Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSİL Müstəqilliyin elan edilməsi və Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin ilk addımları
|
248 Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. Səhər iclası. 25.05.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.l, v.43-45
73
Müstəqilliyin elan edilməsi və Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin ilk addımları
May ayının 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin sonuncu iclası keçirildi. İclasda çıxış edən İ.Sereteli Zaqafqaziya Federasiyasının dağılmasının günahını çox asanlıqla Azərbaycan fraksiyasının üzərinə qoydu. İ.Sereteli müsəlman fraksiyasının və Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinin Türkiyəyə qarşı vuruşmaq istəməməsini, Batum konfransına nümayəndə göndərməklə yanaşı, yerlərə də təbliğatçılar göndərildiyini xüsusi şəkildə vurğuladı. Onun fikrincə, bu təbliğatçılar müsəlman vilayətlərinin Türkiуəyə birləşdirilməsini tələb edirdilər. 249 İ.Sereteliyə cavab verən Ş.Rüstəmbəyov qeyd etdi ki, Cənubi Qafqaz federasiyasından çıxmaq qərarına gəlmiş gürcü nümayəndələrinin gətirdiyi dəlillər həqiqətə uyğun deyildir. Lakin gürcülər artıq bizimlə işləyə bilmirsə, biz Seymin buraxılmasının əleyhinə deyilik. Mübahisələrin qarşısını almaq üçün gürcü milli demokratı Q.Qvazov daha düzgün yol seçdi. О dedi: "Cənablar, gəlin mübahisə etməyək. Bu gün biz özümüzü buraxırıq, lakin biz dostcasına ayrılmalıyıq. Mehribanlıqla toplanmışdıq, mehribanlıqla da ayrılağın". 250
Beləliklə, Gürcüstanın federasiyadan çıxmaq haqqında bəyanatından sonra Cənubi Qafqaz Seymi özünün buraxılması haqqında qərar qəbul etdi. May ayının 26-da Gürcü Milli Şurası tərəfindən Gürcüstanın müstəqilliyi elan edildi və H.Ramişvili başda olmaqla hökumət kabinəsi yaradıldı. 251
Yeni yaradılmış hökumətin ilk xarici siyasət addımı may ayının 28-də Almaniya ilə əvvəlcədən hazırlanmış sazişi imzalamaq oldu, bununla da yeni yaranmış Gürcüstan Respublikası Almaniya qəyyumluğunu qəbul etdi. 252
Cənubi Qafqaz Seyminin buraxılması ilə əlaqədar yaranmış böhranlı siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün Azərbaycan Seym fraksiyasına daxil olan nümayəndələrin mayın 27-də fövqəladə iclası keçirildi. İclas Batumdan qayıtmış sülh heyətinin üzvü N.Usubbəyovun məruzəsini dinlədi. Nəsib bəy Batumda danışıqların gedişi, orada müşahidə edilən alman-türk ziddiyyətləri və Türkiyə ilə danışıqların davam etdirilməsinin zəruriliyi haqqında ətraflı məlumat verdi. О dedi ki, Batumdakı türk nümayəndələrinin fikrincə Zaqafqaziyanın çiçəklənməsinin başlıca təminatı Qafqaz xalqlarının həmrəyliyi və birliyidir. Buna nail olmaq üçün bizim tərəfimizdən ermənilərə müəyyən ərazi güzəştlərinin edilməsi zəruri olacaqdır. 253
Yaranmış vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq iclas yekdilliklə
249 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.317-325. 250 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с. 14. 251 Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabi tarihi. c.III, s.205. 252 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.332-336 253 Keçmiş Cənubi Qafqaz Seyminin müsəlman üzvlərinin fövqəladə iclasının protokolu. 27.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.1, v.46
74
Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürməyi qərara aldı və özünü Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurası elan etdi. Gizli keçirilən səsvermədə M.Ə.Rəsulzadə böyük səs çoxluğu ilə Milli Şuranın sədri seçildi. Onun namizədliyini ittihaddan başqa bütün partiyaların nümayəndələri müdafiə etdilər. H.Ağayev və M.Seyidov gizli səsvermə ilə sədrin müavinləri, M.Mahmudov və R.Vəkilov isə Milli Şuranın katibləri seçildilər. Sonra isə müxtəlif sahələrdə işlərə rəhbərlik etmək üçün partiya prinsipinə uyğun Milli Şuranın doqquz nəfərdən ibarət icraiyyə orqanı yaradıldı. F.X.Xoyski yekdilliklə icraiyyə orqanının sədri seçildi. May ayının 28-də Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. İclasda 26 nəfər iştirak edirdi və gündəlikdə üç məsələ dururdu: 1. H.Ağayevin Gəncədəki son hadisələr barədə məlumatı; 2. M.Ə.Rəsulzadənin Batumdan göndərdiyi teleqramın və məktubun oxunması; 3. Seymin buraxılması və Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar Azərbaycanın vəziyyəti. Birinci məsələ ilə bağlı çıxış edən H.Ağayev Gəncədə yaranmış vəziyyət barədə müfəssəl məlumat verdi, ora 2-3 nəfər türk zabitinin gəldiyini göstərdi. O, qəti şəkildi bildirdi ki, türk zabitlərinin Gəncəyə gəlişi
Azərbaycanın gələcək
siyasi həyatının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı deyildir. O, əlavə etdi ki, türklər Qafqaz Azərbaycanında heç bir təcavüzkarlıq məqsədi güdmürlər, əksinə, onlar Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın müstəqilliyində maraqlıdırlar. 254
Hələ may ayının 26-da Xəlil Menteşənin ultimatumunda göstərilirdi ki, Cənubi Qafqazın türk əhalisini hər yerdə soyub qırırlar və "xüsusən Bakıda minlərlə adam qəddar quldurların qanlı zülmündən əzab çəkir". 255 Ultimatumda açıq şəkildə qeyd edilirdi ki, türklər onları quldur inqilabçıların əlində qoya bilməzlər. 256
Bu barədə Batumda olan türklərlə Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıqlar olmuşdu. 28 may iclasında ən mühüm məsələ Seymin buraxılması və Gürcüstanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi ilə bağlı Azərbaycanın vəziyyəti barədə müzakirə idi. Şuranın üzvü X.Xasməmmədov bu məsələ barəsində məruzə ilə çıxış edərək təxirə salınmadan Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsinin zəruriliyini əsaslandırırdı. Şura üzvlərindən N.Usubbəyov, Ə.Şeyxülislamov, M.Seyidov və digərləri bu fikrə tərəfdar çıxdılar. F.X.Xoyski təklif etdi ki, yerlərdə bəzi məsələlərin aydınlaşdırılmasına qədər Milli Şura Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etməkdən çəkinsin, ölkələrlə sülh danışıqları aparmaq üçün tamhüquqlu Azərbaycan hökumətinin yaradılması ilə kifayətlənsin. Bu təklif ətrafında geniş müzakirələrdən sonra Milli Şura 24 səslə (iki nəfər - S.M.Qəniyev və C.Axundov bitərəf qalmışdı) dərhal Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi və altı bənddən ibarət "İstiqlal bəyannaməsi"ni, Azərbaycanın
254
Müsəlman Milli Şurasının 2 saylı iclasının protokolu. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.49 255
T.Sünbül. Azerbaycan Dosyesi. S.85 256
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.61 75
istiqlaliyyəti haqqında tarixi aktı elan etdi. 257 Sənəddə göstərilirdi: "Böyük Rusiya inqilabının cərəyanı ilə dövlət vücudunun ayrı-ayrı hissələrə ayrılması Zaqafqaziyanın rus orduları tərəfindən tərkini mövcud bir vəziyyəti siyasiyyə hasil oldu. Kəndi qəvayi-məxsusələrinə tərk olunan Zaqafqaziya millətləri müqəddəratlarının idarəsini bizzət kəndi əllərinə alaraq Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cümhuriyyətini təsis etdilər. Vəqayi-siyasiyyənin inkişaf etməsi üzərinə gürcü milləti Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cümhuriyyəti cüzindən çıxıb da müstəqil gürcü Xalq Cümhuriyyəti təsisini səlah gördü. Rusiya ilə Osmanlı imperatorluğu arasında zihur edən müharibənin tövsiyəsi yüzündən hasil olan vəziyyəti-hazıreyi-siyasiyyə və məmləkət daxilində bulunan misilsiz anarşi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana dəxi bulunduğu xarici və daxili müşkülatdan çıxmaq üçün xüsusi bir dövlət təşkilatı qurmaq lüzumunu təlqin ediyor. Buna binaən arai ümumiyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurayi-milliyeyi islamiyyəsi bütün cəmaətə elan ediyor ki; 1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlqi hakimiyyət həqqinə malik olduğu kibi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan dəxi kamil-əl-hüquq müstəqil bir dövlətdir. 2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkil-idarəsi xalq cümhuriyyəti olaraq təqərrür ediyor. 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlər və bilxassə həmcüvar olduğu millət və dövlətlərlə münasibəti-həsənə təsisinə əzm edir. 4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti millət, məshəb, sinf, məslək və cins fərqi gözləmədən qələmrovunda yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin eylər. 5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisi daxilində yaşayan bilcümlə millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün geniş meydan buraxır. 6. Məclisi-Müəssisan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arai ümumiyyə ilə intixab olunmuş Şurayi Milli və Şurayi Milliyə qarşı məsul hökuməti müvəqqətə durur. 258
İclasda iştirak edən bütün Milli Şura üzvləri "İstiqlaliyyət bəyannaməsi"ni ayaq üstə dinlədilər. "İstiqlaliyyət bəyannaməsi" elan olunduqdan sonra Azərbaycan hökumətinin yaradılmasını Milli Şura F.X.Xoyskiyə tapşırdı. Bir saatlıq fasilədən sonra F.X.Xoyskinin hökumətin yaradılması haqqında məruzəsini dinləmək üçün Milli Şuranın iclası öz işini davam etdirdi. İlk Azərbaycan müvəqqəti hökumətini F.X.Xoyski aşağıdakı tərkibdə təqdim etdi: Nazirlər Şurasının sədri və
daxili işlər naziri - Fətəli xan Xoyski, hərbi nazir Xosrovpaşa bəу Sultanov, xalq maarifi və maliyyə naziri - Nəsib bəy Usubbəyov, xarici işlər naziri – Məmməd Həsən Hacınski, poçt-teleqraf və yollar naziri -
257
Müsəlman Milli Şurasının 2 saylı iclasının protokolu. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.50 258
Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt. 28.05.1918. //ARDA, f.970, s.l, i. 4, v.1-2
76
Xudadat bəy Məlik-Aslanov, əkinçilik və əmək naziri - Əkbər ağa Şeyxülislamov, ədliyyə naziri - Xəlil bəy Xasməmmədov, ticarət və sənaye naziri – Məmməd Yusif Cəfərov, dövlət nəzarəti naziri - Cəmo bəy Hacınski. 259
böyük tarixi bir missiyanı yerinə yetirdi. Müsəlman mənşəli bütün dövlətlər, əsasən, dini təməl üzərində qurulduğu halda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti idi. Azərbaycan milli dövlətinin yaradılması bir sıra mühüm səbəblərə görə millətin taleyində tarixi hadisə idi. M.Ə.Rəsulzadə bu barədə yazırdı: "28 mayis 1918 Bəyannaməsini nəşr etməklə Azərbaycan Şurayi - Millisi, sözün siyasi mənası ilə, bir Azərbaycan millətinin varlığını təsbit etmişdir. Beyləki, Azərbaycan kəlməsi sadə coğrafi, etnoqrafi və linqvistik bir kəlmə olmaqdan çıxaraq siyasi bir aləm olmuşdur". 260
edilməsi faktına uzun müddət qeyri-elmi, qeyri-obyektiv, məhdud sinfi ideoloji təkəbbür mövqeyindən yanaşılıb, səhv olaraq istiqlaliyyətin elan edilməsinin yalnız bəy, xan, mülkədar, buıjuaziyanın mənafeyinə uyğun olduğu göstərilib. Bir il sonra müstəqillik günü münasibətilə M.Ə.Rəsulzadə "İstiqlal" qəzetinin 31 may tarixli nömrəsindəki məqaləsində yazırdı: "Mayisin 28-də istiqlal bayramını qeyri-qabili- təsvir bir səmimiyyətlə qarşılamaları ilə azərbaycanlılar bütün aləmə göstərdilər ki, istiqlaldan əl çəkməyəcəklər və bütün böhtançılara deyəcəklər ki, istiqlal xanların, bəglərin, ağaların deyil, Azərbaycan xalqının, türk millətinin milli, ən müqəddəs idealıdır." 261
Bir çox cəhətlərinə görə 1918-ci ilin mayında Azərbaycan Respublikasının yaradılması Rusiyada, Cənubi Qafqazda və dünyada gedən hərbi, diplomatik və siyasi proseslərin tərkib hissəsi olduğundan, keçmiş rus imperiyasının dağılması baxımından digər yeni respublikaların təşəkkülü ilə birlikdə beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə idi. Fətəli xan Xoyskinin formalaşdırdığı birinci və ikinci hökumət kabinetlərində xarici işlər naziri vəzifəsini tutan M.H.Hacınski 1918-ci ilin oktyabrına qədər bu vəzifədə qaldı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici işlər naziri kimi tarixə düşdü. May ayının 28-də Azərbaycan Respublikası yaranandan sonra müvəqqəti olaraq yerləşdiyi Tiflis şəhərində müvafiq şəraitin olmaması ilə bağlı ciddi təşkilati işlər görmək mümkün olmasa da, xarici işlər nazirliyinin fəaliyyəti ilə bağlı müəyyən məsələlərin nizamlanmasına və kadr məsələlərinin həllinə başlanıldı, funksional-operativ şöbələrin yaradılması üçün ilk addımlar atıldı.
