Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi



Yüklə 4,98 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/32
tarix03.10.2019
ölçüsü4,98 Mb.
#29281
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   32
Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici siyaseti 1918-1920

 

 

                                                        

248

  Cənubi  Qafqaz  Seyminin  bütün  müsəlman  fraksiyalarının  birgə  iclasının  protokolu.  Səhər  iclası. 



25.05.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.l, v.43-45 

 


73 

 

III FƏSİL 



 

Müstəqilliyin elan edilməsi və Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin ilk 

addımları 

 

May ayının 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin sonuncu iclası keçirildi. İclasda 



çıxış  edən  İ.Sereteli  Zaqafqaziya  Federasiyasının  dağılmasının  günahını  çox 

asanlıqla  Azərbaycan  fraksiyasının  üzərinə  qoydu.  İ.Sereteli  müsəlman 

fraksiyasının və Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinin Türkiyəyə qarşı vuruşmaq 

istəməməsini,  Batum  konfransına  nümayəndə  göndərməklə  yanaşı,  yerlərə  də 

təbliğatçılar göndərildiyini xüsusi şəkildə vurğuladı. Onun fikrincə, bu təbliğatçılar 

müsəlman vilayətlərinin Türkiуəyə  birləşdirilməsini tələb edirdilər.

249

  İ.Sereteliyə 



cavab verən Ş.Rüstəmbəyov qeyd etdi ki, Cənubi Qafqaz federasiyasından çıxmaq 

qərarına gəlmiş gürcü nümayəndələrinin gətirdiyi dəlillər həqiqətə uyğun deyildir. 

Lakin  gürcülər artıq  bizimlə işləyə  bilmirsə,  biz  Seymin  buraxılmasının əleyhinə 

deyilik. Mübahisələrin qarşısını almaq üçün gürcü milli demokratı Q.Qvazov daha 

düzgün  yol  seçdi.  О  dedi:  "Cənablar,  gəlin  mübahisə  etməyək.  Bu  gün  biz 

özümüzü buraxırıq, lakin biz dostcasına ayrılmalıyıq. Mehribanlıqla toplanmışdıq, 

mehribanlıqla  da  ayrılağın".

250


  Beləliklə,  Gürcüstanın  federasiyadan  çıxmaq 

haqqında bəyanatından sonra Cənubi Qafqaz Seymi özünün buraxılması haqqında 

qərar  qəbul  etdi.  May  ayının  26-da  Gürcü  Milli  Şurası  tərəfindən  Gürcüstanın 

müstəqilliyi  elan  edildi  və  H.Ramişvili  başda  olmaqla  hökumət  kabinəsi 

yaradıldı.

251


 Yeni yaradılmış hökumətin ilk xarici siyasət addımı may ayının 28-də 

Almaniya  ilə  əvvəlcədən  hazırlanmış  sazişi  imzalamaq  oldu,  bununla  da  yeni 

yaranmış Gürcüstan Respublikası Almaniya qəyyumluğunu qəbul etdi.

252


 

Cənubi Qafqaz Seyminin buraxılması ilə əlaqədar yaranmış böhranlı siyasi 

vəziyyəti  müzakirə  etmək  üçün  Azərbaycan  Seym  fraksiyasına  daxil  olan 

nümayəndələrin mayın  27-də  fövqəladə  iclası  keçirildi.  İclas  Batumdan  qayıtmış 

sülh  heyətinin  üzvü  N.Usubbəyovun  məruzəsini  dinlədi.  Nəsib  bəy  Batumda 

danışıqların gedişi, orada müşahidə edilən alman-türk ziddiyyətləri və Türkiyə ilə 

danışıqların davam etdirilməsinin zəruriliyi haqqında ətraflı məlumat verdi. О dedi 

ki,  Batumdakı  türk  nümayəndələrinin  fikrincə  Zaqafqaziyanın  çiçəklənməsinin 

başlıca təminatı Qafqaz xalqlarının həmrəyliyi və birliyidir. Buna nail olmaq üçün 

bizim  tərəfimizdən  ermənilərə  müəyyən  ərazi  güzəştlərinin  edilməsi  zəruri 

olacaqdır.

253


  Yaranmış  vəziyyətin  ciddiliyini  nəzərə  alaraq  iclas  yekdilliklə 

                                                        

249

 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.317-325. 



250

 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с. 14. 

251

 Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabi tarihi. c.III, s.205. 



252

 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.332-336 

253

  Keçmiş  Cənubi  Qafqaz  Seyminin  müsəlman  üzvlərinin  fövqəladə  iclasının  protokolu.  27.05.1918. 



//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.46 

 


74 

 

Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürməyi qərara aldı və özünü 



Azərbaycan  Müvəqqəti  Milli  Şurası  elan  etdi.  Gizli  keçirilən  səsvermədə 

M.Ə.Rəsulzadə  böyük  səs  çoxluğu  ilə  Milli  Şuranın  sədri  seçildi.  Onun 

namizədliyini  ittihaddan  başqa  bütün  partiyaların  nümayəndələri  müdafiə  etdilər. 

H.Ağayev  və  M.Seyidov  gizli  səsvermə  ilə  sədrin  müavinləri,  M.Mahmudov  və 

R.Vəkilov isə Milli Şuranın katibləri seçildilər. Sonra isə müxtəlif sahələrdə işlərə 

rəhbərlik  etmək  üçün  partiya  prinsipinə  uyğun  Milli  Şuranın  doqquz  nəfərdən 

ibarət  icraiyyə  orqanı  yaradıldı.  F.X.Xoyski  yekdilliklə  icraiyyə  orqanının  sədri 

seçildi. 

May ayının 28-də Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. İclasda 26 

nəfər  iştirak  edirdi  və  gündəlikdə  üç  məsələ  dururdu:  1.  H.Ağayevin  Gəncədəki 

son  hadisələr  barədə  məlumatı;  2.  M.Ə.Rəsulzadənin  Batumdan  göndərdiyi 

teleqramın  və  məktubun  oxunması;  3.  Seymin  buraxılması  və  Gürcüstanın 

müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar Azərbaycanın vəziyyəti. Birinci məsələ ilə 

bağlı çıxış edən H.Ağayev Gəncədə yaranmış vəziyyət  barədə müfəssəl məlumat 

verdi, ora 2-3 nəfər türk zabitinin gəldiyini göstərdi. O, qəti şəkildi bildirdi ki, türk 

zabitlərinin 

Gəncəyə 

gəlişi 


Azərbaycanın 

gələcək 


siyasi 

həyatının 

müəyyənləşdirilməsi  ilə  bağlı  deyildir.  O,  əlavə  etdi  ki,  türklər  Qafqaz 

Azərbaycanında  heç  bir  təcavüzkarlıq  məqsədi  güdmürlər,  əksinə,  onlar 

Azərbaycanın  və  Cənubi  Qafqazın  müstəqilliyində  maraqlıdırlar.

254


  Hələ  may 

ayının 26-da Xəlil Menteşənin ultimatumunda göstərilirdi ki, Cənubi Qafqazın türk 

əhalisini  hər  yerdə  soyub  qırırlar  və  "xüsusən  Bakıda  minlərlə  adam  qəddar 

quldurların qanlı zülmündən əzab çəkir".

255

 Ultimatumda açıq şəkildə qeyd edilirdi 



ki, türklər onları quldur inqilabçıların əlində qoya bilməzlər.

256


 Bu barədə Batumda 

olan türklərlə Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıqlar olmuşdu. 

28  may  iclasında  ən  mühüm  məsələ  Seymin  buraxılması  və  Gürcüstanın 

istiqlaliyyətinin  elan  edilməsi  ilə  bağlı  Azərbaycanın  vəziyyəti  barədə  müzakirə 

idi.  Şuranın  üzvü  X.Xasməmmədov  bu  məsələ  barəsində məruzə  ilə  çıxış  edərək 

təxirə  salınmadan  Azərbaycanın müstəqil respublika  elan  edilməsinin zəruriliyini 

əsaslandırırdı.  Şura  üzvlərindən  N.Usubbəyov,  Ə.Şeyxülislamov,  M.Seyidov  və 

digərləri  bu  fikrə  tərəfdar  çıxdılar.  F.X.Xoyski  təklif  etdi  ki,  yerlərdə  bəzi 

məsələlərin aydınlaşdırılmasına qədər Milli Şura Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan 

etməkdən  çəkinsin,  ölkələrlə  sülh  danışıqları  aparmaq  üçün  tamhüquqlu 

Azərbaycan  hökumətinin  yaradılması  ilə  kifayətlənsin.  Bu  təklif  ətrafında  geniş 

müzakirələrdən sonra Milli Şura 24 səslə (iki nəfər - S.M.Qəniyev və C.Axundov 

bitərəf  qalmışdı)  dərhal  Azərbaycanın  istiqlaliyyətinin  elan  edilməsi  haqqında 

qərar  qəbul  etdi  və  altı  bənddən  ibarət  "İstiqlal  bəyannaməsi"ni,  Azərbaycanın 

                                                        

254


 Müsəlman Milli Şurasının 2 saylı iclasının protokolu. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.49 

255


 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyesi. S.85 

256


 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.61  

75 

 

istiqlaliyyəti haqqında tarixi aktı elan etdi.



257

 Sənəddə göstərilirdi: "Böyük Rusiya 

inqilabının  cərəyanı  ilə  dövlət  vücudunun  ayrı-ayrı  hissələrə  ayrılması 

Zaqafqaziyanın rus orduları tərəfindən tərkini mövcud bir vəziyyəti siyasiyyə hasil 

oldu.  Kəndi  qəvayi-məxsusələrinə  tərk  olunan  Zaqafqaziya  millətləri 

müqəddəratlarının idarəsini bizzət kəndi əllərinə alaraq Zaqafqaziya Qoşma Xalq 

Cümhuriyyətini  təsis  etdilər.  Vəqayi-siyasiyyənin  inkişaf  etməsi  üzərinə  gürcü 

milləti Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cümhuriyyəti cüzindən çıxıb da müstəqil gürcü 

Xalq Cümhuriyyəti təsisini səlah gördü. 

Rusiya  ilə  Osmanlı  imperatorluğu  arasında  zihur  edən  müharibənin 

tövsiyəsi  yüzündən hasil olan vəziyyəti-hazıreyi-siyasiyyə  və  məmləkət daxilində 

bulunan misilsiz anarşi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana 

dəxi  bulunduğu  xarici  və  daxili  müşkülatdan  çıxmaq  üçün  xüsusi  bir  dövlət 

təşkilatı qurmaq lüzumunu təlqin ediyor. 

Buna binaən arai ümumiyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurayi-milliyeyi 

islamiyyəsi bütün cəmaətə elan ediyor ki; 

1.  Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlqi hakimiyyət həqqinə malik olduğu 

kibi  Cənubi-Şərqi  Zaqafqaziyadan  ibarət  olan  Azərbaycan  dəxi  kamil-əl-hüquq 

müstəqil bir dövlətdir. 

2.  Müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  şəkil-idarəsi  xalq  cümhuriyyəti  olaraq 

təqərrür ediyor. 

3.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  bütün  millətlər  və  bilxassə  həmcüvar 

olduğu millət və dövlətlərlə münasibəti-həsənə təsisinə əzm edir. 

4.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  millət,  məshəb,  sinf,  məslək  və  cins 

fərqi gözləmədən qələmrovunda yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və 

vətəniyyə təmin eylər. 

5.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  ərazisi  daxilində  yaşayan  bilcümlə 

millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün geniş meydan buraxır. 

6.  Məclisi-Müəssisan  toplanıncaya  qədər  Azərbaycan  idarəsinin  başında 

arai  ümumiyyə  ilə  intixab  olunmuş  Şurayi  Milli  və  Şurayi  Milliyə  qarşı  məsul 

hökuməti  müvəqqətə  durur.

258


  İclasda  iştirak  edən  bütün  Milli  Şura  üzvləri 

"İstiqlaliyyət bəyannaməsi"ni ayaq üstə dinlədilər. "İstiqlaliyyət bəyannaməsi" elan 

olunduqdan sonra Azərbaycan hökumətinin yaradılmasını Milli Şura F.X.Xoyskiyə 

tapşırdı.  Bir  saatlıq  fasilədən  sonra  F.X.Xoyskinin  hökumətin  yaradılması 

haqqında məruzəsini dinləmək üçün Milli Şuranın iclası öz işini davam etdirdi. İlk 

Azərbaycan  müvəqqəti  hökumətini  F.X.Xoyski  aşağıdakı  tərkibdə  təqdim  etdi: 

Nazirlər  Şurasının  sədri  və

 

daxili  işlər  naziri  -  Fətəli  xan  Xoyski,  hərbi  nazir 



Xosrovpaşa bəу Sultanov, xalq maarifi və maliyyə naziri - Nəsib bəy Usubbəyov, 

xarici  işlər  naziri  –  Məmməd  Həsən  Hacınski,  poçt-teleqraf  və  yollar  naziri  - 

                                                        

257


 Müsəlman Milli Şurasının 2 saylı iclasının protokolu. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.50 

258


 Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.l, i. 4, v.1-2 

 


76 

 

Xudadat bəy Məlik-Aslanov, əkinçilik və əmək naziri - Əkbər ağa Şeyxülislamov, 



ədliyyə  naziri  -  Xəlil  bəy  Xasməmmədov,  ticarət  və  sənaye  naziri  –  Məmməd 

Yusif Cəfərov, dövlət nəzarəti naziri - Cəmo bəy Hacınski.

259

 

Bununla  da,  Azərbaycan  Milli  Şurası  Azərbaycan  milləti  qarşısında  çox 



böyük  tarixi  bir  missiyanı  yerinə  yetirdi.  Müsəlman  mənşəli  bütün  dövlətlər, 

əsasən,  dini  təməl  üzərində  qurulduğu  halda,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

dünyəvi  təməl  üzərində  qurulan  ilk  türk  dövləti  idi.  Azərbaycan  milli  dövlətinin 

yaradılması  bir  sıra  mühüm  səbəblərə  görə  millətin  taleyində  tarixi  hadisə  idi. 

