Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV FƏSİL Bakının azad edilməsi uğrunda diplomatik mübarizə
|
335 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.481 336 W.Allen and P.Muratof. Caucasian Battlefields, p.481 97
Bakının azad edilməsi uğrunda diplomatik mübarizə
1918-ci ilin yayında Azərbaycan ətrafında cərəyan edən istər daxili və istərsə də beynəlxalq vəziyyət Bakının tezliklə azad edilməsini zəruri edirdi. Birinci dünya müharibəsinin sonunda Bakı Osmanlı imperiyası, Almaniya, İngiltərə və Sovet Rusiyası arasında mübarizənin əsas obyektinə çevrilmişdi. Rus ağqvardiyaçı generalı A.Denikin obrazlı formada yazırdı ki, Bakı nefti Avropa və Asiya siyasətçilərinin ağıllarını və qəlblərini möhkəmcə fəth etmişdi. 1918-ci ilin yazından başlayaraq Bakıya tez çatmaq uğrunda yürüş başlamışdı. İngilislər Ənzəli, Nuru paşa Azərbaycan, Almaniya isə Gürcüstan vasitəsi ilə son məqsəd olan Bakıya can atırdılar. 337 Göründüyü kimi, Bakı məsələsinə, orada cərəyan edən hadisələrə təkcə daxili siyasi proseslər kimi deyil, bütövlükdə dünya müharibəsi, regionda cərəyan edən hadisələr, Almaniya-Türkiyə-Sovet Rusiyası-İngiltərə hərbi-diplomatik münasibətləri, habelə Dördlər İttifaqı ilə Antanta dövlətlərinin qarşıdurması müstəvisində yanaşılmalıdır. Bu baxımdan Bakı ətrafında cərəyan edən hadisələr nəinki dünya müharibəsinin, eyni zamanda ümumdünya tarixinin maraqlı bir səhifəsi idi. Yaxın Şərqdə işləyən Britaniya xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı P.Hopkirk Bakı hadisələri haqqında belə yazır: "Ötən əsrin sonlarında Bakı dünyanın ən zəngin şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Rusiya imperiyasının ucqarında yerləşən bu diyarda neft ehtiyatlarının aşkar edilməsi müxtəlif xalqların bura axışmasının başlıca səbəbinə çevrilmişdi. Маcəra axtaranlar və bütün təbəqələrdən olan avantüristlər bura сan atırdılar. Mütəxəssislər belə hesab edirdilər ki, Bakı bütün yer kürəsini işıqlandırmaq və isindirmək iqtidarındadır. Neft Bakının bütün ətrafını dövrəyə almışdı. Bir kibrit yetərli idi ki, bir dəqiqə ərzində Xəzər dənizini alov bürüsün. Qısa zaman ərzində Bakı bir anın içərisində kazinoda varlanan xoşbəxtləri xatırladırdı. Az savadlı olan bu adamlar dəniz sahilində təmtəraqlı saraylar tikmişdilər. Bir vaxtlar Bakı ABŞ-ın bütövlükdə istehsal etdiyindən daha çox neft verirdi." 338
May ayında Azərbaycanın istiqlaliyyəti elan olunduqdan sonra Bakı Soveti və onun icraiyyə orqanı olan Bakı Xalq Komissarlar Soveti nəinki milli hökuməti tanımadı, eyni zamanda mümkün saydığı bütün vasitələrlə (siyasi, iqtisadi, hərbi və diplomatik yollarla) ona qarşı mübarizə elan etdi. Bakı Sovetinin özünü heç bir cəhətdən Azərbaycan mühiti ilə bağlamaması, Azərbaycan əhalisinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququnun inkar edilməsi, hətta "Bakinski raboçi" qəzetində azərbaycanlıların lağa qoyulması, Bakıda 1918-ci ilin mart hadisələri,
337
A.И.Дeникин. Очерки русской смуты. Москва, 1991, с.35 338
Peter Hopkirk. On secret service East of Constantinople. The Plot to Bring Down the British Empire. John Murray, London, 1994, p.331-332
98