259
Azərbaycan Cümhuriyyəti Hökumətinin qanun və binagüzarlıqları məcmuəsi. 1919, № 1, s.6 260
İstiqlal, 1933, 28 may 261
İstiqlal, 1919, 31 may 77
Azərbaycan Respublikası yarandığı gündən xarici siyasət fəaliyyətinə başlamış, dövlətlərarası münasibətlərə daxil olmağa cəhd göstərilmişdir. Hökumət kabinəsi yaradılan kimi, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin ilk addımı Batumda olan Osmanlı hökumətinin Ədliyyə naziri, Türkiyə Dövlət Şurasının sədri və Batum sülh danışıqlarında Türkiyə nümayəndəliyinə rəhbərlik edən, yaxud sənəddə deyildiyi kimi, "Osmanlı heyyəti mürəxxəsə rəisi" Xəlil bəyə Azərbaycan Milli Şurasının və F.X.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi hökumət kabinəsinin yaradılması haqqında məlumat vermək oldu. 262
May ayının 30-da isə Azərbaycan Respublikasının yaranması barədə Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin imzaladığı məlumat radioteleqrafla bütün ölkələrin xarici işlər nazirliklərinə göndərildi. İstanbul, Berlin, Vyana, Paris, London, Roma, Vaşinqton, Sofiya, Buxarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kiyev, Xristaniya (Oslo) və Kopenhagenə göndərilən məlumatda deyilirdi: "Gürcüstanın ittihaddan çıxması üzərinə "Mavərayi-Qafqaz müttəhid cümhuriyyəti" inhalal eyləmişdir. Şəhri halın 28-ci günü əqdi-ictimai edən "Azərbaycan Şurayi-Millisi" Mavərayi-Qafqazın Cənubi-Şərqisində vaqe olan Azərbaycan Cümhuriyyətini təşkil eyləmişdir. Keyfiyyətdən hökuməti-mətbuənizin xəbərdar edilməsini surəti məxsusda rica eylər və ehtiramati - faiqəmi təqdim ilə kəsbi şərəf edərəm. Hökumətin şimdilik məqərri - müvəqqəti Elizavetpoldur. 30 mayis 1918. Azərbaycan Cümhuriyyəti məclisi - nüzzar rəisi Xoyski". 263
Xarici ölkələrin paytaxtlarına Tiflisdən bu məlumatı çatdırmaq çətinlik təşkil etdiyi üçün F.Xoyski Batumda olan xarici işlər naziri M.Hacınskiyə yazırdı ki, Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında teleqramı göndərmək üçün bizim qarşımıza müxtəlif çətinliklər çıxıb. Teleqramın rus və fransız dillərində olan mətnlərini Sizə göndərirəm ki, siz oradan onu birbaşa radio vasitəsi ilə İstanbula çatdırasınız və oradan da radio vasitəsi ilə yayasınız. Teleqramı xarici işlər naziri kimi özünüz də imzalaya bilərsiniz. Fransızca mətnin axırına əlavə edin ki, hökumətin müvəqqəti olaraq yerləşdiyi yer Elizavetpol şəhəri olacaqdır. 264
F.X.Xoyski xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə bildirirdi ki, Nəsib bəy və Sultanov əhalini məlumatlandırmaq və hazırlamaq üçün Gəncəyə getmişlər. O, əlavə edirdi ki, ermənilərlə bütün mübahisələri sona çatdırıblar. F.X.Xoyski yazırdı: "Onlar ultimatumu qəbul edirlər və müharibəyə son qoyurlar. Biz İrəvanı güzəştə getdik". Ümumilikdə yeni yaranmış respublikanın dövlətlərarası münasibətlərə daxil olması böyük çətinliklərlə qarşılaşırdı. Lakin bu işin zəruriliyi də dərindən başa düşülürdü. Yaranmış çətin vəziyyətdən çıxış yolu Osmanlı dövlətinin xarici işlər
262
Azərbaycan xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin Osmanlı imperatorluğu sülh heyətinin başçısı Xəlil Menteşəyə məktubu. 29.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 4, v.6 263 Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskinin müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaradılması haqqında bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirlərinə radioqramı. 30.05.1918. //ARDA, f.970, s.1,i. 4 264
Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskinin Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında radioqramın göndərilməsi barədə xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə təlimatı. 29.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 4, v.1-2
78
nazirliyinin imkanlarından istifadə edilməsində idi. Bu məqsədlə xarici işlər naziri M.Hacınski Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə teleqramında göstərirdi ki, böyük dövlət əhəmiyyətli məsələlər Avropa ölkələri ilə münasibətlər yaratmağı zəruri edir. Lakin yenicə öz müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Respublikası məlum səbəblərə görə, tezliklə Avropa mərkəzlərində nümayəndəliklər yaratmağa çətinlik çəkir. "Belə bir şəraitdə Osmanlı dövləti beynəlxalq qaydalar əsasında Avropa paytaxtlarında, о cümlədən Moskvada olan türk səfirlikləri vasitəsilə Azərbaycanla Avropa dövlətləri arasında vasitəçi olmağa razıdırmı?" 265
Bu məsələ ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif ölkələrin paytaxtlarında olan türk səfirlikləri sonralar Azərbaycan Respublikasının yaradılması haqqında məlumatla çıxış etmişdilər. Cənubi Qafqaz hökumətinin başladığı Batum danışıqlarını yeni elan edilmiş milli respublikalar davam etdirdi və hər dövlətin nümayəndəsi öz sülh şərtlərini irəli sürdü. İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yeni yaranmış dövlətin sərhədlərini müəyyən etmək zərurəti meydana çıxmışdı və Cənubi Qafqazda yaranan milli respublikalar içərisində ən çətin vəziyyətə Ermənistan respublikası düşmüşdü. Hələ müqavilə bağlanmazdan əvvəl erməni nümayəndələri yardım üçün Azərbaycan hökumətinə müraciət etmiş və xeyirxahlıq görmüşdülər. May ayının 29-da erməni Milli Şurası ilə danışıqlar barədə Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski Azərbaycan Milli Şurasının iclasına məlumat verdi. О göstərdi ki, Ermənistan Federasiyası yaratmaqdan ötrü onlara siyasi mərkəz lazımdır, Aleksandropol türklər tərəfindən tutulduqdan sonra belə bir siyasi mərkəz, ancaq İrəvan şəhəri ola bilər, ona görə bu şəhərin ermənilərə güzəştə gedilməsi labüddür. Bu məsələ barəsində X.Xasməmmədov, M.Y.Cəfərov, Ə.Şeyxülislamov, M.Məhərrəmov çıxış edərək İrəvan şəhərinin ermənilərə güzəşt edilməsini qaçılmaz bəla kimi qiymətləndirdilər. Milli Şuranın iclası İrəvan şəhərinin ermənilərə güzəştə gedilməsi barədə öz razılığını bildirdi. 266
İki gün sonra İrəvan Milli Şurasının üzvləri Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nəriman bəy Nərimanbəyov İrəvan şəhərinin Ermənistan Respublikasına güzəştə getməsinə etiraz etdilər, lakin iyun ayının 1-də keçirilən Azərbaycan Milli Şurasının iclası bu etirazı qəbul etmədi. 267 Bununla belə, Milli Şura İrəvan şəhərinin güzəşt edilməsi ilə bağlı meydana çıxan problemləri həll etməkdən ötrü İrəvana M.Seyidov, B.Rzayev, M.Y.Cəfərovdan ibarət nümayəndə heyəti göndərməyi lazım bildi. Sonra iclas Yelizavetpol quberniyasındakı məsələni müzakirə etdi. Bu barədə Gəncədən qayıdan N.Usubbəyov və Ş.Rüstəmbəyov məlumat verdilər. İclas qərara aldı ki, Batumdakı
265
Xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin Türkiyə Xarici İşlər naziri Əhməd Nəsim bəyə Türkiyə səfirliklərinin Azərbaycanı Avropa paytaxtlarında təmsil etmək xahişi barədə teleqramı. 30.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 5, v.14 266
Azərbaycan Milli Şurasının 3 saylı iclasının protokolu. 29.05.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.l, v.51 267
Azərbaycan Milli Şurasının 4 saylı iclasının protokolu. 01.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.1,v.53 79
Azərbaycan nümayəndələrini respublikadakı vəziyyətlə yaxından tanış etmək üçün N.Usubbəyovu Batuma ezam etsin. 268
Batumda olan Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında da sərhəd məsələləri ilə bağlı danışıqlar aparıldı və razılıq əldə edildi ki, Azərbaycan "Aleksandropol quberniyası" hüdudlarında Erməni dövlətinin yaradılmasına razıdır, bu şərtlə ermənilərə güzəştə gedilir ki, ermənilər Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsinə (Qarabağa) olan iddialarından imtina edirlər. 269
bağlanmasına yardım göstərəcəklərini vəd etdilər. Cənubi Qafqazda Ermənistan dövlətinin yaradılmasına və tarixən azərbaycanlılara məxsus olan bir sıra ərazilərin dövlət ola bilmək üçün ermənilərə verilməsində Osmanlı siyasi dairələrinin fikirləri birmənalı deyildi. Birinci dünya müharibəsinin sonunda Türkiyənin siyasətini müəyyən edən baş nazir Tələt paşa və hərbi nazir Ənvər paşa Cənubi Qafqazda erməni dövlətinin yaradılmasını uyğun bilmir, bu mümkün olmazsa zəif, yaşamaq qabiliyyəti olmayan bir Ermənistanın yaradılmasını mümkün hesab edirdilər. 270 Batum danışıqlarında Türkiyəni təmsil edən Xəlil bəy və Vehib paşa isə tarixən Azərbaycana məxsus bir sıra ərazilərin ermənilərə verilməsini qaçılmaz hesab edir və bu məqsədlə sülh konfransında olan Azərbaycan nümayəndələrinə tövsiyə edirdilər ki, beynəlxalq aləm qarşısında ermənilərin mövcudluğunu tanımaq və onlara müəyyən güzəştlər edilməsi qaçılmazdır. 271
Batumda olan Xəlil bəy Ənvər paşaya ərazi güzəştləri barədə məlumat verdikdə Ənvər paşa buna qarşı çıxdı. O, may ayının 27-də Vehib paşaya göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Xəlil bəyin teleqramından anlaşıldığına görə, ermənilər bizə qaytardıqları ərazilərə müqabil Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına aid ərazidən bir qisim almaq istəyirlərmiş və müsəlmanlar da buna muvafakat edəcəklərmiş. Мəncə, bu, tamamilə yanlışdır. Əgər bu gün Qafqazda beş-altı yüz min əhalisi olan və kafi miqdarda əraziyə malik kiçik bir Ermənistan təşəkkül edərsə, gələcəkdə əmrləri Amerikadan alaraq, о tərəfdən gələn ermənilərlə bu hökumət milyonlarla əhaliyə sahib olacaqdır. Və bizim üçün şərqdə bir Bolqarıstan daha yaranar ki, bu bizim üçün Rusiyadan daha müzir bir düşmən olar". Ənvər paşa ermənilər tərəfindən işğal edilmiş ərazilərin, ilk növbədə isə müsəlmanların yaşadıqları İrəvan quberniyasının ermənilərdən azad edilməsinə üstünlük verirdi. O, yazırdı: "Mənafeyimizə ən çox uyğun olan bu şəkil gerçəkləşməzsə, onda ermənilərə də bir mövcudiyyət verilməsi qaçılmaz olar. Belə olan təqdirdə,
268
Yenə orada, v.54 269
ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 1, v.47; З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.57 270 N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. S.661-662. 271 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. 4/3671. k.2919, d.61-499, f.3-26 (Bu iqtibas V.Qafarovun "Şimali Azərbaycan məsələsi Rusiya-Türkiyə münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür).