M.Ə.Rəsulzadə  bu  barədə  yazırdı:  "28  mayis  1918  Bəyannaməsini  nəşr  etməklə 

Azərbaycan  Şurayi  -  Millisi,  sözün  siyasi  mənası  ilə,  bir  Azərbaycan  millətinin 

varlığını  təsbit  etmişdir.  Beyləki,  Azərbaycan  kəlməsi  sadə  coğrafi,  etnoqrafi  və 

linqvistik bir kəlmə olmaqdan çıxaraq siyasi bir aləm olmuşdur".

260

 

Məlum  olduğu  kimi,  Sovet  tarixşünaslığında  milli  istiqlaliyyətin  elan 



edilməsi  faktına  uzun  müddət  qeyri-elmi,  qeyri-obyektiv,  məhdud  sinfi  ideoloji 

təkəbbür mövqeyindən yanaşılıb, səhv olaraq istiqlaliyyətin elan edilməsinin yalnız 

bəy, xan, mülkədar, buıjuaziyanın mənafeyinə uyğun olduğu göstərilib. Bir il sonra 

müstəqillik  günü  münasibətilə  M.Ə.Rəsulzadə  "İstiqlal"  qəzetinin  31  may  tarixli 

nömrəsindəki məqaləsində yazırdı: "Mayisin 28-də istiqlal bayramını qeyri-qabili-

təsvir bir səmimiyyətlə qarşılamaları ilə azərbaycanlılar bütün aləmə göstərdilər ki, 

istiqlaldan əl çəkməyəcəklər və bütün böhtançılara deyəcəklər ki, istiqlal xanların, 

bəglərin,  ağaların  deyil,  Azərbaycan  xalqının, türk  millətinin  milli,  ən müqəddəs 

idealıdır."

261


  Bir  çox  cəhətlərinə  görə  1918-ci  ilin  mayında  Azərbaycan 

Respublikasının yaradılması Rusiyada, Cənubi Qafqazda və dünyada gedən hərbi, 

diplomatik  və  siyasi  proseslərin  tərkib  hissəsi  olduğundan,  keçmiş  rus 

imperiyasının  dağılması  baxımından  digər  yeni  respublikaların  təşəkkülü  ilə 

birlikdə beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə idi. 

Fətəli  xan  Xoyskinin  formalaşdırdığı  birinci  və  ikinci  hökumət 

kabinetlərində  xarici  işlər  naziri  vəzifəsini  tutan  M.H.Hacınski  1918-ci  ilin 

oktyabrına qədər bu vəzifədə qaldı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici 

işlər  naziri  kimi  tarixə  düşdü.  May  ayının  28-də  Azərbaycan  Respublikası 

yaranandan  sonra  müvəqqəti  olaraq  yerləşdiyi  Tiflis  şəhərində  müvafiq  şəraitin 

olmaması  ilə  bağlı  ciddi  təşkilati  işlər  görmək  mümkün  olmasa  da,  xarici  işlər 

nazirliyinin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  müəyyən  məsələlərin  nizamlanmasına  və  kadr 

məsələlərinin həllinə başlanıldı, funksional-operativ şöbələrin yaradılması üçün ilk 

addımlar atıldı. 

                                                        

259


 Azərbaycan Cümhuriyyəti Hökumətinin qanun və binagüzarlıqları məcmuəsi. 1919, № 1, s.6 

260


 İstiqlal, 1933, 28 may 

261


 İstiqlal, 1919, 31 may 

77 

 

Azərbaycan  Respublikası  yarandığı  gündən  xarici  siyasət  fəaliyyətinə 



başlamış, dövlətlərarası münasibətlərə daxil olmağa cəhd göstərilmişdir. Hökumət 

kabinəsi yaradılan kimi, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin ilk addımı Batumda 

olan  Osmanlı  hökumətinin  Ədliyyə  naziri,  Türkiyə  Dövlət  Şurasının  sədri  və 

Batum  sülh  danışıqlarında  Türkiyə  nümayəndəliyinə  rəhbərlik  edən,  yaxud 

sənəddə deyildiyi kimi, "Osmanlı heyyəti mürəxxəsə rəisi" Xəlil bəyə Azərbaycan 

Milli Şurasının və F.X.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi hökumət kabinəsinin yaradılması 

haqqında  məlumat  vermək  oldu.

262


  May  ayının  30-da  isə  Azərbaycan 

Respublikasının  yaranması  barədə  Nazirlər  Şurasının  sədri  F.X.Xoyskinin 

imzaladığı  məlumat  radioteleqrafla  bütün  ölkələrin  xarici  işlər  nazirliklərinə 

göndərildi.  İstanbul,  Berlin,  Vyana,  Paris,  London,  Roma,  Vaşinqton,  Sofiya, 

Buxarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kiyev, Xristaniya (Oslo) və 

Kopenhagenə  göndərilən  məlumatda  deyilirdi:  "Gürcüstanın  ittihaddan  çıxması 

üzərinə  "Mavərayi-Qafqaz müttəhid cümhuriyyəti" inhalal eyləmişdir. Şəhri halın 

28-ci  günü  əqdi-ictimai  edən  "Azərbaycan  Şurayi-Millisi"  Mavərayi-Qafqazın 

Cənubi-Şərqisində  vaqe  olan  Azərbaycan  Cümhuriyyətini  təşkil  eyləmişdir. 

Keyfiyyətdən  hökuməti-mətbuənizin  xəbərdar  edilməsini  surəti  məxsusda  rica 

eylər  və  ehtiramati  -  faiqəmi  təqdim  ilə  kəsbi  şərəf  edərəm.  Hökumətin  şimdilik 

məqərri  -  müvəqqəti  Elizavetpoldur.  30  mayis  1918.  Azərbaycan  Cümhuriyyəti 

məclisi  -  nüzzar  rəisi  Xoyski".

263


  Xarici  ölkələrin  paytaxtlarına  Tiflisdən  bu 

məlumatı çatdırmaq çətinlik təşkil etdiyi üçün F.Xoyski Batumda olan xarici işlər 

naziri  M.Hacınskiyə  yazırdı  ki,  Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  haqqında  teleqramı 

göndərmək  üçün  bizim  qarşımıza  müxtəlif  çətinliklər  çıxıb.  Teleqramın  rus  və 

fransız dillərində olan mətnlərini Sizə göndərirəm ki, siz oradan onu birbaşa radio 

vasitəsi  ilə  İstanbula  çatdırasınız  və  oradan  da  radio  vasitəsi  ilə  yayasınız. 

Teleqramı xarici işlər naziri kimi özünüz də imzalaya bilərsiniz. Fransızca mətnin 

axırına əlavə edin ki, hökumətin müvəqqəti olaraq yerləşdiyi yer Elizavetpol şəhəri 

olacaqdır.

264


 F.X.Xoyski xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə bildirirdi ki, Nəsib bəy 

və Sultanov əhalini məlumatlandırmaq və hazırlamaq üçün Gəncəyə getmişlər. O, 

əlavə  edirdi  ki,  ermənilərlə  bütün  mübahisələri  sona  çatdırıblar.  F.X.Xoyski 

yazırdı: "Onlar ultimatumu qəbul edirlər və müharibəyə son qoyurlar. Biz İrəvanı 

güzəştə getdik". 

Ümumilikdə yeni yaranmış respublikanın dövlətlərarası münasibətlərə daxil 

olması  böyük  çətinliklərlə  qarşılaşırdı.  Lakin  bu  işin  zəruriliyi  də  dərindən  başa 

düşülürdü.  Yaranmış  çətin  vəziyyətdən  çıxış  yolu  Osmanlı  dövlətinin xarici  işlər 

                                                        

262


 Azərbaycan xarici işlər  naziri  M.H.Hacınskinin Osmanlı  imperatorluğu  sülh  heyətinin  başçısı  Xəlil 

Menteşəyə məktubu. 29.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 4, v.6 

263

  Nazirlər  Şurasının  sədri  Fətəli  xan  Xoyskinin  müstəqil  Azərbaycan  Respublikasının  yaradılması 



haqqında bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirlərinə radioqramı. 30.05.1918. //ARDA, f.970, s.1,i. 4  

264


 Nazirlər  Şurasının  sədri  Fətəli  xan  Xoyskinin  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  elan  edilməsi  haqqında 

radioqramın  göndərilməsi  barədə  xarici  işlər  naziri  M.H.Hacınskiyə  təlimatı.  29.05.1918.  //ARDA, 

f.970, s.1, i. 4, v.1-2 


78 

 

nazirliyinin imkanlarından istifadə edilməsində idi. Bu məqsədlə xarici işlər naziri 



M.Hacınski  Türkiyə  Xarici  İşlər  Nazirliyinə  teleqramında  göstərirdi  ki,  böyük 

dövlət  əhəmiyyətli  məsələlər  Avropa  ölkələri  ilə  münasibətlər  yaratmağı  zəruri 

edir.  Lakin  yenicə  öz  müstəqilliyini  elan  etmiş  Azərbaycan  Respublikası  məlum 

səbəblərə görə, tezliklə Avropa mərkəzlərində nümayəndəliklər yaratmağa çətinlik 

çəkir.  "Belə  bir  şəraitdə  Osmanlı  dövləti  beynəlxalq  qaydalar  əsasında  Avropa 

paytaxtlarında, о cümlədən Moskvada olan türk səfirlikləri vasitəsilə Azərbaycanla 

Avropa dövlətləri arasında vasitəçi olmağa razıdırmı?"

265


 Bu məsələ ilə bağlı qeyd 

etmək lazımdır ki, müxtəlif ölkələrin paytaxtlarında olan türk səfirlikləri sonralar 

Azərbaycan Respublikasının yaradılması haqqında məlumatla çıxış etmişdilər. 

Cənubi Qafqaz hökumətinin başladığı Batum danışıqlarını yeni elan edilmiş 

milli  respublikalar  davam  etdirdi  və  hər  dövlətin  nümayəndəsi  öz  sülh  şərtlərini 

irəli sürdü. İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yeni yaranmış dövlətin sərhədlərini 

müəyyən  etmək  zərurəti  meydana  çıxmışdı  və  Cənubi  Qafqazda  yaranan  milli 

respublikalar içərisində ən çətin vəziyyətə Ermənistan respublikası düşmüşdü. Hələ 

müqavilə  bağlanmazdan  əvvəl  erməni  nümayəndələri  yardım  üçün  Azərbaycan 

hökumətinə müraciət etmiş və xeyirxahlıq görmüşdülər. May ayının 29-da erməni 

Milli Şurası ilə danışıqlar barədə Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski Azərbaycan 

Milli  Şurasının  iclasına  məlumat  verdi.  О  göstərdi  ki,  Ermənistan  Federasiyası 

yaratmaqdan ötrü onlara siyasi mərkəz lazımdır, Aleksandropol türklər tərəfindən 

tutulduqdan sonra belə bir siyasi mərkəz, ancaq İrəvan şəhəri ola bilər, ona görə bu 

şəhərin  ermənilərə  güzəştə  gedilməsi  labüddür.  Bu  məsələ  barəsində 

X.Xasməmmədov,  M.Y.Cəfərov,  Ə.Şeyxülislamov,  M.Məhərrəmov  çıxış  edərək 

İrəvan  şəhərinin  ermənilərə  güzəşt  edilməsini  qaçılmaz  bəla  kimi 

qiymətləndirdilər.  Milli  Şuranın  iclası  İrəvan  şəhərinin  ermənilərə  güzəştə 

gedilməsi  barədə  öz  razılığını  bildirdi.

266


  İki  gün  sonra  İrəvan  Milli  Şurasının 

üzvləri Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nəriman bəy Nərimanbəyov İrəvan 

şəhərinin  Ermənistan  Respublikasına  güzəştə  getməsinə  etiraz  etdilər,  lakin  iyun 

ayının 1-də keçirilən Azərbaycan Milli Şurasının iclası bu etirazı  qəbul etmədi.

267 

Bununla belə, Milli Şura İrəvan şəhərinin güzəşt edilməsi ilə bağlı meydana çıxan 



problemləri  həll  etməkdən  ötrü  İrəvana  M.Seyidov,  B.Rzayev,  M.Y.Cəfərovdan 

ibarət  nümayəndə  heyəti  göndərməyi  lazım  bildi.  Sonra  iclas  Yelizavetpol 

quberniyasındakı  məsələni  müzakirə  etdi.  Bu  barədə  Gəncədən  qayıdan 

N.Usubbəyov və Ş.Rüstəmbəyov məlumat verdilər. İclas qərara aldı ki, Batumdakı 

                                                        

265


  Xarici  işlər  naziri  M.H.Hacınskinin  Türkiyə  Xarici  İşlər  naziri  Əhməd  Nəsim  bəyə  Türkiyə 

səfirliklərinin  Azərbaycanı  Avropa  paytaxtlarında  təmsil  etmək  xahişi  barədə  teleqramı.  30.05.1918. 

//ARDA, f.970, s.1, i. 5, v.14 

266


 Azərbaycan Milli Şurasının 3 saylı iclasının protokolu. 29.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.51 

267


 Azərbaycan Milli Şurasının 4 saylı iclasının protokolu. 01.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.1,v.53 

79 

 

Azərbaycan nümayəndələrini respublikadakı vəziyyətlə yaxından tanış etmək üçün 



N.Usubbəyovu Batuma ezam etsin.

268


 

Batumda olan Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında da sərhəd 

məsələləri  ilə  bağlı  danışıqlar  aparıldı  və  razılıq  əldə  edildi  ki,  Azərbaycan 

"Aleksandropol  quberniyası"  hüdudlarında  Erməni  dövlətinin  yaradılmasına 

razıdır,  bu  şərtlə  ermənilərə  güzəştə  gedilir  ki,  ermənilər  Yelizavetpol 

quberniyasının  bir  hissəsinə  (Qarabağa)  olan  iddialarından  imtina  edirlər.