onun davamı kimi Şamaxıda və digər ətraf yerlərdə müsəlmanlara divan tutulması, kommuna ordusunun əsasən ermənilərdən təşkil edilməsi hələ Cənubi Qafqaz Seyminin müsəlman deputatlarında ciddi narazılıq yaratmış, istər Bakı Sovetinin və istərsə də erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi cinayətlərdən müdafiə olunmaq üçün Azərbaycan əhalisinin Türkiyəyə meylini və rəğbətini xeyli gücləndirmişdi. Bakı XKS öz fəaliyyəti ilə, Gəncə üzərinə yürüş etməklə Cənubi Qafqazda mürəkkəb olan siyasi vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Kommuna dövründə demək olar ki, bütün siyasi və iqtisadi məsələlər yalnız silah gücünə həll edilirdi. Yenicə yaranmış Azərbaycan hökuməti hələ Gəncəyə keçməzdən əvvəl Bakı XKS "vətəndaş" müharibəsini yenidən alovlandırıb Gəncə üzərinə yürüşə hazırlaşırdı. İyun ayının 2-də Saritsində olan İ.Stalin S.Şaumyana Gəncəni tutmaq barədə direktiv vermişdi. İyun ayının 5-də keçmiş daşnak, sonra isə inqilab ab-havasında bolşevikə çevrilmiş A.Əmiryan "Bakinski raboçi" qəzetində çap olunmuş "Tarixin dərsləri haqqında" baş məqaləsində Paris kommunasının "Yaşasın vətəndaş müharibəsi" şüarını əsas tutaraq qeyd edirdi: "Təəssüf olsun ki, Paris Kommunasının səhvlərini bizim Bakı Soveti də təkrar edir... Qafqazın Versalına qarşı hücuma keçmək əvəzinə, əksinqilabın bütün başçılarını tutub həbs etmək əvəzinə, biz onları toplaşmağa, möhkəmlənməyə və əksinqilabın xarici düşmənlərimizlə ittifaqa girərək, inqilab əleyhinə hücuma keçməsinə imkan verdik. Bu fəlakətli və bağışlanmaz səhv idi. Lakin "keçənə güzəşt deyərlər", görünür ki, indi biz doğru yol tutmuşuq. Müdafiə deyil, nесə olursa-olsun hücuma keçmək, yenə və yenə təkrar edirik ki, hücuma keçmək lazımdır. Bizim başqa çıxış yolumuz yoxdur".
339 Bu yazıdan bir gün sonra iyunun 6-da Bakı kommunasının ordu və donanma işləri üzrə komissarı Q.N.Korqanov Gəncə üzərinə yürüş haqqında əmr verdi. Burada əsas məqsəd türk hərbi dəstələri toplanana qədər Azərbaycan istiqlaliyyətinin beşiyi olan Gəncəni dağıtmaq idi. Kommunanın belə təcavüzkar siyasətində may ayının ortalarında V.İ.Lenindən alınan teleqram da az rol oynamamışdı. V.İ.Lenin S.Şaumyana yazırdı: "Sizin möhkəm və qəti siyasətinizə məftunuq. Bacarıb həmin siyasəti, indiki çox çətin vəziyyətin şəksiz tələb etdiyi çox ehtiyatlı bir diplomatiya ilə birləşdirin, - onda biz qalib gələrik. Çətinliklər hədsizdir. Hələlik bizi, ancaq imperialistlər arasındakı ziddiyyətlər, toqquşmalar və mübarizə xilas edir. Bacarıb həmin toqquşmalardan istifadə edin, hələlik diplomatiyanı öyrənmək lazımdır. 340 Gəncəyə hücum başladıqda Bakı kommunasının gələcəkdə N.Jordaniya ilə Azərbaycan Respublikasına qarşı sazişə girmək cəhdləri də elə "diplomatiyadan istifadə etmək bacarığından" irəli gəlirdi. Əslində 1918-ci ilin yazında bolşeviklərin planı tək Gəncəni deyil, eyni zamanda Tiflisi də tutmaq idi. Bu məqsədlə Tiflisdə toplanmış keçmiş Qafqaz cəbhəsi əsgərlərinin üsyanı hazırlanırdı və bu üsyan Bakıdan hərəkət edən Qırmızı Ordunun Tiflisə girməsilə nəticələnməli idi. Gözlənilən təhlükəni hiss edən gürcü
339
Бакинский рабочи, 1918, 5 июня. 340
V.İ.Lenin. ƏTK, 50-ci cild, s.81-82 99
menşevikləri onun qarşısını almaq üçün rus menşeviklərinə müraciət etdi. Qəzetlərdə gürcü menşeviki M.Seretelinin Plexanov və Martova müraciəti dərc edildi. Müraciətdə bolşevik yürüşünün doğura biləcəyi qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün yardım istənilirdi. 341