80
ermənilərin gələcəkdə vücud bularaq yaşamayacaq surətdə olduqca çox zəif bir halda buraxılmalarına çalışmaq lazımdır. Həm hökumətimizin, həm də Qafqazdakı müsəlmanların indiki və gələcəkdəki mənafeləri, ancaq bu surətdə təhlükədən qurtarıla bilər". 272
Ənvər paşanın teleqramına cavabında Vehib paşa 1918-ci ilin may ayının 29-da yazırdı: "Erməniləri büsbütün qeyri-mövcud edə bilmərik. Нər halda onlara bir vücud vermək zərurəti və məcburiyyətindəyik". 273
Bu halda Ənvər paşa elə həmin gün Batuma göndərdiyi təlimatda belə hesab edirdi ki, Osmanlı dövlətinin mərkəzi Gəncə olan hökumətlə birbaşa sərhədləri olmalıdır. Onun fikrincə, bu sərhədlər Qarakilsənin şimalından və Naxçıvandan keçməli idi. Bütün bu məsələlər Batum danışıqlarının nəticəsi kimi iyun ayının 4-də hər üç respublika ilə "Sülh və Dostluq" haqqında müqavilələrin imzalanmasında bu və ya digər formada öz əksini tapdı. İyun ayının 4-də "Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Аzərbaycan Respublikası arasında dostluq müqaviləsi" imzalandı. Müqaviləni Türkiyə tərəfindən Ədliyyə naziri Xəlil Menteşə, Qafqaz cəbhəsinin baş komandanı Ferik Mehmet Vehib paşa, Azərbaycan tərəfindən xarici işlər naziri M.H.Hacınski və Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. Bu, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə imzaladığı ilk müqavilə idi. Onun preambulasında göstərilirdi. "Bir tərəfdən Osmanlı imperiyası hökuməti, digər tərəfdən isə öz müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Respublikası hökuməti öz ölkələri arasında siyasi, hüquqi, iqtisadi və intellektual zəmində mehriban dostluq münasibətləri bərqərar etməkdə qarşılıqlı surətdə razılığa gəlirlər". 274
Azərbaycan Respublikası arasında daimi sülh və möhkəm dostluq bərqərar olacaqdır. İkinci maddə Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında sərhəd xəttinin müəyyən edilməsinə aid idi. Bu maddədə göstərilən hüdudlara əsasən, Azərbaycan Türkiyə ilə geniş sərhədləri olan dövlət idi. Müqavilənin üçüncü bəndinə əsasən, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan öz aralarında tezliklə sərhədləri müəyyən edən protokol imzalayacaq və Osmanlı hökumətinə məlumat verəcək, öz növbəsində həmin protokollar bu müqavilənin bir hissəsini təşkil edəcəkdir. Azərbaycan üçün ən mühüm olan dördüncü maddədə göstərilirdi ki, dinclik və asayişi möhkəmləndirmək, ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əgər ehtiyac olarsa, Osmanlı hökuməti Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürür. Beşinci maddəyə əsasən, Azərbaycan hökuməti onun sərhədyanı ərazilərində yaradılmış silahlı quldur dəstələrini tərksilah etməyi və qovmağı öz üzərinə götürürdü. Altıncı maddə dəmiryol
272 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. 4/3671. k.2919, d.61-499, f.3-31 (Bu iqtibas V.Qafarovun "Şimali Azərbaycan məsələsi Rusiya-Türkiyə münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür). 273 Yenə orada. K.2930, d.553, f.4. 274 Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq müqaviləsi. 04.06.1918. //ARDA, f.894. s.2, i. 88, v.l
81
yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəliklərindən, yeddinci maddə konsulluq konvensiyası, ticarət müqaviləsi və digər aktların hazırlanmasından, səkkizinci maddə azad gediş-gəlişdən, doqquzuncu maddə Azərbaycanın beynəlxalq poçt- teleqraf ittifaqına qoşulmasına qədər iki ölkə arasında poçt-teleqraf əlaqələrindən, onuncu maddə hazırkı müqaviləyə zidd olmayan Brest-Litovsk müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə olmasından bəhs edirdi. Sonuncu, on birinci maddədə müqavilənin bir ay ərzində təsdiq edilməsi və təsdiq edilmiş mətnlərin İstanbulda mübadilə ediləcəyi göstərilirdi. 275
Osmanlı imperiyası ilə bağlanan müqavilə Azərbaycan hökumətinin beynəlxalq nüfuzuna müsbət təsir göstərməklə yanaşı, Azərbaycan türk millətinin mövcudluğunu qoruyub saxlamaq üçün zəruri bir təminat idi. Müqaviləyə hərbi yardım haqqında maddənin daxil edilməsi о demək idi ki, əslində Qarabağın dağlıq hissəsində azğınlıq törədən erməni quldur dəstələri ləğv ediləcək və Bakı xarici düşmənlərdən təmizlənib orada əmin-amanlıq yaradılacaqdır. 276
1918-20-ci illər Azərbaycan Türkiyə münasibətləri ilə bağlı əsərlər yazan sovet tarixçiləri bu müqavilənin üstündən çox vaxt sükutla keçmiş və ya bu müqaviləni soyğunçu müqavilə kimi təqdim etmişlər. Qeyd edilən səhv nöqteyi- nəzər bu dövrlə bağlı tədqiqatların hamısı üçün xarakterikdir. Sovet tarixçilərindən fərqli olaraq bu məsələ ilə bağlı T.Svyatoçevski daha doğru mövqedən yanaşaraq yazırdı: "İyunun 4-də hər üç dövlət Türkiyə ilə "sülh və dostluq" haqqında separat müqavilə bağladı. Dörd min kvadrat kilometr ərazi itirmiş Ermənistan və ya iki rayonunu tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalmış Gürcüstandan fərqli olaraq Azərbaycan-Osmanlı müqaviləsindəki "dostluq" sözü xüsusi məna kəsb edirdi. Azərbaycan, nəinki bütün ərazilərini özündə saxladı, həm də imzalanmış müqavilənin IV maddəsinə görə təhlükəsizlik və ictimai asayişin bərpa edilməsi üçün osmanlılardan hərbi kömək haqqında, habelə Bakının azad edilməsi və Qarabağın dağlıq hissəsində fəallıq göstərən erməni dəstələrinin təcavüzünü cilovlamaq haqqında təminat aldı. 277
F.Kazımzadənin fikrincə isə
4 iyun müqaviləsi nəticəsində "Azərbaycan heç nə itirmirdi, əksinə Osmanlı yardımına arxalanaraq Bakını tutmaq ümidində idi". 278 Lakin qeyd etmək lazımdır ki, istifadə etdiyi sovet məxəzlərinin təsiri altına düşərək T.Svyatoçevski də müqavilədə Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınmadığını göstərir. 279 Osmanlı-Azərbaycan müqaviləsinə münasibətdə belə səhv nöqteyi-nəzər R.Syuni tərəfindən də təsdiq edilir. 280
Qeyd
275 Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq müqaviləsi. 04.06.1918. //ARDA, f.894, s.2, i. 88, v.1-3 276
N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. s.662-669 277
T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.69 278
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p. 128 279
T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan. p.69 280
R.Suny. The Baku Commune. 1917-1918. Class and Nationality in the Russian Revolution. Princeton, 1972, p.287-288 82
edilən səhv yanaşma son illərdə Rusiyada çıxan bir sıra araşdırmalara da aiddir. 281
Halbuki son illərdə bu sənədi daha düzgün dəyərləndirmək üçün çoxlu arxiv mənbələri açıqlanmışdır. 4 iyun müqaviləsinin mətninin və onun doğurduğu siyasi nəticələrin araşdırılması belə mülahizələrin əsassız olduğunu söyləməyə imkan verir. Birincisi, beynəlxalq münasibətlərin nəzəriyyəsində və praktikasında bir- birini müstəqil dövlət kimi tanımayan tərəflərin siyasi, hüquqi və iqtisadi zəmində mehriban qonşuluq münasibətləri barədə müqavilə imzalanması qeyri-mümkündür. İkincisi, bir-birini müstəqil dövlət kimi tanımayan tərəflər arasında müqavilənin birinci bəndində göstərilən daimi sülhün və möhkəm dostluğun təsbit edilməsinə ehtiyac olmazdı. Üçüncüsü, beynəlxalq münasibətlərin tarixində müqaviləyə girən hər hansı tərəfin, müstəqilliyini tanımadığı hər hansı tərəfə yardım göstərməsi təcavüz və işğal kimi qiymətləndirilir. Dördüncüsü isə, müqavilə imzalandığı andan işlək sənədə çevrilmiş, Bakının azad edilməsinin və Azərbaycanın suverenliyinin təmin edilməsinin hüquqi, hərbi, siyasi və diplomatik əsaslarını təşkil etmişdir. Müqavilədə iştirak edən hər iki ölkənin hökumətləri diplomatik addımlarında onun maddələrini əsas kimi götürmüşdür. Lakin yuxarıda qeyd edilən "tanımamaq" mülahizəsini qəbul etməməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 4 iyun müqaviləsi və ona əlavə kimi imzalanmış Bakı-Batum neft kəməri, Cənubi Qafqaz dəmiryolu haqqında olan saziş və protokollar Türkiyə tərəfinə müəyyən imtiyazlar verirdi. Batum konfransının yekunu kimi iyunun 4-də Türkiyə Gürcüstan və Ermənistanla da "Sülh və Dostluq" müqavilələri imzalayıb onların müstəqilliyini tanıyırdı. Gürcüstanla müqaviləyə, əsasən, Qars, Batum və Ərdahanın, habelə Axaltsıx və Axalkələkin Türkiyəyə keçdiyi təsdiq edilirdi. Lakin Türkiyə may ayının 11-də elan etdiyi tələbləri yumşaldaraq Abastuman və Askurun Gürcüstanda qalmasına razılıq verdi. 282 4 iyun müqaviləsi ilə Ermənistan Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini qəbul edir, Eçmiədzin və Aleksandropol Türkiyəyə keçirdi, habelə Türkiyə Aleksandropol-Culfa yolundan istifadə etmək hüququ əldə edirdi. Ermənistanın sərhədi İrəvanın yaxınlığından keçirdi. Onun ixtiyarında cəmisi altı kilometrlik dəmir yolu qalmışdı. Batum müqaviləsinin şərtlərinə görə Ermənistan Respublikası Cənubi Qafqazda 10 min km 2 ərazisi olan dövlət idi. 283
Ermənistan tərəfindən müqaviləni R.Kaçaznuni, A.Xatisyan və M.Papacanov imzalamışdılar. Batum müqaviləsinə, əsasən, Gürcüstan və Ermənistan respublikaları öz ərazisində yaşayan müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyini və azad
281
Bax: Р.Мустафазаде. Две республики. Азербайджано-российские отношения в 1918-1922 гг. Москва, 2006, с. 113; М.Волхонский, В.Муханов. По следам Азербайджанской Демократической республики. Москва, 2007, с. 127 282
Документы и материалы по внешней политике Закавказье и Грузии, с.343-349. 283
R.Hovanuisian. Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley, University of California Press, 1967, p.190-194; İ.Parmaksızoğlu. Ermeni Komitelerinin İhtilal hareketleri ve Besledikleri emeller. Ankara, 1981, s.133.