269

 

Azərbaycan  nümayəndələri  Türkiyə  ilə  Ermənistan  arasında  müqavilə 



bağlanmasına yardım göstərəcəklərini vəd etdilər. 

Cənubi  Qafqazda  Ermənistan  dövlətinin  yaradılmasına  və  tarixən 

azərbaycanlılara məxsus olan bir sıra ərazilərin dövlət ola bilmək üçün ermənilərə 

verilməsində  Osmanlı  siyasi  dairələrinin  fikirləri  birmənalı deyildi.  Birinci  dünya 

müharibəsinin sonunda Türkiyənin siyasətini müəyyən edən baş nazir Tələt paşa və 

hərbi  nazir  Ənvər  paşa  Cənubi  Qafqazda  erməni  dövlətinin  yaradılmasını  uyğun 

bilmir,  bu  mümkün  olmazsa  zəif,  yaşamaq  qabiliyyəti  olmayan  bir  Ermənistanın 

yaradılmasını  mümkün  hesab  edirdilər.

270

  Batum  danışıqlarında  Türkiyəni  təmsil 



edən  Xəlil  bəy  və  Vehib  paşa  isə  tarixən  Azərbaycana məxsus  bir  sıra ərazilərin 

ermənilərə verilməsini qaçılmaz hesab edir və bu məqsədlə sülh konfransında olan 

Azərbaycan  nümayəndələrinə  tövsiyə  edirdilər  ki,  beynəlxalq  aləm  qarşısında 

ermənilərin  mövcudluğunu  tanımaq  və  onlara  müəyyən  güzəştlər  edilməsi 

qaçılmazdır.

271


  Batumda  olan  Xəlil  bəy  Ənvər  paşaya  ərazi  güzəştləri  barədə 

məlumat verdikdə Ənvər paşa buna qarşı çıxdı. O, may ayının 27-də Vehib paşaya 

göndərdiyi  teleqramda  yazırdı:  "Xəlil  bəyin  teleqramından  anlaşıldığına  görə, 

ermənilər bizə qaytardıqları ərazilərə müqabil Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına aid 

ərazidən  bir  qisim  almaq  istəyirlərmiş  və  müsəlmanlar  da  buna  muvafakat 

edəcəklərmiş. Мəncə, bu, tamamilə yanlışdır. Əgər bu gün Qafqazda beş-altı yüz 

min  əhalisi  olan  və  kafi  miqdarda  əraziyə  malik  kiçik  bir  Ermənistan  təşəkkül 

edərsə,  gələcəkdə  əmrləri  Amerikadan  alaraq,  о  tərəfdən  gələn  ermənilərlə  bu 

hökumət milyonlarla əhaliyə sahib olacaqdır. Və bizim üçün şərqdə bir Bolqarıstan 

daha  yaranar  ki,  bu  bizim  üçün  Rusiyadan  daha  müzir  bir  düşmən  olar".  Ənvər 

paşa  ermənilər  tərəfindən  işğal  edilmiş  ərazilərin, ilk növbədə isə müsəlmanların 

yaşadıqları  İrəvan  quberniyasının  ermənilərdən  azad  edilməsinə  üstünlük  verirdi. 

O,  yazırdı:  "Mənafeyimizə  ən  çox  uyğun  olan  bu  şəkil  gerçəkləşməzsə,  onda 

ermənilərə  də  bir  mövcudiyyət  verilməsi  qaçılmaz  olar.  Belə  olan  təqdirdə, 

                                                        

268


 Yenə orada, v.54 

269


  ARPİİ  SPİHDA,  f.276,  s.9,  i.  1,  v.47;  З.Авалов.  Независимость  Грузии  в  международной 

политике, с.57 

270

 N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. S.661-662. 



271

 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. 4/3671. k.2919, 

d.61-499,  f.3-26  (Bu  iqtibas  V.Qafarovun  "Şimali  Azərbaycan  məsələsi  Rusiya-Türkiyə 

münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür). 

 


80 

 

ermənilərin  gələcəkdə  vücud  bularaq  yaşamayacaq  surətdə  olduqca  çox  zəif  bir 



halda buraxılmalarına çalışmaq lazımdır. Həm hökumətimizin, həm də Qafqazdakı 

müsəlmanların  indiki  və  gələcəkdəki  mənafeləri,  ancaq  bu  surətdə  təhlükədən 

qurtarıla  bilər".

272


  Ənvər  paşanın  teleqramına  cavabında  Vehib  paşa  1918-ci  ilin 

may  ayının  29-da  yazırdı:  "Erməniləri  büsbütün  qeyri-mövcud  edə  bilmərik.  Нər 

halda onlara bir vücud vermək zərurəti və məcburiyyətindəyik".

273


 Bu halda Ənvər 

paşa  elə  həmin  gün  Batuma  göndərdiyi  təlimatda  belə  hesab  edirdi  ki,  Osmanlı 

dövlətinin  mərkəzi  Gəncə  olan  hökumətlə  birbaşa  sərhədləri  olmalıdır.  Onun 

fikrincə, bu sərhədlər Qarakilsənin şimalından və Naxçıvandan keçməli idi. 

Bütün bu məsələlər Batum danışıqlarının nəticəsi kimi iyun ayının 4-də hər 

üç respublika ilə "Sülh və Dostluq" haqqında müqavilələrin imzalanmasında bu və 

ya  digər  formada  öz  əksini  tapdı.  İyun  ayının  4-də  "Osmanlı  imperatorluğu 

hökuməti  ilə  Аzərbaycan  Respublikası  arasında  dostluq  müqaviləsi"  imzalandı. 

Müqaviləni  Türkiyə  tərəfindən  Ədliyyə  naziri  Xəlil  Menteşə,  Qafqaz  cəbhəsinin 

baş komandanı Ferik Mehmet Vehib paşa, Azərbaycan tərəfindən xarici işlər naziri 

M.H.Hacınski və Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. Bu, Azərbaycan 

Respublikasının  xarici  dövlətlərlə  imzaladığı  ilk  müqavilə  idi.  Onun 

preambulasında  göstərilirdi.  "Bir  tərəfdən  Osmanlı  imperiyası  hökuməti,  digər 

tərəfdən  isə  öz  müstəqilliyini  elan  etmiş  Azərbaycan  Respublikası  hökuməti  öz 

ölkələri arasında siyasi, hüquqi, iqtisadi və intellektual zəmində mehriban dostluq 

münasibətləri bərqərar etməkdə qarşılıqlı surətdə razılığa gəlirlər".

274

 

Müqavilənin  birinci  bəndi  təsbit  edirdi  ki,  Osmanlı  imperiyası  ilə 



Azərbaycan  Respublikası  arasında  daimi  sülh  və  möhkəm  dostluq  bərqərar 

olacaqdır.  İkinci  maddə  Osmanlı  imperiyası  ilə  Azərbaycan,  Gürcüstan  və 

Ermənistan  arasında  sərhəd  xəttinin  müəyyən  edilməsinə  aid  idi.  Bu  maddədə 

göstərilən hüdudlara əsasən,  Azərbaycan  Türkiyə  ilə geniş sərhədləri  olan  dövlət 

idi. Müqavilənin üçüncü bəndinə əsasən, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan öz 

aralarında  tezliklə  sərhədləri  müəyyən  edən  protokol  imzalayacaq  və  Osmanlı 

hökumətinə məlumat verəcək, öz növbəsində həmin protokollar bu müqavilənin bir 

hissəsini  təşkil  edəcəkdir.  Azərbaycan  üçün  ən  mühüm  olan  dördüncü  maddədə 

göstərilirdi ki, dinclik və asayişi möhkəmləndirmək, ölkənin təhlükəsizliyini təmin 

etmək  üçün  əgər  ehtiyac  olarsa,  Osmanlı  hökuməti  Azərbaycan  Respublikasına 

hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürür. Beşinci maddəyə əsasən, Azərbaycan 

hökuməti  onun  sərhədyanı  ərazilərində  yaradılmış  silahlı  quldur  dəstələrini 

tərksilah  etməyi  və  qovmağı  öz  üzərinə  götürürdü.  Altıncı  maddə  dəmiryol 

                                                        

272

 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. 4/3671. k.2919, 



d.61-499,  f.3-31  (Bu  iqtibas  V.Qafarovun  "Şimali  Azərbaycan  məsələsi  Rusiya-Türkiyə 

münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür). 

273

 Yenə orada. K.2930, d.553, f.4. 



274

  Osmanlı  imperatorluğu  hökuməti  ilə  Azərbaycan  Respublikası  arasında  dostluq  müqaviləsi. 

04.06.1918. //ARDA, f.894. s.2, i. 88, v.l 


81 

 

yüklərinin  daşınmasında  tərəflərin  öhdəliklərindən,  yeddinci  maddə  konsulluq 



konvensiyası,  ticarət  müqaviləsi  və  digər  aktların  hazırlanmasından,  səkkizinci 

maddə  azad  gediş-gəlişdən,  doqquzuncu  maddə  Azərbaycanın  beynəlxalq  poçt-

teleqraf ittifaqına qoşulmasına qədər iki ölkə arasında poçt-teleqraf əlaqələrindən, 

onuncu  maddə  hazırkı  müqaviləyə  zidd  olmayan  Brest-Litovsk  müqaviləsinin 

tərəflər  arasında  qüvvədə  olmasından  bəhs  edirdi.  Sonuncu,  on  birinci  maddədə 

müqavilənin bir ay ərzində təsdiq edilməsi və təsdiq edilmiş mətnlərin  İstanbulda 

mübadilə ediləcəyi göstərilirdi.

275


 

Osmanlı  imperiyası  ilə  bağlanan  müqavilə  Azərbaycan  hökumətinin 

beynəlxalq nüfuzuna müsbət təsir göstərməklə yanaşı, Azərbaycan türk  millətinin 

mövcudluğunu  qoruyub  saxlamaq  üçün  zəruri  bir  təminat  idi.  Müqaviləyə  hərbi 

yardım haqqında maddənin daxil edilməsi о demək idi ki, əslində Qarabağın dağlıq 

hissəsində  azğınlıq  törədən  erməni  quldur  dəstələri  ləğv  ediləcək  və  Bakı  xarici 

düşmənlərdən təmizlənib orada əmin-amanlıq yaradılacaqdır.

276


 

1918-20-ci  illər  Azərbaycan  Türkiyə  münasibətləri  ilə  bağlı  əsərlər  yazan 

sovet  tarixçiləri  bu  müqavilənin  üstündən  çox  vaxt  sükutla  keçmiş  və  ya  bu 

müqaviləni  soyğunçu  müqavilə  kimi  təqdim  etmişlər.  Qeyd  edilən  səhv  nöqteyi-

nəzər bu dövrlə bağlı tədqiqatların hamısı üçün xarakterikdir. Sovet tarixçilərindən 

fərqli olaraq bu məsələ ilə bağlı T.Svyatoçevski daha doğru mövqedən yanaşaraq 

yazırdı: "İyunun 4-də hər üç dövlət Türkiyə ilə "sülh və dostluq" haqqında separat 

müqavilə  bağladı.  Dörd  min  kvadrat  kilometr  ərazi  itirmiş  Ermənistan  və  ya  iki 

rayonunu  tərk  etmək  məcburiyyəti  qarşısında  qalmış  Gürcüstandan  fərqli  olaraq 

Azərbaycan-Osmanlı  müqaviləsindəki  "dostluq"  sözü  xüsusi  məna  kəsb  edirdi. 

Azərbaycan,  nəinki  bütün  ərazilərini  özündə  saxladı,  həm  də  imzalanmış 

müqavilənin  IV  maddəsinə  görə  təhlükəsizlik  və  ictimai  asayişin  bərpa  edilməsi 

üçün  osmanlılardan  hərbi  kömək  haqqında,  habelə  Bakının  azad  edilməsi  və 

Qarabağın  dağlıq  hissəsində  fəallıq  göstərən  erməni  dəstələrinin  təcavüzünü 

cilovlamaq haqqında təminat aldı.

277 


F.Kazımzadənin fikrincə isə

 

4 iyun müqaviləsi 



nəticəsində  "Azərbaycan  heç  nə  itirmirdi,  əksinə  Osmanlı  yardımına  arxalanaraq 

Bakını tutmaq ümidində idi".

278

 Lakin qeyd etmək lazımdır ki, istifadə etdiyi sovet 



məxəzlərinin  təsiri  altına  düşərək  T.Svyatoçevski  də  müqavilədə  Azərbaycanın 

müstəqil dövlət kimi tanınmadığını göstərir.

279

 Osmanlı-Azərbaycan müqaviləsinə 



münasibətdə belə səhv nöqteyi-nəzər R.Syuni tərəfindən də təsdiq edilir.

280


  Qeyd 

                                                        

275

  Osmanlı  imperatorluğu  hökuməti  ilə  Azərbaycan  Respublikası  arasında  dostluq  müqaviləsi. 



04.06.1918. //ARDA, f.894, s.2, i. 88, v.1-3 

276


 N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. s.662-669 

277


 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.69 

278


 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p. 128 

279


 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan. p.69 

280


  R.Suny.  The  Baku  Commune.  1917-1918.  Class  and  Nationality  in  the  Russian  Revolution. 

Princeton, 1972, p.287-288 



82 

 

edilən səhv yanaşma son illərdə Rusiyada çıxan bir sıra araşdırmalara da aiddir.



281

 

Halbuki  son  illərdə  bu  sənədi  daha  düzgün  dəyərləndirmək  üçün  çoxlu  arxiv 



mənbələri açıqlanmışdır. 4 iyun müqaviləsinin mətninin və onun doğurduğu siyasi 

nəticələrin  araşdırılması  belə  mülahizələrin  əsassız  olduğunu  söyləməyə  imkan 

verir.  Birincisi,  beynəlxalq  münasibətlərin  nəzəriyyəsində  və  praktikasında  bir-

birini müstəqil dövlət kimi tanımayan tərəflərin siyasi, hüquqi və iqtisadi zəmində 

mehriban qonşuluq münasibətləri barədə müqavilə imzalanması qeyri-mümkündür. 