Rus menşevikləri belə hesab edirdilər ki, Tiflis üzərinə yürüş ideyası V.İ.Lenindən deyil, Cənubi Qafqazda öz manevrlərini gücləndirmək istəyən İ.Stalindən gəlir. Ona görə də mərkəzi menşevik mətbuatında İ.Stalinin əleyhinə güclü kampaniya başlandı. 342 Bakıya ezam olunmuş menşevik nümayəndələri S.Şaumyanı inandırmağa çalışırdılar ki, V.Lenin Qafqazın yeni milli dövlətlərini tanıya bilər, əks təqdirdə hadisələrin gedişi Stalinin bu regionda siyasi təsirini gücləndirə bilər. Menşevik təbliğatı S.Şaumyanı Tiflis üzərinə "yürüşdən" yayındırsa da, Qafqazın fövqəladə komissarı Gəncə üzərinə getməyə qərarlı idi. İyun ayının 12-də S.Şaumyan teleqraf vasitəsi ilə V.İ.Leninə və İ.Stalinə Bakı hərbi hissələrinin Gəncəyə hücumu barədə məlumat verirdi. Gəncə üzərinə hücumla bağlı müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım müharibəsi qəzalarda yenidən təkrar olmağa başladı. Hərbi əməliyyatların getdiyi ərazilərdə müsəlman əhalisi yeni talanlara məruz qalmağa başladı. Bu Bakı Soveti ordusunun 70 faizinin 343 ,
344 Bakı XKS- nin ordusunun komanda heyətinin əsasən ermənilərdən ibarət olduğunu və yerli türk əhalisinə qarşı onların törətdikləri zorakılıqları həmin əməliyyatlarda iştirak etmiş Suren Şaumyan da sonralar etiraf edirdi. 345
May ayının 22-də Sovet Rusiyası XKS-nə göndərdiyi məruzədə Q.N.Korqanov yazırdı ki, Kommuna ordusunun sayı 18 mindir, əsgərlərin böyük hissəsi ermənilərdir, az miqdarda müsəlman hümmətçilər və sol eserlər də vardır. O, öz məruzəsində göstərirdi: "Erməni kəndli kütlələri və şəhər demokratiyası qəti şəkildə vahid Rusiya Respublikasının və Sovet hakimiyyətinin arxasında dayanmışlar. 346 İyunun 18-də Q.Korqanov Bakı XKS-nə məlumatında cəbhədə vəziyyətin bolşeviklərin xeyrinə olduğunu, "düşmənin" böyük itki verdiyini yazırdı. О bildirirdi: briqada komandiri Q.Hamazaspın məlumatına görə, "düşmən" Qaraməryəm kəndində hücuma keçib, ciddi müqavimətə rast gəlib və həyəcan içində geri qaçıb. Bizim itkimiz 5 nəfər ölən, 49 nəfər yaralıdan ibarətdir. "Düşmən" 400 nəfərə qədər itki verdi. 347
Bakı Kommunası haqqında iri həcmli əsərin müəllifi olan Amerika alimi R.Syuni haqlı olaraq bu qənaətə gəlir ki, S.Şaumyanın daşnaklarla ittifaqı təsadüfi deyildi. O, yaxşı başa düşürdü ki, daşnak ordusuna arxalanmadan Bakı hökumətini, idarə və
341
Кавказский листок, 1918, 3 апреля. 342
Новая жизнь, 1918, 19 апреля. 343
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p. 137 344
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p. 131 345
ÜİK(b)P MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunda Azərbaycan qrupunun iclasında Suren Şaumyanın məruzəsi. 11.07.19277/ RDSSTA, f.84, s.3, i.283. v.53 346 Q.Korqanov. Rusiya XKS-nə. 22.05.1918. //ARPİİ SPİMDA, f.276, s.3, i.55, v.2-5 347 Q.Korqanov-S.Şaumyana. 18.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, surət fondu, sənəd № 374, v.20 100