83
inkişafını təmin etmək, ana dilində təhsil almaq, dini ayinləri azad şəkildə icra etməyə şərait yaratmaq barədə öz üzərlərinə öhdəliklər götürürdülər. 4 iyun müqavilələri əsasında Türkiyənin Azərbaycanı və digər Qafqaz respublikalarını tanıması barədə Ə.M.Topçubaşov "Azərbaycanın təşəkkülü" əsərində yazır: "Bu gün Azərbaycan hökuməti cümhuriyyəsini işğal edən yeganə məsələ cümhuriyyət istiqlalının dövlətlər və bilxassə etilaf dövlətləri tərəfindən təsdiqi məsələsidir. Burada Dövləti-Aliyi-Osmaniyənin Azərbaycanla və sair Cənubi Qafqaziyə hökumətlərinə qarşı nə böyük alicənablıq göstərmiş olduğu zikr edilmədən keçilməz. Üç cümhuriyyətin üçü də, yəni Azərbaycan, erməni və gürcü cümhuriyyətləri ilk əvvəl Osmanlı hökuməti tərəfindən təsdiq edildi". 284
İyun ayının 4-də Batumda Azərbaycanla Türkiyə arasında "Sülh və Dostluq" müqaviləsinə əlavə olaraq, daha iki müqavilə imzalandı. Birinci müqavilə əsasında sərhədyanı zonada ticarət, gediş-gəliş və gömrük məsələləri əhatə edilirdi. 285
İkinci müvəqqəti əlavə müqavilə, 4 iyun müqaviləsində ümumi şəkildə təsbit edilmiş bəzi maddələri dəqiqləşdirirdi. Altı maddədən ibarət olan müqavilənin birinci maddəsinə əsasən, Azərbaycan hökuməti Osmanlı imperiyası və onun müttəfiqləri ilə müharibə edən ölkələrin zabit və mülki çinovniklərini təcili şəkildə respublikanın hüdudlarından çıxardacağını öz üzərinə götürürdü. Bundan əlavə, müharibənin davam etdiyi dövrdə Azərbaycan hökuməti Dördlər İttifaqına qarşı vuruşan ölkələrin zabitlərini hərbi xidmətə qəbul etməməli idi. Müqavilənin ikinci maddəsi Azərbaycan dəmir yolundan istifadə qaydasını müəyyənləşdirirdi. Bu maddəyə əsasən, Osmanlı hərbi komendantlığı hərbi məqsədlərlə Azərbaycan dəmir yolundan istifadə etmək hüququ alırdı. Osmanlı və Azərbaycan birgə komissiyası dəmir yoluna aid meydana çıxan problemləri birgə həll etməli idilər. Azərbaycan Respublikası dəmir yolunu öz qüvvələri ilə mühafizə etməli idi. Əgər müxtəlif səbəblərlə bağlı Azərbaycan hökuməti bunu edə bilmədikdə, türk ordusu bu vəzifəni öz üzərinə götürməli idi və nəhayət, ordunun daşınmasına zərurət olmadığı halda, Türkiyə hərbi komandanlığı Azərbaycan hökumətinin dəmir yollarının istismarını çətinləşdirməməli idi. 286
iki saziş də bağlandı. Birinci saziş Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasında imzalandı. Tərəflər razılığa gəldilər ki, öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətini təmin etsinlər. Bu sazişin imzalanması Azərbaycan neft sənayesinin işinə müsbət təsir göstərib, onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi. 287
Eyni zamanda bununla Türkiyə tərəfində Trabzon və Batum
284 Ə.M. Topçubaşov. Azərbaycanın təşəkkülü. //Azərbaycan EA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. 1990, №3. c.133. 285
Sərhədyam yerlərdə ticarətə tətbiq edilən xüsusi güzəştlər barədə. 04.06.1918 //AR Pİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.17, v.8. 286 Türkiyə ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq haqqında müqaviləyə əlavə olaraq imzalanmış müqavilə. 04.06.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 47, v.5-6 287
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.364 84
konfranslarında qarşıya qoyduqları əsas strateji məqsədə - Bakı neftinin Batum limanına daşınmasına nail olurdular. İkinci saziş dəmir yollarına aid idi və dörd dövlət - Osmanlı imperiyası, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları arasında imzalanmışdı. Sazişdə qeyd edilirdi ki, keçmiş Rusiya dövlətinin mülkiyyəti olan dəmir yol nəqliyyat vasitələri müqavilə imzalayan tərəflərinin ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar arasında bölüşdürüləcək. 288
Cənubi Qafqaz respublikalarından Gürcüstana məxsus dəmir yolları Türkiyə ilə bərabər 28 may müqaviləsinə görə almanların da istifadəsinə verilirdi. Almaniya Gürcüstan qəyyumluğunu qəbul etdikdən və onun dəmir yollarından azad şəkildə istifadə etmək imtiyazı aldıqdan sonra Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu. Almaniya Gürcüstana daxil olduqdan sonra müxtəlif yollarla türklərin Bakıya nəzərdə tutulan hücumunu pozmağa çalışırdı. Amerika alimi C.Lençkovski yazır: "İstənilən vəziyyətdə almanlar neftlə zəngin olan bu vilayəti türklərə güzəştə getmək istəmirdilər, ona görə gizli alman casusları bu zaman Tiflisə uzağa gedəcək vədlər verirdilər". 289
içərisində birinci olaraq Sovet Rusiyasını və İranı narahat edirdi. Dəqiq müəyyən edilməmiş sərhədlər daxilində yeni yaradılmış dövlətin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adlandırılmasından İranın rəsmi dairələri şübhələnirdi ki, Azərbaycan Respublikası Türkiyənin köməkliyi ilə Cənubi Azərbaycanı onlardan alsınlar, iyun ayının 4-də Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan arasında dostluq müqaviləsinin imzalanması bu şübhələri daha da artırdı. İran tərəfinin narahatçılığı özünü onda ifadə edirdi ki, müxtəlif xarici yazışmalarda Tehran Azərbaycan hökumətini Qafqaz Azərbaycanı kimi təqdim etməyə başlamışdı. Osmanlılara gəldikdə isə onlar hər iki Azərbaycanla Türkiyə arasında, hələlik qeyri-müəyyən şəkildə də olsa, əlaqələrin güclənəcəyini ehtimal edirdilər. 290
Milli Şuranın nümayəndəsi N.Usubbəyovdan və ayrı-ayrı yerlərdən gəlmiş nümayəndələrdən ətraflı məlumat aldıqdan sonra 4 iyun müqaviləsinin dördüncü bəndinə istinad edərək Osmanlı hökumətindən yardım istəməyi qərara aldılar. Bu məqsədlə Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacınski Azərbaycana hərbi yardım göstərilməsi barədə Türkiyə nümayəndələri ilə danışıqlar apardılar. Müqavilə öhdəliklərinə görə onlar Osmanlı hökumətindən Azərbaycana ordu göndərilməsini rica etdilər. 291
İyun ayının 13-də Milli Şuranın Tiflisdə keçirilən iclasında Batumdan yeni qayıtmış Xarici İşlər naziri M.H.Hacınski sülh danışıqları, yardım istənilməsi və
288 Yenə orada, s.365; ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.9, v.24 289 G.Lençzowski. Russia and the west in Iran. A study in Creat Powers Rivalry: 1918-1948. Ithara, N.Y.: Cornell University press. 1968, p. 17 290
T.Swietochovski. Russia and Azerbaijan, p.71 291
N.Kurat. Türkiye ve Rusiya. s.530 85
imzalanmış diplomatik sənədlər barəsində geniş məlumat verdi. Onun sözlərindən aydın oldu ki, Batumda imzalanmış sülh müqaviləsi İstanbulda Almaniya, Avstriya və Bolqarıstan nümayəndələri ilə birlikdə müzakirə ediləcəkdir. M.H.Hacınski İstanbula Azərbaycan nümayəndələrinin göndəriləcəyini bildirdi. 292
Bu barədə M.Ə.Rəsulzadə yazır: "Azərbaycanın nə kimi müşkilatə məruz qaldığı və bu təhlükəli müşkilatdan çıxa bilmək üçün Türkiyənin müavinətinə möhtac olduğunu Azərbaycan müməssilləri Trabzon və Batumda türklərlə vaqe olan təmasları əsnasında gərək şifahən və gərək təhrirən anlatmışlardı. Bu kərə Azərbaycan Şurayi - Millisi naminə biz və Xariciyyə Nəzarəti naminə də Məhəmməd Həsən bəy salifüzzikr müahidənin dördüncü maddəsinə istinadən Türkiyə hökumətinə müraciətlə qəvayi-imdadiyyə istədik. Bütün Azərbaycan xəlqinin çarçeşmlə bəklədiyi ümidə tərcüman olan bu müraciətimizə Türkiyə heyəti-mürəxxəsi həman müvafiqət cavabını verdi". Bununla əlaqədar qeyd edilməlidir ki, xüsusi dəvət və dövlətlərarası müqavilə zəminində Azərbaycana hərbi yardım göstərilməsinin xarici hərbi müdaxilə ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Bu məsələ ilə bağlı Аzərbaycan Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin də fikri belə idi. О deyirdi: "Türkiyə- Azərbaycan sülhnaməsinin bir maddəsinə görə, məmləkətimizə nə vaxt lazım olsa hüququmuzun müdafiəsi üçün türklər bizə bir qədər əsgər verməli idilər. Ona görədir ki, darda qaldıqda bu çarəyə təvəssül edildi. Türklər imzalarına əməl və vəzifələrini hüsni-ifa etdilər. Əlbəttə, qoşunsuz, gücsüz görülməsi pək müşkül olan işlər çox çətinliklə yavaş-yavaş işlənirdi. Bizə xaricdən qüvvə almaq üçün başqa millət və dövlətə müraciət etmək bəzi şəraitdən dolayı mümkün deyildi, müraciət etdikdə də bir nəticə hasil olmazdı, ona görədir ki, dindaş və millətdaşımız olan Türkiyəyə müraciət edildi". 293
Azərbaycan nümayəndələrinin müraciətini qəbul edən Osmanlı dövləti elə etmək istəyirdi ki, Azərbaycana ordu göndərilməsi Almaniyanın etirazına səbəb olmasın. Ona görə Türkiyə hökuməti qərara aldı ki, Osmanlı ordusu və Azərbaycan könüllülərindən ibarət "İslam Ordusu" yaradılsın. Ənvər Paşanın fikrincə, belə olduqda Almaniyanın müqavimətini aradan götürmək olardı. 294 Əslində, "Qafqaz İslam Ordusu"nun yaradılmasına Ənvər paşa hələ 1918-ci ilin mart ayından başlamışdı. İstanbula gəlib çatan Azərbaycan nümayəndələrindən vəziyyət haqqında məlumat alan baş nazir Tələt paşa Azərbaycana yardım məsələsini hökumət kabinetinin müzakirəsinə çıxarmış və müvafiq qərar qəbul etmişdi. Qərara uyğun olaraq Azərbaycana gedəcək zabitləri seçmək üçün komissiya yaradılmışdı. 295 İlkin