İkincisi,  bir-birini  müstəqil  dövlət  kimi  tanımayan  tərəflər  arasında  müqavilənin 

birinci  bəndində  göstərilən  daimi  sülhün  və  möhkəm  dostluğun  təsbit  edilməsinə 

ehtiyac olmazdı. Üçüncüsü, beynəlxalq münasibətlərin tarixində müqaviləyə girən 

hər  hansı  tərəfin,  müstəqilliyini  tanımadığı  hər  hansı  tərəfə  yardım  göstərməsi 

təcavüz  və  işğal  kimi  qiymətləndirilir.  Dördüncüsü  isə,  müqavilə  imzalandığı 

andan  işlək  sənədə  çevrilmiş,  Bakının  azad  edilməsinin  və  Azərbaycanın 

suverenliyinin  təmin  edilməsinin  hüquqi,  hərbi,  siyasi  və  diplomatik  əsaslarını 

təşkil  etmişdir.  Müqavilədə  iştirak  edən  hər  iki  ölkənin  hökumətləri  diplomatik 

addımlarında onun maddələrini əsas kimi götürmüşdür. Lakin yuxarıda qeyd edilən 

"tanımamaq" mülahizəsini qəbul etməməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 4 iyun 

müqaviləsi və ona əlavə kimi imzalanmış Bakı-Batum neft kəməri, Cənubi Qafqaz 

dəmiryolu haqqında olan saziş və protokollar Türkiyə tərəfinə müəyyən imtiyazlar 

verirdi. 

Batum  konfransının  yekunu  kimi  iyunun  4-də  Türkiyə  Gürcüstan  və 

Ermənistanla  da  "Sülh  və  Dostluq" müqavilələri imzalayıb  onların müstəqilliyini 

tanıyırdı.  Gürcüstanla  müqaviləyə,  əsasən,  Qars,  Batum  və  Ərdahanın,  habelə 

Axaltsıx  və  Axalkələkin  Türkiyəyə  keçdiyi  təsdiq  edilirdi.  Lakin  Türkiyə  may 

ayının 11-də elan etdiyi tələbləri yumşaldaraq Abastuman və Askurun Gürcüstanda 

qalmasına  razılıq  verdi.

282

  4  iyun  müqaviləsi  ilə  Ermənistan  Brest-Litovsk 



müqaviləsinin  şərtlərini  qəbul  edir,  Eçmiədzin  və  Aleksandropol  Türkiyəyə 

keçirdi, habelə Türkiyə Aleksandropol-Culfa yolundan istifadə etmək hüququ əldə 

edirdi.  Ermənistanın  sərhədi  İrəvanın  yaxınlığından  keçirdi.  Onun  ixtiyarında 

cəmisi altı  kilometrlik  dəmir  yolu  qalmışdı.  Batum müqaviləsinin  şərtlərinə  görə 

Ermənistan  Respublikası  Cənubi  Qafqazda  10  min  km

2

  ərazisi  olan  dövlət  idi.



283

 

Ermənistan  tərəfindən  müqaviləni  R.Kaçaznuni,  A.Xatisyan  və  M.Papacanov 



imzalamışdılar.  Batum  müqaviləsinə,  əsasən,  Gürcüstan  və  Ermənistan 

respublikaları  öz  ərazisində  yaşayan müsəlman  əhalisinin təhlükəsizliyini  və  azad 

                                                        

281


  Bax:  Р.Мустафазаде.  Две  республики.  Азербайджано-российские  отношения  в  1918-1922  гг. 

Москва, 2006, с. 113; М.Волхонский, В.Муханов. По следам Азербайджанской Демократической 

республики. Москва, 2007, с. 127 

282


 Документы и материалы по внешней политике Закавказье и Грузии, с.343-349. 

283


  R.Hovanuisian.  Armenia  on  the  Road  to  Independence,  1918.  Berkeley,  University  of  California 

Press,  1967,  p.190-194;  İ.Parmaksızoğlu.  Ermeni  Komitelerinin  İhtilal  hareketleri  ve  Besledikleri 

emeller. Ankara, 1981, s.133. 

 


83 

 

inkişafını  təmin  etmək,  ana  dilində  təhsil  almaq,  dini  ayinləri  azad  şəkildə  icra 



etməyə  şərait  yaratmaq  barədə  öz  üzərlərinə  öhdəliklər  götürürdülər.  4  iyun 

müqavilələri  əsasında  Türkiyənin  Azərbaycanı  və  digər  Qafqaz  respublikalarını 

tanıması  barədə  Ə.M.Topçubaşov  "Azərbaycanın  təşəkkülü"  əsərində  yazır:  "Bu 

gün Azərbaycan hökuməti cümhuriyyəsini işğal edən yeganə məsələ cümhuriyyət 

istiqlalının  dövlətlər  və  bilxassə  etilaf  dövlətləri  tərəfindən  təsdiqi  məsələsidir. 

Burada  Dövləti-Aliyi-Osmaniyənin  Azərbaycanla  və  sair  Cənubi  Qafqaziyə 

hökumətlərinə  qarşı  nə  böyük  alicənablıq  göstərmiş  olduğu  zikr  edilmədən 

keçilməz.  Üç  cümhuriyyətin  üçü  də,  yəni  Azərbaycan,  erməni  və  gürcü 

cümhuriyyətləri ilk əvvəl Osmanlı hökuməti tərəfindən təsdiq edildi".

284


 

İyun  ayının  4-də  Batumda  Azərbaycanla  Türkiyə  arasında  "Sülh  və 

Dostluq" müqaviləsinə əlavə olaraq, daha iki müqavilə imzalandı. Birinci müqavilə 

əsasında  sərhədyanı  zonada  ticarət,  gediş-gəliş  və  gömrük  məsələləri  əhatə 

edilirdi.

285


 İkinci müvəqqəti əlavə müqavilə, 4 iyun müqaviləsində ümumi şəkildə 

təsbit  edilmiş  bəzi  maddələri  dəqiqləşdirirdi.  Altı  maddədən  ibarət  olan 

müqavilənin birinci maddəsinə əsasən, Azərbaycan  hökuməti Osmanlı imperiyası 

və  onun  müttəfiqləri  ilə  müharibə  edən  ölkələrin  zabit  və  mülki  çinovniklərini 

təcili  şəkildə  respublikanın  hüdudlarından  çıxardacağını  öz  üzərinə  götürürdü. 

Bundan  əlavə,  müharibənin  davam  etdiyi  dövrdə  Azərbaycan  hökuməti  Dördlər 

İttifaqına  qarşı  vuruşan  ölkələrin  zabitlərini  hərbi  xidmətə  qəbul  etməməli  idi. 

Müqavilənin  ikinci  maddəsi  Azərbaycan  dəmir  yolundan  istifadə  qaydasını 

müəyyənləşdirirdi.  Bu  maddəyə  əsasən,  Osmanlı  hərbi  komendantlığı  hərbi 

məqsədlərlə Azərbaycan dəmir yolundan istifadə etmək hüququ alırdı. Osmanlı və 

Azərbaycan birgə komissiyası dəmir yoluna aid meydana çıxan problemləri birgə 

həll etməli idilər. Azərbaycan Respublikası dəmir yolunu öz qüvvələri ilə mühafizə 

etməli  idi.  Əgər  müxtəlif  səbəblərlə  bağlı  Azərbaycan  hökuməti  bunu  edə 

bilmədikdə, türk ordusu bu vəzifəni öz üzərinə götürməli idi və nəhayət, ordunun 

daşınmasına  zərurət  olmadığı  halda,  Türkiyə  hərbi  komandanlığı  Azərbaycan 

hökumətinin dəmir yollarının istismarını çətinləşdirməməli idi.

286

 

4  iyunda imzalanmış  "Sülh  və  Dostluq"  müqavilələrinə əlavə  olaraq  daha 



iki saziş də bağlandı. Birinci saziş Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, 

Gürcüstan  və  Türkiyə  arasında  imzalandı.  Tərəflər  razılığa  gəldilər  ki,  öz 

ərazilərində  neft  kəmərinin  fəaliyyətini  təmin  etsinlər.  Bu  sazişin  imzalanması 

Azərbaycan neft sənayesinin işinə müsbət təsir göstərib, onun xarici bazara çıxışını 

təmin  edirdi.

287


  Eyni  zamanda  bununla  Türkiyə  tərəfində  Trabzon  və  Batum 

                                                        

284

 Ə.M. Topçubaşov. Azərbaycanın təşəkkülü. //Azərbaycan EA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq 



seriyası. 1990, №3. c.133. 

285


  Sərhədyam  yerlərdə  ticarətə  tətbiq  edilən  xüsusi  güzəştlər  barədə.  04.06.1918  //AR  Pİİ  SPİHDA, 

f.277, s.2, i.17, v.8. 

286

 Türkiyə ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq haqqında müqaviləyə əlavə olaraq imzalanmış 



müqavilə. 04.06.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 47, v.5-6 

287


 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.364 

84 

 

konfranslarında  qarşıya  qoyduqları  əsas  strateji  məqsədə  -  Bakı  neftinin  Batum 



limanına  daşınmasına  nail  olurdular.  İkinci  saziş  dəmir  yollarına  aid  idi  və  dörd 

dövlət - Osmanlı imperiyası, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları 

arasında  imzalanmışdı.  Sazişdə  qeyd  edilirdi  ki,  keçmiş  Rusiya  dövlətinin 

mülkiyyəti  olan  dəmir  yol  nəqliyyat  vasitələri  müqavilə  imzalayan  tərəflərinin 

ərazi  hüdudlarına  uyğun  olaraq  onlar  arasında  bölüşdürüləcək.

288


  Cənubi  Qafqaz 

respublikalarından  Gürcüstana  məxsus  dəmir  yolları  Türkiyə  ilə  bərabər  28  may 

müqaviləsinə  görə  almanların  da  istifadəsinə  verilirdi.  Almaniya  Gürcüstan 

qəyyumluğunu  qəbul  etdikdən  və  onun  dəmir  yollarından  azad  şəkildə  istifadə 

etmək imtiyazı aldıqdan sonra Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu. 

Almaniya  Gürcüstana  daxil  olduqdan  sonra  müxtəlif  yollarla  türklərin  Bakıya 

nəzərdə tutulan hücumunu pozmağa çalışırdı. Amerika alimi C.Lençkovski  yazır: 

"İstənilən  vəziyyətdə  almanlar  neftlə  zəngin  olan  bu  vilayəti  türklərə  güzəştə 

getmək istəmirdilər, ona görə gizli alman casusları bu zaman Tiflisə uzağa gedəcək 

vədlər verirdilər".

289

 

Azərbaycan  Respublikasının  müstəqilliyinin  elan  edilməsi  xarici  dövlətlər 



içərisində birinci olaraq Sovet Rusiyasını və İranı narahat edirdi. Dəqiq müəyyən 

edilməmiş  sərhədlər  daxilində  yeni  yaradılmış  dövlətin  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti  adlandırılmasından  İranın  rəsmi  dairələri  şübhələnirdi  ki, 

Azərbaycan Respublikası Türkiyənin köməkliyi ilə Cənubi Azərbaycanı onlardan 

alsınlar,  iyun  ayının  4-də  Osmanlı  imperiyası  ilə  Azərbaycan  arasında  dostluq 

müqaviləsinin imzalanması bu şübhələri daha da artırdı. İran tərəfinin narahatçılığı 

özünü  onda  ifadə  edirdi  ki,  müxtəlif  xarici  yazışmalarda  Tehran  Azərbaycan 

hökumətini  Qafqaz  Azərbaycanı  kimi  təqdim  etməyə  başlamışdı.  Osmanlılara 

gəldikdə  isə  onlar hər  iki  Azərbaycanla  Türkiyə  arasında, hələlik  qeyri-müəyyən 

şəkildə də olsa, əlaqələrin güclənəcəyini ehtimal edirdilər.

290

 

Batumda olan Azərbaycan nümayəndələri respublikadakı vəziyyət haqqında 



Milli  Şuranın  nümayəndəsi  N.Usubbəyovdan  və  ayrı-ayrı  yerlərdən  gəlmiş 

nümayəndələrdən  ətraflı məlumat  aldıqdan  sonra  4  iyun  müqaviləsinin  dördüncü 

bəndinə istinad edərək Osmanlı hökumətindən yardım istəməyi qərara aldılar. Bu 

məqsədlə  Milli  Şuranın  sədri  M.Ə.Rəsulzadə  və  xarici  işlər naziri  M.H.Hacınski 

Azərbaycana  hərbi  yardım  göstərilməsi  barədə  Türkiyə  nümayəndələri  ilə 

danışıqlar  apardılar.  Müqavilə  öhdəliklərinə  görə  onlar  Osmanlı  hökumətindən 

Azərbaycana ordu göndərilməsini rica etdilər.

291


 

İyun ayının 13-də Milli Şuranın Tiflisdə keçirilən iclasında Batumdan yeni 

qayıtmış  Xarici  İşlər  naziri  M.H.Hacınski  sülh  danışıqları,  yardım  istənilməsi  və 

                                                        

288

 Yenə orada, s.365; ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.9, v.24 



289

  G.Lençzowski.  Russia  and  the  west  in  Iran.  A  study  in  Creat  Powers  Rivalry:  1918-1948.  Ithara, 

N.Y.: Cornell University press. 1968, p. 17 

290


 T.Swietochovski. Russia and Azerbaijan, p.71 

291


 N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. s.530 

85 

 

imzalanmış diplomatik sənədlər barəsində geniş məlumat verdi. Onun sözlərindən 



aydın oldu ki, Batumda imzalanmış sülh müqaviləsi İstanbulda Almaniya, Avstriya 

və  Bolqarıstan  nümayəndələri  ilə  birlikdə  müzakirə  ediləcəkdir.  M.H.Hacınski 

İstanbula  Azərbaycan  nümayəndələrinin  göndəriləcəyini  bildirdi.