şəhəri müdafiə etmək olmaz. 348 Bunu həmin dövrdə, iyun ayının 23-də Sovet Rusiyasının hərbi-dənizçilik komissarı L.Trotskiyə məlumat göndərən Bakı rayonunun rəis müavini B.Şeboldaev daha qabarıq şəkildə təsdiq edirdi. О yazırdı: Bakı kommunasının silahlı qüvvələrinin şəxsi heyətinin əksəriyyəti, komanda heyətinin isə hamısı ermənilərdən ibarətdir. İyun ayının 10-da kommuna ordusunun briqadaları və korpus qərargahları yaradılanda məlum oldu ki, bura daxil olan korpus komandiri (keçmiş polkovnik) Qazarov, qərargah rəisi (baş qərargahın keçmiş polkovniki) Avetisov və başqaları siyasi görüşlərinə görə əksəriyyəti daşnaklardır. Ordunun komanda heyəti yararsızdır, erməni zabitlərin böyük əksəriyyəti daşnaklardır və bu ordu о zamana qədər Sovet hakimiyyətinin dayağı olacaqdır, nə qədər ki, daşnaklar "Rusiya orientasiyası" tutublar. Əgər orientasiya məsələsi ingilislərin xeyrinə dəyişsə, ordunun buna necə reaksiya verəcəyini demək çətindir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ordunun 60-70 faizini ermənilər təşkil edir və ona görə də hər cür gözlənilməz hadisələr baş verə bilər. 349
Orduya ümumi komandanlıq müsəlman əhalisinə qarşı mübarizədə ad çıxarmış polkovnik Z.Avetisovun və S.Qazarovun, habelə Azərbaycan əhalisinə qarşı partizan hərəkatının "qəhrəmanı" Hamazaspın əlində idi. Sonuncunun fikrincə, "hər bir müsəlman düşməndir, yalnız ona görə ki, o, müsəlmandır". 350
Məhz elə bunun nəticəsi idi ki, Gəncə üzərinə hücum zamanı yol boyu erməni əsgərləri müsəlman əhalisinə qarşı qarətçilik və zorakılıqla məşğul olduğundan, "Kəndlilər arasında bolşeviklərə rəğbətin ən kiçicik bir təzahürünü belə məhv etmişdilər". 351
R.Syuni qeyd edir ki, Qırmızı Ordu Gəncə üzərinə hərəkət edən zaman keçdikləri Azərbaycan kəndlərinin əhalisi onlara yaxşı münasibət bəsləmirdilər. Azərbaycan kəndliləri "öz müsəlman qardaşlarını - türkləri gözləyirdilər". 352 Kiçik bir hərbi dəstə ilə Bakı bolşeviklərinə kömək məqsədilə göndərilmiş sol eser Petrov Şamaxı cəbhəsində emənilərin müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri vəhşilikləri gördükdə Bakıya, XKS-nə teleqramda yazırdı ki, "mən bilmirəm müqəddəs sovet işi uğrunda mübarizə aparıram, yoxsa quldur dəstələrinin arasına düşmüşəm". Petrovun belə mövqeyi onun S.Şaumyandan asılı olması ilə bağlı idi. Çünki o, "Qafqaz məsələləri üzrə fövqəladə hərbi komissar" kimi Bakıya göndərildiyində özünü S.Şaumyandan yuxarı tutmasa da ona bərabər hesab edirdi. 353
Kommuna qoşunlarının Gəncəyə doğru hücumunun qarşısı iyun ayının sonlarında Göyçayda alındı. İyunun 27-si ilə iyulun 1-i arasındakı dörd günlük gərgin vuruşma cəbhənin taleyini həll etdi. Göyçay vuruşmasında Kommuna
348
R.Suny. The Baku Commune, p.322 349
B.Şeboldaev-L.Trotskiyə. 23.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, surət fondu, sənəd № 371, v.1 -4 350
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p. 131 351
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.137 352
R.Suny. The Baku Commune, p.323 353
ÜİK(b)P MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunda Azərbaycan qrupunun iclasında Suren Şaumyanın məruzəsi. 11.07.1927.// RDSSTA, f.84, s.3, i.283, v.57 101