olaraq komissiya tərəfindən 20 nəfərədək zabit seçilmişdi. Komanda heyətini
292 Azərbaycan Milli Şurasının 6 saylı iclasının protokolu. 13.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 6, v.l 293 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlament (stenoqrafik hesabatlar). I cild. Bakı, 1998, s.39 294
Öke Kemal. Ermeni meselesi. s.164 295
N.Şeyxzamanlı. Аzərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. Bakı, 1997, s.68-71 86
formalaşdırmaq üçün Nuru paşa təcili olaraq Mosula yollanmışdı. Burada o, VI Ordunun içərisindən Azərbaycana göndərilmək üçün 149 zabit, 488 gizir və əsgər seçmişdi. Bu kiçik dəstə 1918-ci ilin aprel ayının əvvəlində Azərbaycana yola düşmüşdü. Seçiləcək digər zabitlər və hərbçilər az sonra Azərbaycana yola salınmalı idi. 296
imzaladı. Aprel ayının 8-də Mosuldan hərəkətə başlayan Nuru paşa mayın 9-da Təbrizə çatdı və mayın 20-də Araz çayını keçib Gəncəуə doğru hərəkətə başladı. 297
dəstələri artıq Gəncəyə yetişməkdə idilər. Türkiyə qoşunlarının bir qismi Qars və Gümrüdən keçib Qarakilsə-Dilican-Qazax və Ağstafa yolu ilə, digər hissəsi isə Cənubi Azərbaycan-Qarabağ istiqamətindən hərəkət edirdi. 298
Mürsəl paşanın başçılıq etdiyi Türkiyə ordusunun ən yaxşı diviziyalarından olan 5-ci diviziya iyun ayının əvvəllərində Gəncəyə daxil oldu. 257 zabitdən və 5575 əsgərdən ibarət olan bu diviziyanı Azərbaycan əhalisi böyük sevinclə qarşıladı. 299 Türkiyənin Qafqazda olan hərbi hissələrinin yeni baş komandanı Ənvər paşanın ögey qardaşı Nuru paşa da öz qərargahı ilə birlikdə Gəncəyə gəldi. Amerika tarixçisi T.Svyatoçovskinin yazdığı kimi "əhali Osmanlı əsgərlərini hərarətlə qarşıladı". 300
Türk qoşunlarının Gəncə istiqamətində hərəkəti Sovet Rusiyasını və öz hakimiyyətini bütün Azərbaycana yaymaq arzusunda olan Bakı Xalq Komissarları Sovetində ciddi narahatçılığa səbəb oldu. V.İ.Lenin hələ may ayının axırlarında S.G.Şaumyana göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Bakının beynəlxalq vəziyyəti çətindir. Buna görə də məsləhət görərdim ki, Jordaniya ilə ittifaqa girməyə cəhd edin". 301
Bu direktivə uyğun olaraq Bakı XKS-i adından S.G.Şaumyan iyun ayının 6-da Gürcüstana, N.Jordaniyaya müraciət edərək guya Cənubi Qafqazın istiqlaliyyətini Türkiyə hücumlarından müdafiə etməkdə Sovet hakimiyyətinə yardım göstərməyi təklif etmişdi. Məktubda göstərilirdi ki, əgər Gürcüstan hökuməti Türkiyə qoşunlarını öz ərazisindən Azərbaycana buraxmasa, RSFSR XKS-nin hakimiyyəti Cənubi Qafqazda bərqərar edildikdən sonra Gürcüstana muxtariyyət verilə bilər. 302
Bu məsələ ilə bağlı öz növbəsində Almaniya da Gürcüstana təzyiq göstərirdi və bütün bu amillərlə bağlı Gürcüstan hökuməti Türkiyə qoşunlarını öz ərazisindən Azərbaycana buraxmamaqda hər iki baxımdan maraqlı idi. Ona görə iyun ayının 10-da Borçalı istiqamətindən Azərbaycana doğru hərəkət edən türk qoşunları alman-gürcü qoşunları ilə üz-üzə dayandı. Böyük
296 M.Süleymanov. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı, 1999, s.104 297 Yenə orada, s.106. 298 E.K.Rüştü. Böyük Наrpte Bakü yollarında. s.24 299 Yenə orada, s.24; N.Nəsibzadə. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996, s.63 300 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p. 131 301 V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında. Bakı, 1970, s.126 302 Возрождение. 1918, 29 июня. 87
müharibənin bütün çətinliklərində müttəfiq olan Almaniya və Türkiyə Qafqaz siyasətində bir-birinə qarşı durmalı olmuşdu. Çox da böyük olmayan hərbi əməliyyat nəticəsində Türkiyə ordusu general Kressin başçılıq etdiyi alman-gürcü dəstələrini geri oturtdu və xeyli sayda əsir aldı. Bu hadisə ilə bağlı iyun ayının 11- də Almaniya Baş qərargahı öz teleqramında Türkiyədə və Yaxın Şərqdə olan hərbi hissələrini çıxaracağı ilə Osmanlı hökumətini hədələyirdi və hərbi əsirləri buraxmağı tələb edirdi. 303 Hərbi əsirlər azad edildisə də, alman-gürcü qoşunları Türk ordusunun Gəncəyə, son nəticədə isə Bakıya hərəkətinin qarşısını ala bilmədi. Lakin bu hadisə hələ Tiflisdə olan Azərbaycan hökumətinə münasibəti dəyişdirdi və bundan sonra Gürcüstanda qalmağın mümkünsüzlüyünü başa düşən Azərbaycan hökuməti və Milli Şura iyun ayının 16-da Gəncəyə köçməli oldu. Eyni zamanda Bakı bolşevikləri və şəhəri ələ keçirmiş ermənilər Gümrü- Qarakilsə erməniləri ilə əlaqə yaradıb onlara bildirmişdilər ki, Türkiyə ordusunun Azərbaycana doğru irəliləməsinin qarşısını almaq üçün onlara hər cür yardım göstərəcəklər. 304 Bu məqsədlə Bakıda bolşeviklər ermənilərlə birlikdə hərbi hazırlıq işlərini xeyli sürətləndirdilər. İyun ayının əvvəllərində Bakı sovetinin hərbi hazırlıq tədbirləri və Gəncə istiqamətində hərəkətə başlaması Osmanlı qoşunlarının Gəncədə toplanmasının sürətləndirilməsini zəruri edirdi. Bu zaman Osmanlı dövlətinin Bakını azad etmək üçün gördüyü hazırlıq tədbirlərinə toxunan Ənvər paşa Qafqaz cəbhəsi komandanı Vehib paşaya yazırdı ki, Bakı və ətrafının bolşeviklərdən təmizlənməsi üçün lazımi hərbi qüvvələri bölgəyə göndərdim və ehtiyac olarsa, bu qüvvələri daha da gücləndirəcəyəm. 305
Tiflisdəki 18 günlük fəaliyyətdən sonra Milli Şura və hökumət Gəncəyə gəldi. Bu zaman Azərbaycanın hər yerindən müxtəlif dairələrin nümayəndələri Gəncəyə axışmağa başladı. Onların məhdud dünyagörüşlü mürtəce hissəsi Milli Şuranın və hökumətin demokratik, inqilabi əhvali ruhiyyəli şəxslərdən təşkil olunmasından narazı idilər. Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq edilməsi tərəfdarı olan bəzi islamçı dairələr Milli Şuraya qarşı fəal kampaniyaya başlayaraq Nuru paşanı öz tərəflərinə çəkə bildilər. Azərbaycana gəldiyi günlərdə Nuru paşa Azərbaycan hökumətinə hörmət və etimadla yanaşacağını, onun daxili siyasi həyatına müdaxilə etməyəcəyini bildirib, türklərin Azərbaycanı idarə etmək üçün deyil, müdafiə etmək üçün gəldiklərini qeyd etmişdisə, iyun böhranı zamanı onun klerikal islamçı dairələrin təsiri altına düşdüyü açıq-aydın hiss edilirdi. Mürtəce və ilhaqçı dairələr tərəfindən birtərəfli və qərəzli şəkildə məlumatlandırılmış Nuru paşa hiss etdirdi ki, solçulardan və müsavatçılardan daha çox mühafizəkar islam ittihadçılarına rəğbət bəsləyir. O, hökumətin və Milli Şuranın tamamilə buraxılmasına və onun
303 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.479 304 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyesi, s.84 305 Türkiye Cümhuriyyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. A. 4/3671, k.2922, D.512, F.27 (Bu iqtibas V.Qafarovun "Şimali Azərbaycan məsələsi Rusiya-Türkiyə münasibətlərində (1917-1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür) 88
hüquqlarının paşanın öz arzusu ilə təşkil edəcəyi hökumətə verilməsini istəyirdi. "Təşkil olunacaq bu "hökumət" isə rus çarlığının köhnə qapı qulları və şeyxülislamdan ibarət olacaqdı". Nuru paşanın Milli Şuraya belə münasibəti onu rus inqilabının nəticəsi kimi qəbul etməsi ilə bağlı idi. İyunun ortalarında türk hərbi nümayəndəliyinin Xan Xoyski hökumətinə etimadsızlığını bildirməklə kabinetin böhranı yarandı. Yaranmış böhranı aradan qaldırmaq üçün Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə, baş nazir Xan Xoyski və xarici işlər naziri M.H.Hacınskidən ibarət nümayəndə heyəti Nuru paşa ilə görüşüb danışmaq istədilər. Onlar Milli Şuranın və hökumətin adından İslam Ordusunun komandanı kimi Nuru paşanı təbrik etdilər. Lakin Nuru paşa "özünün əsgər olduğunu, siyasətdən başı çıxmadığını, ordunun siyasi müşaviri Əhməd bəу Ağaoğlu ilə görüşüb danışıq aparmağın lazım olduğunu" bildirdi. 306
Görüş zamanı Milli Şuraya qarşı göstərilən soyuq münasibət böhranı daha da ciddiləşdirdi. Əslində, Azərbaycan istiqlaliyyətinin taleyi məsələsi qarşıya çıxmışdı. Nuru paşanın tövsiyəsi ilə Əhməd bəy Ağaoğlu ilə görüşdə Azərbaycanın siyasi həyatının mühüm məsələləri müzakirə edildi. Müzakirələr zamanı Əhməd bəу bildirdi ki, Milli Şura buraxılsın və Nuru paşanın təqdimatı üzrə yeni hökumət yaradılsın. Lakin Azərbaycan nümayəndələri buna qəti şəkildə etiraz etdilər və belə bir addımın Azərbaycanı beynəlxalq münasibətlər baxımından işğal faktı qarşısında qoyacağını bildirdilər. Yalnız güclü müqavimətdən sonra türk komandanlığı yeni hökumət kabinəsinin Milli Şura tərəfindən təşkil olunmasına, Milli Şuranın isə bütün səlahiyyətini yeni təşkil olunmuş hökumətə verib özünü buraxmasına razılıq verdi. 307