292


  Bu  barədə 

M.Ə.Rəsulzadə  yazır:  "Azərbaycanın  nə  kimi  müşkilatə  məruz  qaldığı  və  bu 

təhlükəli müşkilatdan çıxa bilmək üçün Türkiyənin müavinətinə möhtac olduğunu 

Azərbaycan  müməssilləri  Trabzon  və  Batumda  türklərlə  vaqe  olan  təmasları 

əsnasında  gərək  şifahən  və  gərək  təhrirən  anlatmışlardı.  Bu  kərə  Azərbaycan 

Şurayi  -  Millisi naminə  biz  və  Xariciyyə  Nəzarəti naminə də  Məhəmməd  Həsən 

bəy  salifüzzikr  müahidənin  dördüncü  maddəsinə  istinadən  Türkiyə  hökumətinə 

müraciətlə  qəvayi-imdadiyyə  istədik.  Bütün  Azərbaycan  xəlqinin  çarçeşmlə 

bəklədiyi ümidə tərcüman olan bu müraciətimizə Türkiyə heyəti-mürəxxəsi həman 

müvafiqət cavabını verdi". Bununla əlaqədar qeyd edilməlidir ki, xüsusi dəvət və 

dövlətlərarası  müqavilə  zəminində  Azərbaycana  hərbi  yardım  göstərilməsinin 

xarici hərbi müdaxilə ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Bu məsələ ilə bağlı Аzərbaycan 

Nazirlər  Şurasının  sədri  F.X.Xoyskinin  də  fikri  belə  idi.  О  deyirdi:  "Türkiyə-

Azərbaycan sülhnaməsinin bir maddəsinə görə, məmləkətimizə nə vaxt lazım olsa 

hüququmuzun  müdafiəsi  üçün  türklər  bizə  bir  qədər  əsgər  verməli  idilər.  Ona 

görədir  ki,  darda  qaldıqda  bu  çarəyə  təvəssül  edildi.  Türklər  imzalarına  əməl  və 

vəzifələrini hüsni-ifa etdilər. Əlbəttə, qoşunsuz, gücsüz görülməsi pək müşkül olan 

işlər  çox  çətinliklə  yavaş-yavaş  işlənirdi.  Bizə  xaricdən  qüvvə  almaq  üçün  başqa 

millət və dövlətə müraciət etmək bəzi şəraitdən dolayı mümkün deyildi, müraciət 

etdikdə də  bir nəticə hasil  olmazdı,  ona  görədir  ki, dindaş və  millətdaşımız  olan 

Türkiyəyə müraciət edildi".

293


 

Azərbaycan nümayəndələrinin müraciətini  qəbul  edən  Osmanlı  dövləti  elə 

etmək  istəyirdi  ki,  Azərbaycana  ordu  göndərilməsi  Almaniyanın  etirazına  səbəb 

olmasın. Ona görə Türkiyə hökuməti qərara aldı ki, Osmanlı ordusu və Azərbaycan 

könüllülərindən  ibarət  "İslam  Ordusu"  yaradılsın.  Ənvər  Paşanın  fikrincə,  belə 

olduqda  Almaniyanın  müqavimətini  aradan  götürmək  olardı.

294

  Əslində,  "Qafqaz 



İslam  Ordusu"nun  yaradılmasına  Ənvər  paşa  hələ  1918-ci  ilin  mart  ayından 

başlamışdı. 

İstanbula  gəlib  çatan  Azərbaycan  nümayəndələrindən  vəziyyət  haqqında 

məlumat  alan  baş  nazir  Tələt  paşa  Azərbaycana  yardım  məsələsini  hökumət 

kabinetinin müzakirəsinə çıxarmış və müvafiq qərar qəbul etmişdi. Qərara uyğun 

olaraq Azərbaycana gedəcək zabitləri seçmək üçün komissiya yaradılmışdı.

295

 İlkin 


olaraq  komissiya  tərəfindən  20  nəfərədək  zabit  seçilmişdi.  Komanda  heyətini 

                                                        

292

 Azərbaycan Milli Şurasının 6 saylı iclasının protokolu. 13.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 6, v.l 



293

 Azərbaycan  Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlament (stenoqrafik hesabatlar). I  cild. Bakı, 1998, 

s.39 

294


 Öke Kemal. Ermeni meselesi. s.164 

295


 N.Şeyxzamanlı. Аzərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. Bakı, 1997, s.68-71 

86 

 

formalaşdırmaq  üçün  Nuru  paşa  təcili  olaraq  Mosula  yollanmışdı.  Burada  o,  VI 



Ordunun içərisindən Azərbaycana göndərilmək üçün 149 zabit, 488 gizir və əsgər 

seçmişdi.  Bu  kiçik  dəstə  1918-ci  ilin  aprel  ayının  əvvəlində  Azərbaycana  yola 

düşmüşdü.  Seçiləcək  digər  zabitlər  və  hərbçilər  az  sonra  Azərbaycana  yola 

salınmalı idi.

296

 

Aprel ayının 5-də Ənvər paşa Qafqaz İslam ordusunun təşkili haqqında əmri 



imzaladı.  Aprel  ayının  8-də  Mosuldan  hərəkətə  başlayan  Nuru  paşa  mayın  9-da 

Təbrizə çatdı və mayın 20-də Araz çayını keçib Gəncəуə doğru hərəkətə başladı.

297

 

Mayın  24-də  Nuru  paşa  artıq  Yevlaxda  idi.  İyunun  əvvəllərində  Türk  hərbi 



dəstələri artıq Gəncəyə  yetişməkdə idilər. Türkiyə qoşunlarının bir qismi Qars və 

Gümrüdən  keçib  Qarakilsə-Dilican-Qazax  və  Ağstafa  yolu  ilə,  digər  hissəsi  isə 

Cənubi  Azərbaycan-Qarabağ  istiqamətindən  hərəkət  edirdi.

298


  Mürsəl  paşanın 

başçılıq etdiyi Türkiyə ordusunun ən yaxşı diviziyalarından olan 5-ci diviziya iyun 

ayının əvvəllərində Gəncəyə daxil oldu. 257 zabitdən və 5575 əsgərdən ibarət olan 

bu diviziyanı Azərbaycan əhalisi böyük sevinclə qarşıladı.

299

 Türkiyənin Qafqazda 



olan hərbi hissələrinin yeni baş komandanı Ənvər paşanın ögey qardaşı Nuru paşa 

da  öz  qərargahı  ilə  birlikdə  Gəncəyə  gəldi.  Amerika  tarixçisi  T.Svyatoçovskinin 

yazdığı kimi "əhali Osmanlı əsgərlərini hərarətlə qarşıladı".

300


 

Türk  qoşunlarının  Gəncə  istiqamətində  hərəkəti  Sovet  Rusiyasını  və  öz 

hakimiyyətini bütün Azərbaycana yaymaq arzusunda olan Bakı Xalq Komissarları 

Sovetində  ciddi  narahatçılığa  səbəb  oldu.  V.İ.Lenin  hələ  may  ayının  axırlarında 

S.G.Şaumyana  göndərdiyi  teleqramda  yazırdı:  "Bakının  beynəlxalq  vəziyyəti 

çətindir.  Buna  görə  də  məsləhət  görərdim ki,  Jordaniya  ilə  ittifaqa girməyə  cəhd 

edin".

301


 Bu direktivə uyğun olaraq Bakı XKS-i adından S.G.Şaumyan iyun ayının 

6-da  Gürcüstana,  N.Jordaniyaya  müraciət  edərək  guya  Cənubi  Qafqazın 

istiqlaliyyətini  Türkiyə  hücumlarından  müdafiə  etməkdə  Sovet  hakimiyyətinə 

yardım  göstərməyi  təklif  etmişdi.  Məktubda  göstərilirdi  ki,  əgər  Gürcüstan 

hökuməti  Türkiyə  qoşunlarını  öz  ərazisindən  Azərbaycana  buraxmasa,  RSFSR 

XKS-nin  hakimiyyəti  Cənubi  Qafqazda  bərqərar  edildikdən  sonra  Gürcüstana 

muxtariyyət  verilə  bilər.

302


  Bu  məsələ  ilə  bağlı  öz  növbəsində  Almaniya  da 

Gürcüstana  təzyiq  göstərirdi  və  bütün  bu  amillərlə  bağlı  Gürcüstan  hökuməti 

Türkiyə qoşunlarını öz ərazisindən Azərbaycana buraxmamaqda hər iki baxımdan 

maraqlı idi. Ona görə iyun ayının 10-da Borçalı istiqamətindən Azərbaycana doğru 

hərəkət  edən  türk  qoşunları  alman-gürcü  qoşunları  ilə  üz-üzə  dayandı.  Böyük 

                                                        

296

 M.Süleymanov. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı, 1999, s.104  



297

 Yenə orada, s.106. 

298

 E.K.Rüştü. Böyük Наrpte Bakü yollarında. s.24 



299

 Yenə orada, s.24; N.Nəsibzadə. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996, s.63 

300

 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p. 131 



301

 V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında. Bakı, 1970, s.126 

302

 Возрождение. 1918, 29 июня. 



 

87 

 

müharibənin  bütün  çətinliklərində  müttəfiq  olan  Almaniya  və  Türkiyə  Qafqaz 



siyasətində  bir-birinə  qarşı  durmalı  olmuşdu.  Çox  da  böyük  olmayan  hərbi 

əməliyyat nəticəsində Türkiyə ordusu general Kressin başçılıq etdiyi alman-gürcü 

dəstələrini geri oturtdu və xeyli sayda əsir aldı. Bu hadisə ilə bağlı iyun ayının 11-

də Almaniya Baş qərargahı öz teleqramında Türkiyədə və Yaxın Şərqdə olan hərbi 

hissələrini  çıxaracağı  ilə  Osmanlı  hökumətini  hədələyirdi  və  hərbi  əsirləri 

buraxmağı  tələb  edirdi.

303

  Hərbi  əsirlər  azad  edildisə  də,  alman-gürcü  qoşunları 



Türk ordusunun Gəncəyə, son nəticədə isə Bakıya hərəkətinin qarşısını ala bilmədi. 

Lakin bu hadisə hələ Tiflisdə olan Azərbaycan hökumətinə münasibəti dəyişdirdi 

və bundan sonra Gürcüstanda qalmağın mümkünsüzlüyünü başa düşən Azərbaycan 

hökuməti və Milli Şura iyun ayının 16-da Gəncəyə köçməli oldu. 

Eyni  zamanda  Bakı  bolşevikləri  və  şəhəri  ələ  keçirmiş  ermənilər  Gümrü-

Qarakilsə erməniləri ilə əlaqə yaradıb onlara bildirmişdilər ki, Türkiyə ordusunun 

Azərbaycana  doğru  irəliləməsinin  qarşısını  almaq  üçün  onlara  hər  cür  yardım 

göstərəcəklər.

304

  Bu  məqsədlə  Bakıda  bolşeviklər  ermənilərlə  birlikdə  hərbi 



hazırlıq işlərini xeyli sürətləndirdilər. İyun ayının əvvəllərində Bakı sovetinin hərbi 

hazırlıq tədbirləri və Gəncə istiqamətində hərəkətə başlaması Osmanlı qoşunlarının 

Gəncədə  toplanmasının  sürətləndirilməsini  zəruri  edirdi.  Bu  zaman  Osmanlı 

dövlətinin  Bakını  azad  etmək  üçün  gördüyü  hazırlıq  tədbirlərinə  toxunan  Ənvər 

paşa  Qafqaz  cəbhəsi  komandanı  Vehib  paşaya  yazırdı  ki,  Bakı  və  ətrafının 

bolşeviklərdən  təmizlənməsi  üçün  lazımi  hərbi  qüvvələri  bölgəyə  göndərdim  və 

ehtiyac olarsa, bu qüvvələri daha da gücləndirəcəyəm.

305


 

Tiflisdəki  18  günlük  fəaliyyətdən  sonra  Milli  Şura  və  hökumət  Gəncəyə 

gəldi.  Bu  zaman  Azərbaycanın  hər  yerindən  müxtəlif  dairələrin  nümayəndələri 

Gəncəyə  axışmağa  başladı.  Onların  məhdud  dünyagörüşlü  mürtəce  hissəsi  Milli 

Şuranın  və  hökumətin  demokratik,  inqilabi  əhvali  ruhiyyəli  şəxslərdən  təşkil 

olunmasından narazı idilər. Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq edilməsi tərəfdarı olan 

bəzi islamçı dairələr Milli Şuraya qarşı fəal kampaniyaya başlayaraq Nuru paşanı 

öz tərəflərinə çəkə bildilər. Azərbaycana gəldiyi günlərdə Nuru paşa Azərbaycan 

hökumətinə hörmət və etimadla yanaşacağını, onun daxili siyasi həyatına müdaxilə 

etməyəcəyini  bildirib,  türklərin  Azərbaycanı  idarə  etmək  üçün  deyil,  müdafiə 

etmək üçün gəldiklərini qeyd etmişdisə, iyun böhranı zamanı onun klerikal islamçı 

dairələrin təsiri altına düşdüyü açıq-aydın hiss edilirdi. Mürtəce və ilhaqçı dairələr 

tərəfindən birtərəfli və qərəzli şəkildə məlumatlandırılmış Nuru paşa hiss etdirdi ki, 

solçulardan və müsavatçılardan daha çox mühafizəkar islam ittihadçılarına rəğbət 

bəsləyir.  O,  hökumətin  və  Milli  Şuranın  tamamilə  buraxılmasına  və  onun 

                                                        

303

 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.479 



304

 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyesi, s.84 

305

  Türkiye  Cümhuriyyeti  Genelkurmay  Başkanlığı  Askeri  Tarih  ve  Stratejik  Etüd  Arşivi.  A.  4/3671, 



k.2922,  D.512,  F.27  (Bu  iqtibas  V.Qafarovun  "Şimali  Azərbaycan  məsələsi  Rusiya-Türkiyə 

münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür) 



88 

 

hüquqlarının  paşanın  öz  arzusu  ilə  təşkil  edəcəyi  hökumətə  verilməsini  istəyirdi. 