qoşunlarının məglubiyyəti bolşevik ordusu içərisində fərariliyi gücləndirdi. Belə vəziyyət İslam Ordusunun Bakı istiqamətində hərəkətinə dönməz xarakter verdi və iyul ayının axırlarında İslam Ordusu Bakı ətrafına gəlib çıxdı. İslam Ordusunu gücləndirmək məqsədilə iyul ayının 11-də 1894-1899-cu illərdə doğulmuş azərbaycanlıların orduya səfərbərliyi elan edildi. Bu səfərbərlik İslam Ordusunun tərkibində azərbaycanlıların sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Bunun müqabilində iyunun axırlarında Rusiyadan gətirilən silah və hərbi sursat, о qədər də böyük olmayan hərbi qüvvə vəziyyətə ciddi təsir göstərə bilmədi. İyulun 20-də Bakı istiqamətində mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan Şamaxı azad edildi. Şamaxını sürətlə azad edən və Bakının astanasına gəlib çıxan İslam Ordusu tərəfindən şəhərin azad edilməsinin yubadılması Bakı ətrafında diplomatik mübarizənin kəskinləşməsi ilə bağlı idi. 1918-ci ilin iyul ayının əvvəllərində Almaniyanın İstanbuldakı konsulluğunun hazırladığı hesabatda göstərilirdi: "Əgər biz bolşeviklərlə sazişə gələ bilsək, onda Bakının neft mədənləri və neft ehtiyatları bütövlükdə əlimizə salamat keçəcək. Əgər bunun əksinə olaraq, bolşeviklər şəhəri tərk etməyə məcbur olsalar mədənləri yandıracaqlar, bu halda nə biz, nə də türklər neft ehtiyatlarından istifadə edə biləcəyik. Neftsiz isə Qafqaz dəmir yolunun hərəkəti tezliklə dayanacaqdır". 354
Bu fikri M.Ə.Rəsulzadə ilə görüşündə İstanbuldakı Almaniya səfiri Bernsdorf da dilə gətirmişdi. О qeyd etmişdi ki, Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən Bakıya hücum edildiyi təqdirdə, bolşeviklər şəhəri dağıdıb neft mədənlərini məhv edə bilərlər. 355 Əlbəttə, öz hərəkətlərini siyasi avantüra üzərində quran bolşeviklərdən belə bir təhlükə gözlənilirdi və bu istiqamətdə mərkəzi bolşevik hökumətindən belə bir direktiv alınmışdı. Ona görə də 1918-ci ilin iyunun 23-də S.Şaumyan V.Leninə yazırdı: "Hərgah Bakını qoruyub saxlamaq mümkün olmazsa... onda biz sizin resepti həyata keçirərik". 356
M.Ə.Rəsulzadə İstanbuldan Azərbaycanın xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubunda belə şərh edirdi: "Almanların Bakıya hücum əleyhinə olmalarının dəlili bu imiş ki, Bakıya hərbi yolla gedilərsə, bolşeviklər neft mədənlərini və neft ehtiyatlarını yandırarlar. Halbuki, neft müharibə edən müttəfiqlərə su kimi lazımdır. Buna görə də almanlar Bakı məsələsini başqa formada, sülh yolu ilə həll etmək istəyirlər... Şəxsi kanallarla bizdə məlumat var ki, neftə dair almanlarla bolşeviklər arasında xüsusi müqavilə mövcuddur. Məlumunuz olsun ki, neft məsələsi Azərbaycan-Almaniya məsələsindən daha çox Türkiyə-Almaniya
354
Г.Папия. Политика Германии в Закавказье в 1918 г. Тбилиси, 1971, с.58-59 355
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.31, v.2 356 Z.İbrahimov. V.İ.Lenin və Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi. Bakı, 1970, s.255 102
məsələsidir. Batum müqaviləsinə görə, neftin artıq qalan hissəsi Türkiyənindir. Görünür, türklər neft amili zəminində almanlardan istifadə etmək istəyirlər". 357