Belə bir gərgin vəziyyətlə yalnız M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Milli Şuranın tutduğu prinsipial mövqe Azərbaycan istiqlaliyyətinin başı üzərini almış ölüm təhlükəsini sovuşdurmağa imkan verdi. M.Ə.Rəsulzadə haqlı olaraq deyirdi ki, "qanun çərçivəsində bir çıxış yolu tapmayınca, başımızın üstünü alan qara irtica təhlükəsi həmişə qalacaqdır". 308 Bir il sonra M.Ə.Rəsulzadə bu hadisəni xatırlayaraq yazırdı: "Bizə deyirlər ki, türkləri tənqid etmək olmaz, çünki onlar bura bizi idarə etməyə yox, bir əsgər kimi xalqı müdafiə etməyə gəlmişdilər. Bu, doğrudur. Lakin о da doğrudur ki, bizim öz içərimizdə elə bəylər və ağalar var idi ki, onlar burada İstanbulun ağalıq etməsini tələb edirdilər". 309
vəziyyətdə işə başladı. Sosialist bloku ilə hümmətçilər Milli Şuranın tərkibindən çıxmaq barədə bəyanat verdilər. İclasa M.Ə.Rəsulzadə sədrlik edirdi və o, Əhməd Ağaoğlu ilə danışıqların yekunları barədə məlumat verib vəziyyətdən çıxış yolu araşdırılmasını zəruri hesab etdi. Onun çıxışında iyun ayının ortalarında
306
Gəncə şəhər idarəsinin binasında Azərbaycan Milli Şurasının qapalı iclasının protokolu. 17.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 1, v.48 307 H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, 1992, s.240 308 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.71 309 Azərbaycan, 1919, 29 may 89
Azərbaycandakı böhranlı vəziyyət, onu doğuran səbəblər, Azərbaycan demokratlarının rus inqilabına (fevral inqilabına) müsbət münasibəti ətraflı şəkildə şərh edildi. M.Ə.Rəsulzadə öz çıxışında Milli Şuranın buraxılmasını təklif edib göstərdi: ola bilsin ki, bu qərar sevindirici deyildir, lakin yaranmış vəziyyətlə əlaqədar biz onu qəbul etməliyik. Əgər biz yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu tapmasaq hakimiyyətə qaragüruhçuların keçmək təhlükəsi vardır. О deyirdi: "Azərbaycanın müvəqqəti paytaxtı olan Gəncədə Xalq Nümayəndəliyinin heç olmasa bir hissəsini təmsil edən bir müəssisənin bu şəkildə səhnəni tərk etməsi məcburiyyəti qarşısında qalması heç şübhəsiz ki, demokratiyanın bir geriləməsi və mürtəce qüvvələrin müvəffəqiyyətidir. Bu geriləmə işıqlı və раk qüvvələrin məğlubiyyəti, qara və müdhiş qüvvələrin güclənməsidir. Bu vəziyyət bizdə Rusiya inqilabının prinsiplərinin iflasa uğramasına dair bir təsəvvür yaratmaqdadır. Fəqət, əfəndilər, yalnız zahiri cəhətlərə aldanmayaq, çox da məyus olmayaq. Kim nə deyir desin Rusiyanın böyük inqilabı məğlub olmadı... Azərbaycan Rusiya inqilabının irəli sürdüyü müsbət ideyaların təsiri altında formalaşan ümumi hürriyyətdən son dərəcə faydalanacaqdır. Müstəqil Azərbaycanda ictimai və şəxsi azadlıqların hər halda müstəbid Rusiyada olduğundan daha geniş, daha sərfəli olacağına dair heç bir şübhəm yoxdur. Hətta əfəndilər, söyləmək istəyirəm ki, Azərbaycan Qafqazda ən hürriyyətpərvər və inqilabçı təsəvvür olunan Gürcüstandan da daha məsuddur. Çünki burada bizim daxili işlərimizə müdaxilə edəcəyi gözlənilən qüvvə yabançı qüvvə deyil, öz qüvvəmizdir". 310
bədgüman olanlar, Türkiyə hərbi yardımına olan ümidlərinin puça çıxdığını söyləyənlər də var idi. Osmanlı rəhbərliyində Nuru paşanın mövqeyi ilə razı olmayanlar Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmağın əleyhinə idilər. Vehib paşa Azərbaycan hökumətinə məktubunda yazırdı ki, Osmanlı ordusu müəyyən müqaviləyə əsasən, müstəqil Azərbaycan hökumətinin müraciəti əsasında gəlmişdir və bu ordu Azərbaycan hökumətinin əmrlərini yerinə yetirməlidir. Milli Şuranın 17 iyun tarixli iclasında M.Ə.Rəsulzadəni müdafiə edən N.Usubbəyov yaranmış böhranla bağlı deyirdi: "Aşkardır ki, paşa həzrətləri və Dövləti-Aliyyeyi-Osmaniyyə Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyaraq özünə hökumət təşkil etməsinə tərəfdardır. Məlum məsələdir ki, onlar bizim işlərimizə qarışmaq istəməzlər. Lakin paşanın ətrafını məxsusi adamlar, şübhəli şəxslər tutmuşlar. Bu adamlara qarşı əlimizdə olan hüquqlarımızdan istifadə etmək lazımdır. Əgər biz bu hüquqdan bərk yapışsaq və güzəşt etmək istəməsək ölkənin beynəlxalq vəziyyətinə ziyan vurmuş olarıq. Bu isə belə bir müşkül vəziyyətə düşdüyümüz üçün vətənpərvəranə hərəkət ola bilməz. Buna görə təklif edirəm ki, kabinənin istefasını qəbul edək, sonra rəisimizə tapşırılsın ki, özü inandığı bir adama yeni hökumət təşkilini tapşırsın. Yeni təşkil olunacaq hökumətə əldə edilən
310 Milli Şuranın iclasının protokolu. 17.06.1918, //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.12-15 90
bütün azadlıqları mühafizə etməsi və onlara sadiq qalması şərti ilə tam səlahiyyət verək ki, məmləkəti idarə edib yaxın zamanlarda Müəssisələr Məclisi çağırsın və bu ixtiyarını heç kəsə könüllü surətdə təslim etməyərək ən qiymətli bir əmanət kimi saxlasın və yalnız qüvvəyə, süngüyə təslim olsun. Bunu da ərz etməliyəm ki, istiqlalımıza qarışa biləcək təcavüzə qarşı ilk əvvəl üsyana qalxan mən özüm olacağam". 311
Nəhayət, iclasda Baş nazir F.X.Xoyski Milli Şura və rəhbərlik etdiyi hökumət kabinəsi adından göstərdi ki, "Gürcüstan Cənubi Qafqazdan ayrıldıqdan sonra bizim ölkəmiz hökumətsiz və hakimiyyətsiz qalmışdı. Buna görə də biz Müvəqqəti hökumət təşkil etməyə məcbur olduq. İndi biz öz ərazimizdəyik. Мən və mənim yoldaşlarım bizim istefaya çıxmağımızı xahiş edirik. Ümid edirik ki, bizim
xahişimizi qəbul
edəcək və
bizim çatışmamazlıqlarımızı bağışlayacaqsınız". 312
Bundan sonra davam etdirilən müzakirələr nəticəsində iki qətnamə qəbul edildi. Birinci qətnamə Müvəqqəti hökumətin hüquq və vəzifələrinə aid idi. Orada deyilirdi, Müvəqqəti hökumət dövlət müstəqilliyini və mövcud siyasi azadlıqları ləğv etmək, aqrar və buna bənzər inqilabi qanunları dəyişdirmək hüququna malik deyildir, о altı ay müddətindən gec olmayaraq Məclisi Müəssisanı çağırmağa borcludur, qalan məsələlərin idarəsində tam hüquqa malikdir. İkinci qətnamə isə Azərbaycan Milli Şurasının buraxılmasına aid idi. Milli Şura Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyətindəki gərginliyi nəzərə alaraq bütün hakimiyyəti Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə təşkil edilən hökumətə verir və ona tapşırır ki, yaxın vaxtlarda çağırılacaq Məclisi Müəssisandan başqa öz hakimiyyətini heç kimə güzəştə getməsin. 313
Beləliklə, "iyun böhranı" Milli Şuranın fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq dayandırılması ilə nəticələnsə də, hər halda, Milli Şura öz əsas vəzifəsini yerinə yetirmiş oldu. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini siyasi və diplomatik baxımdan qoruyub saxlamaq mümkün oldu. İyunun 17-də axşam F.X.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi ikinci hökumət kabinəsi yaradıldı. On iki nəfərdən ibarət olan hökumət kabinəsinə köhnə hökumətin altı üzvü və altı yeni nazir daxil oldu. Yeni təşkil olunan hökumətdə nazir portfelləri aşağıdakı qaydada bölüşdürüldü. F.X.Xoyski - Nazirlər Şurasına və ədliyyə nazirliyinə, M.H.Hacınski - xarici işlər nazirliyinə, B.Cavanşir - daxili işlər nazirliyinə, X.Məlik-Aslanov - yollar nazirliyinə, Ə.Əmircanov - maliyyə nazirliyinə, X.Sultanov - əkinçilik nazirliyinə, N.Usubbəyov - xalq maarifi nazirliyinə, A.Aşurov - ticarət və sənaye nazirliyinə, X.Rəfibəyli - xalq səhiyyə və himayəçilik nazirliyinə rəhbərlik etməyə başladı. Hökumət kabinəsinə daxil edilmiş Ə.M.Topçubaşov, X.Xasməmmədov, M.Rəfiyev portfelsiz nazir oldular. Müvəqqəti olaraq poçt və teleqraf nazirliyinə rəhbərlik etmək X.Məlik-Aslanova, ərzaq nazirliyinə rəhbərlik etmək A.Aşurova, Nəzarət nazirliyinə rəhbərlik etmək
311
Azərbaycan Milli Şurasının 7 saylı iclasının prolokolu. 17.06.1918 //ARDA, f 970 s.1, i.l, v.58. 312
Yenə orada, v.57. 313
Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurasının iclaslarının protokolu. Bakı, 2006, s.151-152. 91
xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə tapşırıldı. Hökumət böhranı başa çatan kimi, iyun ayının 19-da Nuru paşa xüsusi qatarla cəbhəyə yola düşdü. Elə həmin gün 600 nəfərdən ibarət Azərbaycan könüllüləri də ön xəttə göndərildi. 314 İyun ayının 23-də Azərbaycanda yaranmış gərgin vəziyyəti nəzərə alaraq, hökumət bütün Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. 315 İslam Ordusunun Bakıya doğru hərəkətinə Titlisdə olan Almaniya nümayəndələrinin neftə görə maneçilik cəhdlərini nəzərdə tutaraq iyun ayının 24-də Şərq Orduları Qrupunun komandanı Vehib paşa Nuru paşaya teleqramında yazırdı ki, Azərbaycan ərazisində Osmanlı ordusundan başqa digər bir ordu ola bilməz. 316 Yenicə yaradılmış İslam Ordusuna tapşırıldı ki, hərbi vəziyyətə uyğun olaraq daxili işlər nazirliyinin rəhbərliyi altında fəaliyyət proqramı hazırlasınlar. İslam Ordusu osmanlıların Beşinci piyada diviziyası və general Ə.Şıxlinskinin başçılıq etdiyi müsəlman milli korpusu əsasında təşkil edilmişdi. Ümumilikdə Nuru paşanın komandanlıq etdiyi İslam Ordusuna on səkkiz minə qədər adam daxil idi. Bunun altı min nəfəri türk nizami ordusundan, on iki min nəfərə qədəri isə hərbi təlim görməmiş, əslində xalq qoşunu təsiri bağışlayan Azərbaycan hərbi hissələrindən ibarət idi. 317
Türkiyə tərəfi Osmanlı imperatorluğunun üzləşdiyi maliyyə çətinliklərini əsas tutaraq Azərbaycanın öz ordusunun yaradılmasına üstünlük verirdi. Ənvər paşa bildirirdi ki, Azərbaycanda ordu saxlamaq Türkiyəyə hər ay 50 min lirəyə, yəni bir milyon manata başa gəlir. 318
Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı olan solçuların, xüsusilə bolşeviklərin "iyun irticası" kimi təqdim etdikləri ikinci hökumət kabinəsi iyunun sonuncu ongünlüyündən etibarən fəal siyasət dövrünə qədəm qoydu. Beynəlxalq siyasət baxımından Milli Şura özünü buraxmazdan əvvəl çox əhəmiyyətli bir addım atdı. 4 iyunda Osmanlı dövləti ilə imzalanmış müqavilə və sazişlər Milli Şuranın iclasında "böyük razılıq hissi və alqışlarla" təsdiq edildi və ratifikasiya edilmiş sənədlər iyulun 2-də Azərbaycan hökuməti tərəfindən Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim edildi. 319
sonra iyun ayının 26-da hökumətin qərarı ilə nazirliklərin işini fəallaşdırmaq üçün hər nazirlikdə, о cümlədən xarici işlər nazirliyində də bir müavin vəzifəsi təsis edildi. 320
İyun ayının 30-da isə xarici işlər nazirliyi də daxil olmaqla nazirliklərdə
314 Azərbaycan Cümhuriyyəti. (1918-1920). Bakı, 1998. s.105 315 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с.22 316 Türkiye Cümhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Arşivi. K.3827, D.38, F.2 (Bu iqtibas V.Qafarovun "Şimali Azərbaycan məsələsi Rusiya-Türkiyə münasibətlərində (1917- 1922-ci illər)" adlı əlyazmasından götürülmüşdür) 317 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.480 318 Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918.//ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.3 319
İstiqlal, 1919, №1, s.70. M.B.Mehmetzade. Devletlerarası Münasibetlere Dair Vesikalar. //Azerbaycan Yurt Bilgisi, №31-32, Temmuz-Ağustos, 1934, s.261 320 Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumət qanun və binaküzarlıqları məcmuəsi. 1919, №1, s.25. 92
katib, işlər müdiri, iki mirzə, bir kuryer olmaqla dəftərxana yaradıldı. 321 Lakin belə kiçik bir heyətlə xarici işlər nazirliyinin fəaliyyətini effektli təmin etmək çətin olduğundan M.H.Hacınski hökumətin toplantısında xarici işlər nazirliyinin tərkibinin genişləndirilməsini təklif etsə də, Bakının azad edilməsinə qədər bu məsələyə baxılmadı. Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru hərəkəti dövründə xarici siyasət idarəsinin başlıca vəzifəsi ölkənin paytaxtının yadellilərdən azad edilməsini diplomatik cəhətdən təmin etməkdən ibarət idi. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi bu istiqamətdə müstəsna dərəcədə fədakarlıq göstərdi və öz üzərinə düşən vəzifəni şərəflə yerinə yetirdi. İyun ayının 17-də yaradılmış hökumətin ilk addımlarından biri Mərkəz (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə və Bolqarıstan) və Qafqaz (Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar İttifaqı) dövlətlərinin İstanbul konfransına göndəriləcək diplomatik heyətinin müəyyən edilməsi və onlar üçün müvafiq sənədlərin təsdiq edilməsi oldu. Bu konfransın Azərbaycanın həyatında oynayacağı mühüm rolu nəzərə alaraq hökumət diplomatik heyətinin üç nəfərdən - M.Ə.Rəsulzadədən, X.Xasməmmədovdan və A.Səfikürdskidən, habelə dörd nəfər məsləhətçi, texniki işçidən ibarət olmasını təsdiq etdi. Onlara hökumət tərəfindən səlahiyyət verildi ki, İstanbul beynəlxalq konfransının iştirakçısı olan Türkiyə, Almaniya, Avstriya-Macarıstran, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar İttifaqının nümayəndələri ilə siyasi, iqtisadi maliyyə və hərbi məsələlərlə bağlı danışıqlar aparsınlar və müqavilələr bağlasınlar. Bundan əlavə, hökumət İstanbula gedən diplomatik nümayəndəliyə Osmanlı dövləti ilə hər cür gizli siyasi və hərbi müqavilələr bağlamaq və imzalamaq hüququ da verirdi. Belə bir səlahiyyət Dağlılar respublikası ilə münasibətlərə də aid idi. 322
Tanınmış alim T.Svyatoçevski bu addımı tam müstəqilliyə tərəfdar olan qüvvələrin Azərbaycandan uzaqlaşdırılması kimi qiymətləndirir. О yazır: "Osmanlı hakimiyyət dairələri, aralarında Rəsulzadə də olmaqla, bir neçə siyasi xadimi Azərbaycandan uzaqlaşdırmaq niyyəti ilə onları uzunmüddətli görüş üçün Türkiyəyə dəvət etdilər". 323 Bu məsələ ilə bağlı sənəd və materialların dərindən araşdırılması T.Svyatoçevskinin qeyd edilən fikrini inkar etməyə əsas verir. Birincisi, İstanbul konfransı Türkiyənin təşəbbüsü olmayıb, Almaniya və Gürcüstanın təşəbbüsü idi. İkincisi, konfransın uzunmüddətli olacağını hələ heç kim bilmirdi. Üçüncüsü isə, müstəqilliyin tanınması yolunda konfransa böyük ümid bəslənildiyi üçün, habelə Türkiyə tərəfindən daha səmərəli yardım almaq məqsədi ilə Türkiyə siyasi dairələri içərisində böyük nüfuza malik olan, Batum müqaviləsini imzalamış M.Ə.Rəsulzadə kimi tanınmış bir siyasi xadimin nümayəndə heyətinə rəhbər təyin edilməsini zəruri edirdi. Bunlardan əlavə, İstanbulda konfrans keçirmək ideyası
321
Yenə orada. s.37 322
İstanbul şəhərində beynəlxalq konfransda iştirak etmək üçün nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında Nazirlər Şurasının qərarı. 18.06.1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 138, v.3-5 323 T.Swietochowski. Russian and Azerbaijan, p.71 93
ortaya çıxanda hələ "iyun böhranı" baş verməmişdi və kimisə Azərbaycandan uzaqlaşdırmaq cəhdləri də yox idi. Azərbaycandan yola düşən nümayəndələr iyun ayının 24-də İstanbula çatdılar. Türkiyəyə gedən Azərbaycan nümayəndələri ora çatan kimi Ənvər paşaya məktub təqdim edib Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasının zəruriliyini göstərmişdilər. 324 Məktubda qeyd edilirdi ki, Türkiyənin böyük siyasəti Azərbaycanın hələ ki, müstəqil və güclü olmağını tələb edir. Məktubda Azərbaycanın siyasi vəziyyəti, Bakı quberniyasında cərəyan edən faciəli hadisələr öz əksini tapmışdır. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyənin öz müttəfiqləri, xüsusən Almaniya qarşısında Qafqaz xalqlarına eyni cür münasibət bəsləmək məsələsini qaldırmışdılar. Erməni və gürcülərin Almaniya ilə apardığı separat danışıqlara toxunaraq, ermənilərin öz ərazi iddialarını Almaniya vasitəsi ilə həyata keçirmək arzusunda olduqları məktubda qeyd edilirdi. Bakı quberniyasında baş verən hadisələrlə bağlı Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə tərəfindən yardım göstərilməsinin sürətləndirilməsini zəruri hesab edirdilər. Onlar Osmanlı nümayəndələrinə xatırladırdılar ki, regionda yaranmış qarışıq və mürəkkəb vəziyyət Cənubi Qafqaz türklərinin həyatını təhlükə altına almışdır. Azərbaycan sülh heyətinin üzvləri yazırdılar: həqiqətən, ermənilər Türkiyədə törətdikləri görünməmiş vəhşilikləri və böyük bəlaları indi Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına qarşı törətdiklərindən onlar haqqında hissiz-hiddətsiz danışmaq qeyri-mümkündür. Biz bilirik ki, hər bir böyük dövlət kimi Türkiyə də öz dövlət siyasətini hisslər üzərində qurmur. Lakin biz Cənubi Qafqaz müsəlmanları üçün yaranmış böhranlı vəziyyəti dəfələrlə Dövləti-Alinin diqqətinə çatdırmışıq. Hərbi hissələrin, silahın, qayda-qanunun və təşkilatçılığın olmaması bizi köməksiz vəziyyətə salmışdır. Bakı quberniyası və İrəvan quberniyasının cənub hissəsi ermənilərin və erməni bolşevik quldur dəstələrinin əlinə düşmüş və rəhmsizcəsinə məhv edilmişlər. Müsəlmanların maddi və mənəvi zənginliyinin mərkəzi olan Bakı isə bolşeviklərin əlinə keçmiş və ağlagəlməz bir surətlə dağıdılmışdır. Biz şəhərin tezliklə azad edilməsini acizanə şəkildə sizdən xahiş edirik. Ötən hər gün bizə böyük bədbəxtliklər gətirir. Bir həftə də yubansaq Cənubi Qafqazda bir çəllək də neft qalmayacaq, neft olmadığından sizin istifadə etmək istədiyiniz dəmir yolu öz hərəkətini dayandıracaq, bolşeviklər tərəfindən həbs olunmuş bütün ziyalılar və kapitalistlər vəhşicəsinə məhv ediləcəklər. Biz təxirə salınmadan ora hərbi kömək göndərilməsini rica edirik. İstanbulda keçirdikləri birinci görüşlər haqqında M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə bunları yazırdı: "İyunun 24-də İstanbula yetişdik və Pera Palasda yerləşdik. Bir gün sonra Tələt paşanın qəbulunda olduq, xarici işlər naziri Ənvər paşa, Хəlil bəy, Şeyxülislam və digər nazirlər də orada idilər. Eyni zamanda Almaniya səfiri Bernsdorfun qəbulunda olduq. Ənvər paşa təklif etmişdi ki, ərazilərimizin hüdudlarını elan edək. Hökumətdən rica edirik təcili şəkildə bunu