"Təşkil  olunacaq  bu  "hökumət"  isə  rus  çarlığının  köhnə  qapı  qulları  və 

şeyxülislamdan  ibarət  olacaqdı".  Nuru  paşanın  Milli  Şuraya  belə  münasibəti  onu 

rus inqilabının nəticəsi kimi qəbul etməsi ilə bağlı idi. İyunun ortalarında türk hərbi 

nümayəndəliyinin  Xan  Xoyski  hökumətinə  etimadsızlığını  bildirməklə  kabinetin 

böhranı  yarandı.  Yaranmış  böhranı  aradan  qaldırmaq  üçün  Milli  Şuranın  sədri 

M.Ə.Rəsulzadə,  baş  nazir  Xan  Xoyski  və  xarici  işlər  naziri  M.H.Hacınskidən 

ibarət  nümayəndə  heyəti  Nuru  paşa  ilə  görüşüb  danışmaq  istədilər.  Onlar  Milli 

Şuranın  və  hökumətin  adından  İslam  Ordusunun  komandanı  kimi  Nuru  paşanı 

təbrik  etdilər.  Lakin  Nuru  paşa  "özünün  əsgər  olduğunu,  siyasətdən  başı 

çıxmadığını,  ordunun  siyasi  müşaviri  Əhməd  bəу  Ağaoğlu  ilə  görüşüb  danışıq 

aparmağın lazım olduğunu" bildirdi.

306


 Görüş zamanı Milli Şuraya qarşı göstərilən 

soyuq  münasibət  böhranı  daha  da  ciddiləşdirdi.  Əslində,  Azərbaycan 

istiqlaliyyətinin taleyi məsələsi qarşıya çıxmışdı. Nuru paşanın tövsiyəsi ilə Əhməd 

bəy  Ağaoğlu  ilə  görüşdə  Azərbaycanın  siyasi  həyatının  mühüm  məsələləri 

müzakirə edildi. Müzakirələr zamanı Əhməd bəу bildirdi ki, Milli Şura buraxılsın 

və  Nuru  paşanın  təqdimatı  üzrə  yeni  hökumət  yaradılsın.  Lakin  Azərbaycan 

nümayəndələri  buna  qəti  şəkildə  etiraz  etdilər  və  belə  bir  addımın  Azərbaycanı 

beynəlxalq  münasibətlər  baxımından işğal  faktı  qarşısında qoyacağını  bildirdilər. 

Yalnız  güclü  müqavimətdən  sonra  türk  komandanlığı  yeni  hökumət  kabinəsinin 

Milli Şura tərəfindən təşkil olunmasına, Milli Şuranın isə bütün səlahiyyətini yeni 

təşkil olunmuş hökumətə verib özünü buraxmasına razılıq verdi.

307


 Belə bir gərgin 

vəziyyətlə yalnız M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Milli Şuranın tutduğu prinsipial 

mövqe  Azərbaycan  istiqlaliyyətinin  başı  üzərini  almış  ölüm  təhlükəsini 

sovuşdurmağa  imkan  verdi.  M.Ə.Rəsulzadə  haqlı  olaraq  deyirdi  ki,  "qanun 

çərçivəsində bir çıxış yolu tapmayınca, başımızın üstünü alan qara irtica təhlükəsi 

həmişə qalacaqdır".

308

 Bir il sonra M.Ə.Rəsulzadə bu hadisəni xatırlayaraq yazırdı: 



"Bizə deyirlər ki, türkləri tənqid etmək olmaz, çünki onlar bura bizi idarə etməyə 

yox,  bir  əsgər  kimi xalqı  müdafiə  etməyə  gəlmişdilər.  Bu,  doğrudur.  Lakin  о  da 

doğrudur  ki,  bizim  öz  içərimizdə  elə  bəylər  və  ağalar  var  idi  ki,  onlar  burada 

İstanbulun ağalıq etməsini tələb edirdilər".

309

 

İyun  ayının  17-də  Milli  Şuranın  say  etibarı  ilə  yeddinci  iclası  gərgin  bir 



vəziyyətdə  işə  başladı.  Sosialist  bloku  ilə  hümmətçilər  Milli  Şuranın  tərkibindən 

çıxmaq barədə bəyanat verdilər. İclasa M.Ə.Rəsulzadə sədrlik edirdi və o, Əhməd 

Ağaoğlu  ilə  danışıqların  yekunları  barədə  məlumat  verib  vəziyyətdən  çıxış  yolu 

araşdırılmasını  zəruri  hesab  etdi.  Onun  çıxışında  iyun  ayının  ortalarında 

                                                        

306


 Gəncə şəhər idarəsinin binasında Azərbaycan Milli Şurasının qapalı iclasının protokolu. 17.06.1918. 

//ARDA, f.970, s.1, i. 1, v.48 

307

 H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, 1992, s.240 



308

 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.71 

309

 Azərbaycan, 1919, 29 may 



89 

 

Azərbaycandakı  böhranlı  vəziyyət,  onu  doğuran  səbəblər,  Azərbaycan 



demokratlarının rus inqilabına (fevral inqilabına) müsbət münasibəti ətraflı şəkildə 

şərh  edildi.  M.Ə.Rəsulzadə  öz  çıxışında  Milli  Şuranın  buraxılmasını  təklif  edib 

göstərdi:  ola  bilsin  ki,  bu  qərar  sevindirici  deyildir,  lakin  yaranmış  vəziyyətlə 

əlaqədar  biz  onu  qəbul  etməliyik.  Əgər  biz  yaranmış  vəziyyətdən  çıxış  yolu 

tapmasaq  hakimiyyətə  qaragüruhçuların  keçmək  təhlükəsi  vardır.  О  deyirdi: 

"Azərbaycanın  müvəqqəti  paytaxtı  olan  Gəncədə  Xalq  Nümayəndəliyinin  heç 

olmasa  bir  hissəsini  təmsil  edən  bir  müəssisənin  bu  şəkildə  səhnəni  tərk  etməsi 

məcburiyyəti qarşısında qalması heç şübhəsiz ki, demokratiyanın bir geriləməsi və 

mürtəce  qüvvələrin  müvəffəqiyyətidir.  Bu  geriləmə  işıqlı  və  раk  qüvvələrin 

məğlubiyyəti, qara və müdhiş qüvvələrin güclənməsidir. Bu vəziyyət bizdə Rusiya 

inqilabının prinsiplərinin iflasa uğramasına dair bir təsəvvür yaratmaqdadır. Fəqət, 

əfəndilər, yalnız zahiri cəhətlərə aldanmayaq, çox da məyus olmayaq. Kim nə deyir 

desin  Rusiyanın  böyük  inqilabı  məğlub  olmadı...  Azərbaycan  Rusiya  inqilabının 

irəli sürdüyü  müsbət ideyaların təsiri altında formalaşan ümumi hürriyyətdən son 

dərəcə  faydalanacaqdır.  Müstəqil  Azərbaycanda  ictimai  və  şəxsi  azadlıqların  hər 

halda müstəbid  Rusiyada  olduğundan  daha  geniş,  daha  sərfəli  olacağına dair heç 

bir şübhəm yoxdur. Hətta əfəndilər, söyləmək istəyirəm ki, Azərbaycan Qafqazda 

ən hürriyyətpərvər və inqilabçı təsəvvür olunan Gürcüstandan da daha məsuddur. 

Çünki burada bizim daxili işlərimizə müdaxilə edəcəyi gözlənilən qüvvə  yabançı 

qüvvə deyil, öz qüvvəmizdir".

310

 

Milli  Şuranın  iclasında  Türkiyə  hərbi  nümayəndəliyinin  hərəkətlərindən 



bədgüman  olanlar,  Türkiyə  hərbi  yardımına  olan  ümidlərinin  puça  çıxdığını 

söyləyənlər  də  var  idi.  Osmanlı  rəhbərliyində  Nuru  paşanın  mövqeyi  ilə  razı 

olmayanlar  Azərbaycanın  daxili  işlərinə  qarışmağın  əleyhinə  idilər.  Vehib  paşa 

Azərbaycan  hökumətinə  məktubunda  yazırdı  ki,  Osmanlı  ordusu  müəyyən 

müqaviləyə  əsasən,  müstəqil  Azərbaycan  hökumətinin  müraciəti  əsasında 

gəlmişdir və bu ordu Azərbaycan hökumətinin əmrlərini yerinə yetirməlidir. 

Milli  Şuranın  17  iyun  tarixli  iclasında  M.Ə.Rəsulzadəni  müdafiə  edən 

N.Usubbəyov  yaranmış  böhranla  bağlı  deyirdi:  "Aşkardır  ki,  paşa  həzrətləri  və 

Dövləti-Aliyyeyi-Osmaniyyə  Azərbaycanın  müstəqilliyini  qoruyaraq  özünə 

hökumət  təşkil  etməsinə  tərəfdardır.  Məlum  məsələdir  ki,  onlar  bizim  işlərimizə 

qarışmaq  istəməzlər.  Lakin  paşanın  ətrafını  məxsusi  adamlar,  şübhəli  şəxslər 

tutmuşlar.  Bu  adamlara  qarşı  əlimizdə  olan  hüquqlarımızdan  istifadə  etmək 

lazımdır. Əgər biz bu hüquqdan bərk yapışsaq və güzəşt etmək istəməsək ölkənin 

beynəlxalq  vəziyyətinə  ziyan  vurmuş  olarıq.  Bu  isə  belə  bir  müşkül  vəziyyətə 

düşdüyümüz üçün vətənpərvəranə hərəkət ola bilməz. Buna görə təklif edirəm ki, 

kabinənin  istefasını  qəbul  edək,  sonra  rəisimizə  tapşırılsın  ki,  özü  inandığı  bir 

adama yeni hökumət təşkilini tapşırsın. Yeni təşkil olunacaq hökumətə əldə edilən 

                                                        

310

 Milli Şuranın iclasının protokolu. 17.06.1918, //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.12-15 



 

90 

 

bütün azadlıqları mühafizə etməsi və onlara sadiq qalması şərti ilə tam səlahiyyət 



verək ki, məmləkəti idarə edib  yaxın zamanlarda Müəssisələr Məclisi çağırsın və 

bu  ixtiyarını  heç  kəsə  könüllü  surətdə  təslim  etməyərək  ən  qiymətli  bir  əmanət 

kimi saxlasın və yalnız qüvvəyə, süngüyə təslim olsun. Bunu da ərz etməliyəm ki, 

istiqlalımıza  qarışa  biləcək  təcavüzə  qarşı  ilk  əvvəl  üsyana  qalxan  mən  özüm 

olacağam".

311


 Nəhayət, iclasda Baş nazir F.X.Xoyski Milli Şura və rəhbərlik etdiyi 

hökumət kabinəsi adından göstərdi ki, "Gürcüstan Cənubi Qafqazdan ayrıldıqdan 

sonra  bizim  ölkəmiz  hökumətsiz  və  hakimiyyətsiz  qalmışdı.  Buna  görə  də  biz 

Müvəqqəti hökumət təşkil etməyə məcbur olduq. İndi biz öz ərazimizdəyik. Мən 

və  mənim  yoldaşlarım  bizim  istefaya  çıxmağımızı  xahiş  edirik.  Ümid  edirik  ki, 

bizim 


xahişimizi 

qəbul 


edəcək 

və 


bizim 

çatışmamazlıqlarımızı 

bağışlayacaqsınız".

312


  Bundan  sonra  davam  etdirilən  müzakirələr  nəticəsində  iki 

qətnamə qəbul edildi. Birinci qətnamə Müvəqqəti hökumətin hüquq və vəzifələrinə 

aid idi. Orada deyilirdi, Müvəqqəti hökumət dövlət müstəqilliyini və mövcud siyasi 

azadlıqları  ləğv  etmək,  aqrar  və  buna  bənzər  inqilabi  qanunları  dəyişdirmək 

hüququna malik deyildir, о altı ay müddətindən gec olmayaraq Məclisi Müəssisanı 

çağırmağa  borcludur,  qalan  məsələlərin  idarəsində  tam  hüquqa  malikdir.  İkinci 

qətnamə  isə  Azərbaycan  Milli  Şurasının  buraxılmasına  aid  idi.  Milli  Şura 

Azərbaycanın  daxili  və  xarici  vəziyyətindəki  gərginliyi  nəzərə  alaraq  bütün 

hakimiyyəti Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə təşkil edilən hökumətə verir və ona 

tapşırır  ki,  yaxın  vaxtlarda  çağırılacaq  Məclisi  Müəssisandan  başqa  öz 

hakimiyyətini  heç  kimə  güzəştə  getməsin.

313


  Beləliklə,  "iyun  böhranı"  Milli 

Şuranın fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq dayandırılması ilə nəticələnsə də, hər halda, 

Milli  Şura  öz  əsas  vəzifəsini  yerinə  yetirmiş  oldu.  Azərbaycanın  dövlət 

müstəqilliyini siyasi və diplomatik baxımdan qoruyub saxlamaq mümkün oldu. 

İyunun 17-də axşam F.X.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi ikinci hökumət kabinəsi 

yaradıldı.  On  iki  nəfərdən  ibarət  olan  hökumət  kabinəsinə  köhnə  hökumətin  altı 

üzvü və altı yeni nazir daxil oldu. Yeni təşkil olunan  hökumətdə nazir portfelləri 

aşağıdakı  qaydada  bölüşdürüldü.  F.X.Xoyski  -  Nazirlər  Şurasına  və  ədliyyə 

nazirliyinə,  M.H.Hacınski  -  xarici  işlər  nazirliyinə,  B.Cavanşir  -  daxili  işlər 

nazirliyinə,  X.Məlik-Aslanov  -  yollar  nazirliyinə,  Ə.Əmircanov  -  maliyyə 

nazirliyinə,  X.Sultanov  -  əkinçilik  nazirliyinə,  N.Usubbəyov  -  xalq  maarifi 

nazirliyinə, A.Aşurov - ticarət və sənaye nazirliyinə, X.Rəfibəyli - xalq səhiyyə və 

himayəçilik  nazirliyinə  rəhbərlik  etməyə  başladı.  Hökumət  kabinəsinə  daxil 

edilmiş  Ə.M.Topçubaşov,  X.Xasməmmədov,  M.Rəfiyev  portfelsiz  nazir  oldular. 