Sovet Rusiyasından effektli hərbi yardım ala bilməyən Bakı XKS cəbhədə vəziyyət ağırlaşdıqda Moskvanın diplomatik yardımına və İranda olan kazak hərbi dəstələrindən birinin başçısı L.Biçeraxovun köməyinə ümid bəsləyirdi. Sovet Rusiyasının Almaniya vasitəsi ilə işə qarışması Azərbaycan hökumətinin Bakıya daxil olmasını bir qədər yubandırdı. Kommuna qüvvələri vasitəsi ilə Azərbaycan- türk hücumunun qarşısını ala bilməyəcəyini nəzərə alan Sovet Rusiyası 1918-ci ilin iyununda Almaniya ilə danışıqlara girib diplomatik yolla Bakını əldə saxlamaq istəyirdi. Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, Qərb cəbhəsində və ümumilikdə müharibənin gedişindəki vəziyyət Almaniyanın Bakıya marağını kifayət qədər artırmışdı. İyun ayında İstanbul konfransına gəlmiş nümayəndələrlə danışıqlar əsnasında Almaniya Rusiya vasitəsi ilə Bakı neftinə nail olmağı müəyyənləşdirmişdi. Öz müttəfiqi Türkiyənin və Azərbaycan hökumətinin ona neft verəcəyinə ümidini itirən Almaniya əlverişli vəziyyətdən istifadə etmək qərarına gəldi. Hələ Rusiya ilə danışıqlar başlamazdan əvvəl iyun ayının ortalarında Tiflisdə olan Almaniya nümayəndələri Bakıya hücum edən türk-Azərbaycan hərbi hissələri içərisinə kiçik alman hərbi dəstəsinin daxil edilməsini təklif etmişdi, lakin "Azərbaycan hökuməti almanların bu tələbinə qəti surətdə etiraz etdi". 358 Bu cavab Almaniyanın Rusiya ilə danışıqlara başlamaq fikrini daha da reallaşdırdı və onun Bakı uğrunda fəal diplomatik mübarizəsi Sovet Rusiyasının Berlindəki səfiri A.İoffenin bu məsələyə qarışması ilə başlandı. İslam Ordusu Bakı istiqamətində hərəkətə başladıqda, A.İoffe Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini pozduqlarına görə, almanlara etiraz notası verdi və tələb etdi ki, onlar Osmanlı ordusunu dayandırmaq üçün işə müdaxilə etsinlər. 359 Almaniya Azərbaycanda cərəyan edən hadisələrin ona dəxli olmadığını bildirdisə də, edilən təklifdən faydalanmaq qərarına gəldi və Sovet Rusiyasının Almaniyaya neft verəcəyi təqdirdə, Türkiyənin hücumunu dayandırmaq üçün işə qarışacağını bildirdi. İyunun axırlarında başlanan alman-sovet danışıqlarında ilkin razılıq əldə edildi. Bunu V.İ.Leninin iyunun 30-da İ.Stalinə vurduğu teleqram da təsdiq edir. Teleqramda göstərilirdi: "Bu gün, iyunun 30-da Berlindən - İoffedən xəbər gəlmişdir ki, Külman İoffe ilə ilkin danışıq aparmışdır. Bu danışıqdan bəlli olduğuna görə, almanlar razıdırlar ki, türkləri Brest müqaviləsində göstərilən sərhəddə hərbi əməliyyatı dayandırmağa məcbur etsinlər, bizim üçün dürüst demarkasiya xətti müəyyənləşdirsinlər. Söz verirlər ki, türkləri Bakıya qoymasınlar, özləri də neft istəyirlər. İoffe cavab vermişdir ki, biz Brest sülhünə ciddi əməl edəcəyik, lakin almaq xatirinə vermək prinsipinə tamamilə razıyıq. Bu xəbərə ciddi diqqət yetirin və çalışıb onu Şaumyana tez çatdırın, zira
357
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.31, v.2 358 Ə.M.Topçubaşov. Azərbaycan təşəkkülü, s.133 359 Документы по истории гражданской войны в СССР. М., 1940, т.1, с.381 103
Bakını əldə saxlamaq üçün indi ən ciddi imkanlar vardır. Neftin bir qismini, əlbəttə, verərik". 360
Almanların ciddi təzyiqi ilə, general Lüdendorfun bilavasitə işə qarışması ilə türklərin fəal hərbi əməliyyatları müvəqqəti dayandırıldı. Ənvər paşanın bütün yazışmaları türk ordusunda xidmət edən alman müşavirlərinin nəzarətində olduğu üçün o, özünün rəsmi əmrlərində Bakı üzərinə hücumun dayandırılmasını tələb edirdi.
361 Göyçay döyüşünün qələbə ilə başa çatdığı gün, iyul ayının 1-də yeni kömək göndərilməsini tələb edən İslam Ordusu komandanlığına göndərdiyi teleqramda Ənvər paşa yazırdı ki, sizə qüvvə göndərmək lazım deyildir. Vəzifəmiz Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|