324 M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A.Səfikürdskinin Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşaya məktubu. İyun, 1918. //ARDA, f.970, s.1, i. 7, v.4
94
etsin, əgər vaxtında edə bilməsəniz, biz özümüz müvafiq bəyanat hazırlayırıq. Bütün nümayəndələr buradadır. Bernsdorf bizi nəzakətlə qəbul etdi, bizim hökumətin təşkili qaydası, Milli Şura, siyasi partiyalar haqqında soruşdu. Eyni zamanda ordumuzun olub-olmadığı ilə, hansı qüvvə ilə Bakıya qarşı bolşeviklərlə mübarizə apardığımızla maraqlandı. Həmçinin soruşdu ki, biz konfransda sərhədlərimizin müəyyən edilməsini zəruri hesab edirikmi. Mən cavab verdim ki, bunu biz öz aramızda həll etməyə ümidliyik, nəticələr barədə isə müttəfiqlərə məlumat verəcəyik. Fikirləşirik ki, konfrans Ramazan bayramından tez başlamayacaq". 325
imzalanmasından iki gün sonra Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə verdiyi notada Gürcüstan hökuməti Dördlər İttifaqı ilə Gürcüstan arasında Brest-Litovsk sülhü əsasında əlaqələr yaratmaq məqsədi ilə konfrans keçirilməsi ideyasını irəli sürmüşdü. İyun ayının 9-da Almaniya cavab notasında konfrans çağırılması ideyasına tərəfdar çıxmışdı, lakin onlar konfransın tək Gürcüstanla deyil, Qafqazdakı yeni respublikalarla birlikdə keçirilməsini mümkün hesab etmişdilər. 326
İyun ayının 24-də Reyxstaqdakı çıxışında fon Külman Dördlər İttifaqı üzvlərinin Qafqaz məsələsi ilə bağlı konfrans keçirməyə hazır olduğunu bildirmişdi. İstanbul konfransının keçirilməsində Almaniyanın məqsədləri var idi. Onların Gürcüstanda olan qüvvələri о qədər də böyük deyildi və bu qüvvə ilə Qafqazda nə Türkiyəyə qarşı durmaq olardı, nə də Bakı istiqamətdə hərəkət etmək mümkün deyildi. Ona görə də almanlar özlərinin Qafqaz siyasətini diplomatik yolla davam etdirməyi üstün tuturdular. 327
Konfransın keçirilməsində təşəbbüsçü kimi çıxış edən Almaniya öz müttəfiqlərini və Qafqaz respublikalarını Türkiyə vasitəsi ilə konfransa dəvət etdi. İyulun əvvəllərində konfransa gəlmiş nümayəndələr bir sıra ikitərəfli danışıqlar apardılar və bəzi gizli görüşlər keçirdilər. Türkiyə İstanbul konfransı açılana qədər Qafqazda işlərini başa çatdırıb öz nüfuzunu möhkəmləndirmək və müsəlman həmrəyliyinə nail olmaq istəyirdi. 328 Dağlılar respublikası nümayəndələri Osmanlı hökumətinin təşəbbüsü ilə konfransa dəvət edilmişdilər. İkitərəfli danışıqların gedişində Almaniya ilə Türkiyə arasında Qafqaz respublikalarını nüfuz dairəsinə salmaq uğrunda gərgin mübarizə başlanmışdı. Bu mübarizənin gedişində gürcülər almanların, azərbaycanlılar isə türklərin tərəfdarı olduqlarını nümayiş etdirdilər. Ermənilər köməksiz vəziyyətdə olub tərəddüd edirdilər. Qısa tərəddüddən sonra İstanbulda olan erməni nümayəndələri güclü
325 Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 28.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i. 7, v.52-53 326
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.98 327
W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.480 328
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 100 95
türkofil təbliğata başladılar və bununla onlar özlərinin Türkiyənin "pərəstişkarı" olduqlarını sübuta yetirməyə cəhd göstərirdilər. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə iyul ayının 19-da xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, ermənilər türkofil təbliğatla öz yerlərini bir az bizim, bir az da türklərin hesabına genişləndirmək fikrində idilər. 329
layihəsinə görə Sürməli, Naxçıvan, Ordubad, Axalkələk, Eçmiədzin, İrəvan (qəzası), Borçalı, Qazax, Qarabağ və Zəngəzur qəzaları Ermənistana verilməli idi. Erməni nümayəndələri bu tələblərini onunla əsaslandırırdılar ki, guya bu qəzaların əhalisinin 70 faizi ermənilərdir. 330 Ermənilərin İstanbul konfransının müzakirəsinə təqdim etmək istədikləri belə şişirdilmiş ərazi iddiaları onların real vəziyyətinə uyğun deyildi. Məsələn, ermənilərin iddia etdikləri Qarayazı mahalında əhalinin 89 faizini müsəlmanlar, 11 faizini isə ruslar və digər millətlərin nümayəndələri təşkil edirdi. Ermənilərin daha çox tələb etdikləri Zəngəzur qəzasına gəldikdə isə burada 123095 nəfər müsəlman, 99257 nəfər erməninin yaşadığı qeydə alınmışdı. 331
Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Komissarlığının sənədlərində isə ermənilərin iddia etdikləri, 90250 nəfər əhalisi olan, Şərur-Dərələyəz qəzasında əhalinin 67,5 faizini müsəlmanlar təşkil edirdi. 131142 nəfər əhalisi olan Naxçıvanda bu rəqəm 60 faizin, 104791 nəfər əhalisi olan Sürməli qəzasında isə 70 faizin üstündə idi. 332
İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri respublikanın hüdudları barədə hazırladıqları sənədi həm Türkiyə və həm də Almaniya nümayəndələrinə təqdim etmişdilər. Sənəddə Azərbaycan Respublikasına daxil olan ərazilər və onun sərhədləri göstərilirdi. Bura bütün Bakı quberniyası (Bakı şəhəri də daxil olmaqla Bakı qəzası, Cavad, Göyçay, Şamaxı, Quba, Lənkəran qəzaları), Gəncə quberniyası (Gəncə, Cavanşir, Şəki, Ərəş, Qarabağ, Cəbrayıl, Zəngəzur, Qazax qəzaları), İrəvan quberniyası (Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid qəzaları), Tiflis quberniyası (Borçalı, Sığnax qəzaları və Tiflis qəzasının bir hissəsi), Zaqatala sancaqlığı daxil idi. 333 Azərbaycan nümayəndələrinin təqdim etdikləri layihə və tərtib etdikləri xəritə əsasında Borçalı qəzası vasitəsi ilə Türkiyə ilə Azərbaycan arasında koridor açılması nəzərdə tutulurdu. 334 Bu layihə əsasında almanlara məlum oldu ki, Türkiyənin müdafiə və yardım etdiyi Azərbaycan hökuməti hazırda bolşeviklərin əlində olan Bakı quberniyasını heç kimə güzəşt
329
Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.4. 330 Yenə orada. v.20-21 331 Zaqafqaziya Respublikaları arasında mübahisəli olan ərazilər haqqında. 01.03.1921. //RDSSTA, f.5, s.l,i. 2796, v.4 332
Qəza administrasiyalarının 1 yanvar 1916-cı il məlumatı əsasında hazırlanmışdır. 28.02.1921. //Rusiya Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi (RFXSA), f.04, s.39, qovluq 232, i. 5300, v.80 333 Topçubaşov Ə.M. Azərbaycanın təşəkkülü. s.122 334 Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 15.09.1918. //ARDA, f.894, s.10, i. 31, v.27
96
etmək fikrində deyildir. Qafqaz dövlətləri ilə bir sıra ikitərəfli danışıqlar apardıqdan sonra Almaniya nümayəndələri belə bir qənaətə gəldilər ki, Bakı probleminin həllinin açarı Cənubi Qafqaz respublikalarında deyil, Moskvadadır. 335
tərəfindən hərtərəfli müdafiə edilməsi Almaniya nümayəndələrini belə qənaətə gətirmişdi. Ona görə də Almaniya Sovet Rusiyası nümayəndələrinin İstanbul konfransına dəvət edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi, lakin türklər qəti şəkildə bu təklifə qarşı çıxdılar. Bundan sonra iyul ayının əvvəllərindən etibarən Bakı barəsində almanlar Sovet Rusiyası ilə gizli diplomatik danışıqlara girdilər. Bununla kifayətlənməyərək Bakıya şimal istiqamətindən hərəkət etmək məqsədi ilə Almaniya hökuməti digər bir gizli addım atmış oldu. Ukrayna getmanı və Don kazaklarının atamanı Krasnov Spa şəhərində kayzer II Vilhelm tərəfindən qəbul edildi. Danışıqlar zamanı razılıq əldə edildi ki, Bakı uğrunda türklərə və ingilislərə qarşı kazakların qüvvəsindən istifadə edilsin. 336 Almaniyanın Türkiyədən gizli Sovet Rusiyası, Ukrayna getmanı və Don kazaklarının atamanı ilə apardığı gizli danışıqlar barəsində şaiyələrin yayılması Osmanlı hökumətinin rəhbər siyasi dairələrində antialman əhvali-ruhiyyəsini gücləndirdi. Beləliklə, Bakının azad edilməsi diplomatik cəhətdən böyük sınaq qarşısında idi. Bu sınaqdan uğurla çıxmaqdan ötrü Azərbaycan hökuməti, onun xarici siyasət idarəsi bütün imkanlarını, diplomatik bacarığını ölkənin paytaxtının azad edilməsi üçün səfərbər etmişdi. Azərbaycanın daxilində gedən siyasi proseslər və onun xaricində cərəyan edən mürəkkəb beynəlxalq çəkişmələr yalnız bir məqsədə, Bakının azad edilməsinə tabe edilmişdi.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|