Müvəqqəti olaraq poçt və teleqraf nazirliyinə rəhbərlik etmək X.Məlik-Aslanova, 

ərzaq nazirliyinə rəhbərlik etmək A.Aşurova, Nəzarət nazirliyinə rəhbərlik etmək 

                                                        

311


 Azərbaycan Milli Şurasının 7 saylı iclasının prolokolu. 17.06.1918 //ARDA, f 970 s.1, i.l, v.58. 

312


 Yenə orada, v.57. 

313


  Zaqafqaziya  Seyminin  müsəlman  fraksiyası  və  Azərbaycan  Milli  Şurasının  iclaslarının  protokolu. 

Bakı, 2006, s.151-152. 



91 

 

xarici  işlər  naziri  M.H.Hacınskiyə  tapşırıldı.  Hökumət  böhranı  başa  çatan  kimi, 



iyun ayının 19-da Nuru paşa xüsusi qatarla cəbhəyə yola düşdü. Elə həmin gün 600 

nəfərdən ibarət Azərbaycan könüllüləri də ön xəttə göndərildi.

314

 İyun ayının 23-də 



Azərbaycanda  yaranmış  gərgin  vəziyyəti  nəzərə  alaraq,  hökumət  bütün 

Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi.

315

 İslam Ordusunun Bakıya doğru 



hərəkətinə  Titlisdə  olan  Almaniya  nümayəndələrinin  neftə  görə  maneçilik 

cəhdlərini nəzərdə  tutaraq  iyun  ayının  24-də  Şərq  Orduları  Qrupunun  komandanı 

Vehib paşa Nuru paşaya teleqramında yazırdı ki, Azərbaycan ərazisində Osmanlı 

ordusundan başqa digər bir ordu ola bilməz.

316

 Yenicə yaradılmış İslam Ordusuna 



tapşırıldı ki, hərbi vəziyyətə uyğun olaraq daxili işlər nazirliyinin rəhbərliyi altında 

fəaliyyət  proqramı  hazırlasınlar.  İslam  Ordusu  osmanlıların  Beşinci  piyada 

diviziyası  və  general  Ə.Şıxlinskinin  başçılıq  etdiyi  müsəlman  milli  korpusu 

əsasında  təşkil  edilmişdi.  Ümumilikdə  Nuru  paşanın  komandanlıq  etdiyi  İslam 

Ordusuna on səkkiz minə qədər adam daxil idi. Bunun altı min nəfəri türk nizami 

ordusundan, on iki min nəfərə qədəri isə hərbi təlim görməmiş, əslində xalq qoşunu 

təsiri  bağışlayan  Azərbaycan  hərbi  hissələrindən  ibarət  idi.

317 


Türkiyə  tərəfi 

Osmanlı  imperatorluğunun  üzləşdiyi  maliyyə  çətinliklərini  əsas  tutaraq 

Azərbaycanın öz ordusunun yaradılmasına üstünlük verirdi. Ənvər paşa bildirirdi 

ki, Azərbaycanda ordu saxlamaq Türkiyəyə hər ay 50 min lirəyə, yəni bir milyon 

manata  başa  gəlir.

318


  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  qarşı  olan  solçuların,  xüsusilə 

bolşeviklərin "iyun irticası" kimi təqdim etdikləri ikinci hökumət kabinəsi iyunun 

sonuncu  ongünlüyündən  etibarən  fəal  siyasət  dövrünə  qədəm  qoydu.  Beynəlxalq 

siyasət  baxımından  Milli  Şura  özünü  buraxmazdan  əvvəl  çox  əhəmiyyətli  bir 

addım  atdı.  4  iyunda  Osmanlı  dövləti  ilə  imzalanmış  müqavilə  və  sazişlər  Milli 

Şuranın  iclasında  "böyük  razılıq  hissi  və  alqışlarla"  təsdiq  edildi  və  ratifikasiya 

edilmiş sənədlər iyulun 2-də Azərbaycan hökuməti tərəfindən Türkiyə Xarici İşlər 

Nazirliyinə təqdim edildi.

319

 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  ikinci  hökumət  kabineti  yarandıqdan 



sonra iyun ayının 26-da hökumətin qərarı ilə nazirliklərin işini fəallaşdırmaq üçün 

hər  nazirlikdə,  о  cümlədən  xarici  işlər  nazirliyində  də  bir  müavin  vəzifəsi  təsis 

edildi.

320


 İyun ayının 30-da isə xarici işlər nazirliyi də daxil olmaqla nazirliklərdə 

                                                        

314

 Azərbaycan Cümhuriyyəti. (1918-1920). Bakı, 1998. s.105 



315

 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с.22 

316

 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. K.3827, D.38, 



F.2  (Bu  iqtibas  V.Qafarovun  "Şimali  Azərbaycan  məsələsi  Rusiya-Türkiyə  münasibətlərində  (1917-

1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür) 

317

 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.480 



318

  Azərbaycanın  İstanbuldakı  nümayəndəliyinin  sədri  M.Ə.Rəsulzadənin  xarici  işlər  naziri 

M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918.//ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.3 

319


  İstiqlal,  1919,  №1,  s.70.  M.B.Mehmetzade.  Devletlerarası  Münasibetlere  Dair  Vesikalar. 

//Azerbaycan Yurt Bilgisi, №31-32, Temmuz-Ağustos, 1934, s.261 

320

 Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumət qanun və binaküzarlıqları məcmuəsi. 1919, №1, s.25. 



92 

 

katib, işlər müdiri, iki mirzə, bir kuryer olmaqla dəftərxana yaradıldı.



321

 Lakin belə 

kiçik  bir  heyətlə  xarici  işlər  nazirliyinin  fəaliyyətini  effektli  təmin  etmək  çətin 

olduğundan  M.H.Hacınski  hökumətin  toplantısında  xarici  işlər  nazirliyinin 

tərkibinin  genişləndirilməsini  təklif  etsə  də,  Bakının  azad  edilməsinə  qədər  bu 

məsələyə  baxılmadı.  Qafqaz  İslam  Ordusunun  Bakıya  doğru  hərəkəti  dövründə 

xarici  siyasət  idarəsinin  başlıca  vəzifəsi  ölkənin  paytaxtının  yadellilərdən  azad 

edilməsini diplomatik cəhətdən təmin etməkdən ibarət idi. Azərbaycan Xarici İşlər 

Nazirliyi bu istiqamətdə müstəsna dərəcədə fədakarlıq göstərdi və öz üzərinə düşən 

vəzifəni şərəflə yerinə yetirdi. 

İyun  ayının  17-də  yaradılmış  hökumətin  ilk  addımlarından  biri  Mərkəz 

(Almaniya,  Avstriya-Macarıstan,  Türkiyə  və  Bolqarıstan)  və  Qafqaz  (Gürcüstan, 

Azərbaycan,  Ermənistan  və  Dağlılar  İttifaqı)  dövlətlərinin  İstanbul  konfransına 

göndəriləcək  diplomatik  heyətinin  müəyyən  edilməsi  və  onlar  üçün  müvafiq 

sənədlərin təsdiq edilməsi oldu. Bu konfransın Azərbaycanın həyatında oynayacağı 

mühüm  rolu  nəzərə  alaraq  hökumət  diplomatik  heyətinin  üç  nəfərdən  - 

M.Ə.Rəsulzadədən, X.Xasməmmədovdan və A.Səfikürdskidən, habelə dörd nəfər 

məsləhətçi, texniki işçidən ibarət olmasını təsdiq etdi. Onlara hökumət tərəfindən 

səlahiyyət  verildi  ki,  İstanbul  beynəlxalq  konfransının  iştirakçısı  olan  Türkiyə, 

Almaniya,  Avstriya-Macarıstran,  Bolqarıstan,  Gürcüstan,  Ermənistan  və  Dağlılar 

İttifaqının  nümayəndələri  ilə  siyasi,  iqtisadi  maliyyə  və  hərbi  məsələlərlə  bağlı 

danışıqlar aparsınlar və müqavilələr bağlasınlar. Bundan əlavə, hökumət İstanbula 

gedən diplomatik nümayəndəliyə Osmanlı  dövləti ilə hər cür gizli siyasi və hərbi 

müqavilələr  bağlamaq  və  imzalamaq  hüququ  da  verirdi.  Belə  bir  səlahiyyət 

Dağlılar respublikası ilə münasibətlərə də aid idi.

322


 Tanınmış alim T.Svyatoçevski 

bu  addımı  tam  müstəqilliyə  tərəfdar  olan  qüvvələrin  Azərbaycandan 

uzaqlaşdırılması  kimi  qiymətləndirir.  О  yazır:  "Osmanlı  hakimiyyət  dairələri, 

aralarında  Rəsulzadə  də  olmaqla,  bir  neçə  siyasi  xadimi  Azərbaycandan 

uzaqlaşdırmaq  niyyəti  ilə  onları  uzunmüddətli  görüş  üçün  Türkiyəyə  dəvət 

etdilər".

323

  Bu  məsələ  ilə  bağlı  sənəd  və  materialların  dərindən  araşdırılması 



T.Svyatoçevskinin  qeyd  edilən  fikrini inkar  etməyə  əsas  verir.  Birincisi,  İstanbul 

konfransı Türkiyənin təşəbbüsü olmayıb, Almaniya və Gürcüstanın təşəbbüsü idi. 

İkincisi, konfransın uzunmüddətli olacağını hələ heç kim bilmirdi. Üçüncüsü isə, 

müstəqilliyin  tanınması  yolunda  konfransa  böyük  ümid  bəslənildiyi  üçün, habelə 

Türkiyə tərəfindən daha səmərəli yardım almaq məqsədi ilə Türkiyə siyasi dairələri 

içərisində  böyük  nüfuza  malik  olan,  Batum  müqaviləsini  imzalamış 

M.Ə.Rəsulzadə kimi tanınmış bir siyasi xadimin nümayəndə heyətinə rəhbər təyin 

edilməsini  zəruri  edirdi.  Bunlardan  əlavə,  İstanbulda  konfrans  keçirmək  ideyası 

                                                        

321


 Yenə orada. s.37 

322


  İstanbul  şəhərində  beynəlxalq  konfransda  iştirak  etmək  üçün  nümayəndə  heyətinin  göndərilməsi 

haqqında Nazirlər Şurasının qərarı. 18.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 138, v.3-5 

323

 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.71 



93 

 

ortaya  çıxanda  hələ  "iyun  böhranı"  baş  verməmişdi  və  kimisə  Azərbaycandan 



uzaqlaşdırmaq cəhdləri də yox idi. Azərbaycandan yola düşən nümayəndələr iyun 

ayının  24-də  İstanbula  çatdılar.  Türkiyəyə  gedən  Azərbaycan  nümayəndələri  ora 

çatan  kimi  Ənvər  paşaya  məktub  təqdim  edib  Azərbaycanın  müstəqilliyinin 

qorunmasının zəruriliyini göstərmişdilər.

324 

Məktubda qeyd edilirdi ki, Türkiyənin 



böyük  siyasəti  Azərbaycanın  hələ  ki,  müstəqil  və  güclü  olmağını  tələb  edir. 

Məktubda Azərbaycanın siyasi vəziyyəti, Bakı quberniyasında cərəyan edən faciəli 

hadisələr  öz  əksini  tapmışdır.  Azərbaycan  nümayəndələri  Türkiyənin  öz 

müttəfiqləri,  xüsusən  Almaniya  qarşısında  Qafqaz  xalqlarına  eyni  cür  münasibət 

bəsləmək  məsələsini  qaldırmışdılar.  Erməni  və  gürcülərin  Almaniya  ilə  apardığı 

separat danışıqlara toxunaraq, ermənilərin öz ərazi iddialarını Almaniya vasitəsi ilə 

həyata keçirmək arzusunda olduqları məktubda qeyd edilirdi. Bakı quberniyasında 

baş verən hadisələrlə bağlı Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə tərəfindən yardım 

göstərilməsinin  sürətləndirilməsini  zəruri  hesab  edirdilər.  Onlar  Osmanlı 

nümayəndələrinə  xatırladırdılar  ki,  regionda  yaranmış  qarışıq  və  mürəkkəb 

vəziyyət  Cənubi  Qafqaz  türklərinin  həyatını  təhlükə  altına  almışdır.  Azərbaycan 

sülh  heyətinin  üzvləri  yazırdılar:  həqiqətən,  ermənilər  Türkiyədə  törətdikləri 

görünməmiş  vəhşilikləri  və  böyük  bəlaları  indi  Cənubi  Qafqaz  müsəlmanlarına 

qarşı törətdiklərindən onlar haqqında hissiz-hiddətsiz danışmaq qeyri-mümkündür. 

Biz  bilirik  ki,  hər  bir  böyük  dövlət  kimi  Türkiyə  də  öz  dövlət  siyasətini  hisslər 

üzərində qurmur. Lakin biz Cənubi Qafqaz müsəlmanları üçün yaranmış böhranlı 

vəziyyəti  dəfələrlə  Dövləti-Alinin  diqqətinə  çatdırmışıq.  Hərbi hissələrin,  silahın, 

qayda-qanunun və təşkilatçılığın olmaması bizi köməksiz vəziyyətə salmışdır. Bakı 

quberniyası və İrəvan quberniyasının cənub hissəsi ermənilərin və erməni bolşevik 

quldur dəstələrinin əlinə düşmüş və rəhmsizcəsinə məhv edilmişlər. Müsəlmanların 

maddi və mənəvi zənginliyinin mərkəzi olan Bakı isə bolşeviklərin əlinə keçmiş və 

ağlagəlməz bir surətlə dağıdılmışdır. Biz şəhərin tezliklə azad edilməsini acizanə 

şəkildə sizdən xahiş edirik. Ötən hər gün bizə böyük bədbəxtliklər gətirir. Bir həftə 

də  yubansaq  Cənubi  Qafqazda  bir  çəllək  də neft  qalmayacaq, neft  olmadığından 

sizin istifadə etmək istədiyiniz dəmir yolu öz hərəkətini dayandıracaq, bolşeviklər 

tərəfindən  həbs  olunmuş  bütün  ziyalılar  və  kapitalistlər  vəhşicəsinə  məhv 

ediləcəklər. Biz təxirə salınmadan ora hərbi kömək göndərilməsini rica edirik. 

İstanbulda keçirdikləri birinci görüşlər haqqında M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər 

naziri  M.H.Hacınskiyə  bunları  yazırdı:  "İyunun  24-də  İstanbula  yetişdik  və  Pera 

Palasda yerləşdik. Bir gün sonra Tələt paşanın qəbulunda olduq, xarici işlər naziri 

Ənvər paşa, Хəlil bəy, Şeyxülislam və digər nazirlər də orada idilər. Eyni zamanda 

Almaniya  səfiri  Bernsdorfun  qəbulunda  olduq.  Ənvər  paşa  təklif  etmişdi  ki, 

ərazilərimizin  hüdudlarını  elan  edək.  Hökumətdən  rica  edirik  təcili  şəkildə  bunu 

                                                        

324

  M.Ə.Rəsulzadə,  X.Xasməmmədov  və  A.Səfikürdskinin  Türkiyənin  hərbi  naziri  Ənvər  paşaya 



məktubu. İyun, 1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 7, v.4 

 


94 

 

etsin,  əgər  vaxtında  edə  bilməsəniz,  biz  özümüz  müvafiq  bəyanat  hazırlayırıq. 



Bütün  nümayəndələr  buradadır.  Bernsdorf  bizi  nəzakətlə  qəbul  etdi,  bizim 

hökumətin  təşkili  qaydası,  Milli  Şura,  siyasi  partiyalar  haqqında  soruşdu.  Eyni 

zamanda ordumuzun olub-olmadığı ilə, hansı qüvvə ilə Bakıya qarşı bolşeviklərlə 

mübarizə  apardığımızla  maraqlandı.  Həmçinin  soruşdu  ki,  biz  konfransda 

sərhədlərimizin müəyyən edilməsini zəruri hesab edirikmi. Mən cavab verdim ki, 

bunu  biz  öz  aramızda  həll  etməyə  ümidliyik,  nəticələr  barədə  isə  müttəfiqlərə 

məlumat  verəcəyik.  Fikirləşirik  ki,  konfrans  Ramazan  bayramından  tez 

başlamayacaq".

325

 

Konfrans ideyasını ilk dəfə Gürcüstan irəli sürmüşdü. Batum müqaviləsinin 



imzalanmasından  iki  gün  sonra  Almaniya  Xarici  İşlər  Nazirliyinə  verdiyi  notada 

Gürcüstan  hökuməti  Dördlər  İttifaqı  ilə  Gürcüstan  arasında  Brest-Litovsk  sülhü 

əsasında  əlaqələr  yaratmaq  məqsədi  ilə  konfrans  keçirilməsi  ideyasını  irəli 

sürmüşdü.  İyun  ayının  9-da  Almaniya  cavab  notasında  konfrans  çağırılması 

ideyasına  tərəfdar  çıxmışdı,  lakin  onlar  konfransın  tək  Gürcüstanla  deyil, 

Qafqazdakı yeni respublikalarla birlikdə keçirilməsini mümkün hesab etmişdilər.

326

 

Praktiki mülahizələrlə almanlar konfransın İstanbulda keçirilməsini irəli sürdülər. 



İyun ayının 24-də Reyxstaqdakı çıxışında fon Külman Dördlər İttifaqı üzvlərinin 

Qafqaz məsələsi ilə bağlı konfrans keçirməyə hazır olduğunu bildirmişdi. İstanbul 

konfransının keçirilməsində Almaniyanın məqsədləri var idi. Onların Gürcüstanda 

olan qüvvələri о qədər də böyük deyildi və bu qüvvə ilə Qafqazda nə Türkiyəyə 

qarşı durmaq olardı, nə də Bakı istiqamətdə hərəkət etmək mümkün deyildi. Ona 

görə  də  almanlar  özlərinin  Qafqaz  siyasətini  diplomatik  yolla  davam  etdirməyi 

üstün  tuturdular.

327 


Konfransın  keçirilməsində  təşəbbüsçü  kimi  çıxış  edən 

Almaniya  öz  müttəfiqlərini  və  Qafqaz  respublikalarını  Türkiyə  vasitəsi  ilə 

konfransa dəvət etdi. İyulun əvvəllərində konfransa gəlmiş nümayəndələr bir sıra 

ikitərəfli  danışıqlar  apardılar  və  bəzi  gizli  görüşlər  keçirdilər.  Türkiyə  İstanbul 

konfransı  açılana  qədər  Qafqazda  işlərini  başa  çatdırıb  öz  nüfuzunu 

möhkəmləndirmək  və  müsəlman  həmrəyliyinə  nail  olmaq  istəyirdi.

328 

Dağlılar 



respublikası  nümayəndələri  Osmanlı  hökumətinin  təşəbbüsü  ilə  konfransa  dəvət 

edilmişdilər. 

İkitərəfli  danışıqların  gedişində  Almaniya  ilə  Türkiyə  arasında  Qafqaz 

respublikalarını nüfuz dairəsinə salmaq uğrunda gərgin mübarizə başlanmışdı. Bu 

mübarizənin  gedişində  gürcülər  almanların, azərbaycanlılar  isə  türklərin  tərəfdarı 

olduqlarını  nümayiş  etdirdilər.  Ermənilər  köməksiz  vəziyyətdə  olub  tərəddüd 

edirdilər.  Qısa  tərəddüddən  sonra  İstanbulda  olan  erməni  nümayəndələri  güclü 

                                                        

325

  Azərbaycanın  İstanbuldakı  nümayəndəliyinin  sədri  M.Ə.Rəsulzadənin  xarici  işlər  naziri 



M.H.Hacınskiyə məktubu. 28.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i. 7, v.52-53 

326


 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.98 

327


 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.480 

328


 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 100 

95 

 

türkofil  təbliğata  başladılar  və  bununla  onlar  özlərinin  Türkiyənin  "pərəstişkarı" 



olduqlarını  sübuta  yetirməyə  cəhd  göstərirdilər.  İstanbulda  olan  Azərbaycan 

nümayəndə heyətinin rəhbəri  M.Ə.Rəsulzadə  iyul  ayının  19-da  xarici işlər naziri 

M.H.Hacınskiyə  göndərdiyi  məktubda  yazırdı  ki,  ermənilər  türkofil  təbliğatla  öz 

yerlərini bir az bizim, bir az da türklərin hesabına genişləndirmək fikrində idilər.

329

 

Onların Ənvər paşaya təqdim etdikləri ərazi tələbləri də bunu sübut edirdi. Erməni 



layihəsinə  görə  Sürməli,  Naxçıvan,  Ordubad,  Axalkələk,  Eçmiədzin,  İrəvan 

(qəzası), Borçalı, Qazax, Qarabağ və Zəngəzur qəzaları Ermənistana verilməli idi. 

Erməni nümayəndələri bu tələblərini onunla əsaslandırırdılar ki, guya bu qəzaların 

əhalisinin 70 faizi ermənilərdir.

330

 Ermənilərin İstanbul konfransının müzakirəsinə 



təqdim  etmək  istədikləri  belə  şişirdilmiş  ərazi  iddiaları  onların  real  vəziyyətinə 

uyğun deyildi. Məsələn, ermənilərin iddia etdikləri Qarayazı mahalında əhalinin 89 

faizini müsəlmanlar, 11 faizini isə ruslar və digər millətlərin nümayəndələri təşkil 

edirdi. Ermənilərin daha çox tələb etdikləri Zəngəzur qəzasına gəldikdə isə burada 

123095  nəfər  müsəlman,  99257  nəfər  erməninin  yaşadığı  qeydə  alınmışdı.

331


 

Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Komissarlığının sənədlərində isə ermənilərin iddia 

etdikləri, 90250 nəfər əhalisi olan, Şərur-Dərələyəz qəzasında əhalinin 67,5 faizini 

müsəlmanlar  təşkil  edirdi.  131142  nəfər  əhalisi  olan  Naxçıvanda  bu  rəqəm  60 

faizin,  104791  nəfər  əhalisi  olan  Sürməli  qəzasında  isə  70  faizin  üstündə  idi.

332


 

İstanbulda  olan  Azərbaycan  nümayəndələri  respublikanın  hüdudları  barədə 

hazırladıqları  sənədi həm  Türkiyə  və  həm  də  Almaniya  nümayəndələrinə  təqdim 

etmişdilər.  Sənəddə  Azərbaycan  Respublikasına  daxil  olan  ərazilər  və  onun 

sərhədləri göstərilirdi. Bura bütün Bakı quberniyası (Bakı şəhəri də daxil olmaqla 

Bakı  qəzası,  Cavad,  Göyçay,  Şamaxı,  Quba,  Lənkəran  qəzaları),  Gəncə 

quberniyası  (Gəncə,  Cavanşir,  Şəki,  Ərəş,  Qarabağ,  Cəbrayıl,  Zəngəzur,  Qazax 

qəzaları), İrəvan quberniyası (Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid qəzaları), 

Tiflis  quberniyası  (Borçalı,  Sığnax  qəzaları  və  Tiflis  qəzasının  bir  hissəsi), 

Zaqatala  sancaqlığı  daxil  idi.

333

  Azərbaycan  nümayəndələrinin  təqdim  etdikləri 



layihə  və  tərtib  etdikləri  xəritə  əsasında  Borçalı  qəzası  vasitəsi  ilə  Türkiyə  ilə 

Azərbaycan  arasında  koridor  açılması  nəzərdə  tutulurdu.

334

  Bu  layihə  əsasında 



almanlara  məlum  oldu  ki,  Türkiyənin  müdafiə  və  yardım  etdiyi  Azərbaycan 

hökuməti  hazırda  bolşeviklərin  əlində  olan  Bakı  quberniyasını  heç  kimə  güzəşt 

                                                        

329


  Azərbaycanın  İstanbuldakı  nümayəndəliyinin  sədri  M.Ə.Rəsulzadənin  xarici  işlər  naziri 

M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.4. 

330

 Yenə orada. v.20-21 



331

 Zaqafqaziya Respublikaları arasında mübahisəli olan ərazilər haqqında. 01.03.1921. //RDSSTA, f.5, 

s.l,i. 2796, v.4 

332


  Qəza  administrasiyalarının  1  yanvar  1916-cı  il  məlumatı  əsasında  hazırlanmışdır.  28.02.1921. 

//Rusiya Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi (RFXSA), f.04, s.39, qovluq 232, i. 5300, v.80 

333

 Topçubaşov Ə.M. Azərbaycanın təşəkkülü. s.122 



334

  Azərbaycanın  İstanbuldakı  nümayəndəliyinin  sədri  M.Ə.Rəsulzadənin  xarici  işlər  naziri 

M.H.Hacınskiyə məktubu. 15.09.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.27 


96 

 

etmək  fikrində  deyildir.  Qafqaz  dövlətləri  ilə  bir  sıra  ikitərəfli  danışıqlar 



apardıqdan  sonra  Almaniya  nümayəndələri  belə  bir  qənaətə  gəldilər  ki,  Bakı 

probleminin həllinin açarı Cənubi Qafqaz respublikalarında deyil, Moskvadadır.

335

 

Bakı Xalq Komissarlar Sovetinin müvəqqəti mövcudluğu və onun Sovet Rusiyası 



tərəfindən  hərtərəfli  müdafiə  edilməsi  Almaniya  nümayəndələrini  belə  qənaətə 

gətirmişdi.  Ona  görə  də  Almaniya  Sovet  Rusiyası  nümayəndələrinin  İstanbul 

konfransına  dəvət  edilməsi  təşəbbüsü  ilə  çıxış  etdi,  lakin  türklər  qəti  şəkildə  bu 

təklifə  qarşı  çıxdılar.  Bundan  sonra  iyul  ayının  əvvəllərindən  etibarən  Bakı 

barəsində almanlar Sovet Rusiyası ilə gizli diplomatik danışıqlara girdilər. Bununla 

kifayətlənməyərək  Bakıya  şimal  istiqamətindən  hərəkət  etmək  məqsədi  ilə 

Almaniya  hökuməti  digər  bir  gizli  addım  atmış  oldu.  Ukrayna  getmanı  və  Don 

kazaklarının  atamanı  Krasnov  Spa  şəhərində  kayzer  II  Vilhelm  tərəfindən  qəbul 

edildi. Danışıqlar zamanı razılıq əldə edildi ki, Bakı uğrunda türklərə və ingilislərə 

qarşı  kazakların  qüvvəsindən  istifadə  edilsin.

336

  Almaniyanın  Türkiyədən  gizli 



Sovet  Rusiyası,  Ukrayna  getmanı  və  Don  kazaklarının  atamanı  ilə  apardığı  gizli 

danışıqlar  barəsində  şaiyələrin  yayılması  Osmanlı  hökumətinin  rəhbər  siyasi 

dairələrində antialman əhvali-ruhiyyəsini gücləndirdi. 

Beləliklə,  Bakının  azad  edilməsi  diplomatik  cəhətdən  böyük  sınaq 

qarşısında  idi.  Bu  sınaqdan  uğurla  çıxmaqdan  ötrü  Azərbaycan  hökuməti,  onun 

xarici siyasət idarəsi bütün imkanlarını, diplomatik bacarığını ölkənin paytaxtının 

azad edilməsi üçün səfərbər etmişdi. Azərbaycanın daxilində gedən siyasi proseslər 

və  onun  xaricində  cərəyan  edən  mürəkkəb  beynəlxalq  çəkişmələr  yalnız  bir 

məqsədə, Bakının azad edilməsinə tabe edilmişdi. 

 


Yüklə 4,98 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin