Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSİL Trabzon və Batum konfransları. Azərbaycanın müstəqilliyinə doğru ilk diplomatik addımlar
|
92 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, V cild. Bakı, 2001, s.296 36
Trabzon və Batum konfransları. Azərbaycanın müstəqilliyinə doğru ilk diplomatik addımlar Trabzon konfransı ərəfəsində Seymin ayrı-ayrı fraksiyaları sülh məsələsi ilə bağlı qarşıya çıxan vəzifələri müzakirə edir və problemə münasibətlərini dəqiqləşdirirdilər. Fevral ayının 26-da Azərbaycan fraksiyası bu məsələ ilə bağlı iclas keçirdi. Müsəlman Milli Şurası Azərbaycanda və onun ətrafında cərəyan edən hadisələri dərindən təhlil etdi. Qafqaz cəbhəsindən qayıdan erməni hərbi hissələrinin Bakıda toplanması, Yaxın Şərqdəki ingilis hərbi hissələrinin İranın şimalına - Xəzərin cənubuna doğru hərəkət etməsi nəticəsində Bakı üçün yaranan təhlükə, almanların Qafqazda fəallaşması və Bakı neftini ələ keçirməklə bağlı niyyətləri Azərbaycan milli fraksiyasını narahat etməyə başlamışdı. Müsəlman fraksiyası Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin tezliklə imzalanması və Cənubi Qafqazda vəziyyətin sabitləşməsini zəruri hesab edirdi. Fevral ayının 28-də isə Trabzona gedəcək nümayəndə heyətinin birgə iclası oldu. İclasda erməni nümayəndələri millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququna istinad edərək, "Türkiyə Ermənistanı" üçün muxtariyyət tələb etdilər və Osmanlı dövlətinin Qars, Batum, Ərdahana olan iddiasının rədd edilməsi haqqında fikirlər söylədilər. Müsəlman sosialist bloku adından çıxış edən İ.Heydərov bunu Türkiyənin daxili işlərinə müdaxilə kimi qiymətləndirdi və Cənubi Qafqaz xalqlarının öz müqəddəratını təyin etməsindən yalnız Zaqafqaziya hüdudlarında ola biləcəyini mühüm şərt kimi irəli sürdü. Türkiyəni Ərzincan barışığının pozulmasında günahlandırmağa cəhd edənlərə qarşı cavab olaraq M.Ə.Rəsulzadə qeyd etdi ki, türklərin də bizi barışığı pozmaqda günahlandırmağa haqları vardır. 93
çıxışı olmuşdu və sülh danışıqları ilə bağlı bir sıra məsələlərə münasibətdə E.Geqeçkori ilə onun arasında ciddi fikir ayrılıqları meydana çıxmışdı. 94
Sülh konfransı barədə almanları məlumatlandırmaq ideyasını irəli sürdü. Lakin Azərbaycan nümayəndələri bunun əleyhinə çıxdı, A.Çxenkeli isə haqlı olaraq sülh nümayəndələrinin buna mandatı olmadığını bildirdi. O, Türkiyənin hərbi hazırlıq işlərindən və daimi müharibə vəziyyətində yaşamağın çətinliyindən narahatçılığını ifadə etdi. X.Xasməmmədovun fikrincə, "nə vaxt türklər sərhədi keçsələr, о zaman fikirləşmək lazımdır ki, müharibə elan edək, ya yox, Cənubi Qafqazın bütün əhalisi müharibə elan edəcək, yoxsa onun bir hissəsi". M.Mehdiyevin fikrincə, sülh heyəti Seymə Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan etməyi tövsiyə etməli idi. О bildirdi: "Nə qədər ki, müstəqillik elan edilməmişdir, danışıqlar heç bir nəticə
93 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России. Тифлис, 1923, с.31 94 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.98-106 37
verməyəcəkdir". 95 Hadisələrin sonrakı gedişi M.Mehdiyevin bu fikrinin doğruluğunu təsdiq etdi. Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndələrinin Trabzona yola düşdüyü ərəfədə mart ayının 2-də RSFSR Xalq xarici işlər komissarının müavini, Sovet Rusiyasının Brest sülh nümayəndəliyindəki katibi L.Karaxandan alınan teleqram vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirdi. 96 Teleqramda deyilirdi: "Biz hələlik müzakirədə olan müqaviləni imzalamaq qərarına gəldik. 21 fevral (3 mart) müqaviləsinin ən ağır şərti Ərdahan, Qars və Batumun təyini müqəddəratı adı altında Rusiyadan ayrılmasıdır". 97 Bir gün sonra Sovet Rusiyası Brest-Litovsk müqaviləsini imzaladı və bununla da iki ay əvvəl V.İ.Leninin və İ.V.Stalinin "Türkiyə Ermənistanı" haqqında imzaladıqları dekretdən rəsmi şəkildə imtina etdi. Müqavilədə göstərilirdi ki, Rusiya Şərqi Anadolunun tezliklə təmizlənməsi və onun Türkiyəyə qaytarılması üçün hər şeyi edəcəkdir. Ərdahan, Qars və Batum vilayətləri rus ordularından təmizlənəcəkdir. Rusiya bu vilayətlərdə yeni dövlət – hüquqi münasibətlərin yaradılmasına müdaxilə etməyəcəkdir. Qars, Ərdahan və Batum sancaqlıqlarına münasibətdə 1877-1878-ci il rus-türk müharibəsinə qədərki sərhəd xətti bərpa ediləcəkdir. 98
haqqında dekretin əməli deyil, təbliğati məqsədlərə xidmət etdiyini göstərirlər. Onların fikrincə, Xalq Komissarları Soveti bir tərəfdən "Türkiyə Ermənistanı" haqqında dekret verdi, digər tərəfdən isə rus ordusunu çıxartmaqla bu ərazilərin Türkiyə tərəfindən tutulması üçün şərait yaratdı. 99 Brest müqaviləsi ermənilərin Türkiyənin Şərq vilayətlərini ələ keçirmək niyyətlərini, Sovet Rusiyasının müdafiə etdiyi "Türkiyə Ermənistanı" yaratmaq planlarını puça çıxartdı. Petroqradda və digər şəhərlərdə olan erməni koloniyaları Brest müqaviləsinə öz etirazlarını bildirsələr də, lakin bunun elə bir əhəmiyyəti olmadı. 100 Brest müqaviləsinə görə, Sovet Rusiyası nəinki Qars, Ərdahan və Batumun Türkiyəyə keçdiyini təsdiq edirdi, eyni zamanda həmin müqaviləyə əlavə olaraq RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən, o, öz üzərinə öhdəlik götürürdü ki, müharibə zamanı rus qoşunlarının tutduğu türk ərazilərində və Rusiya hüdudlarında erməni könüllü dəstələrini tamamilə tərksilah edib buraxsın. 101
Əlavə müqavilənin II
95 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.31-32 96 Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Zaqafqaziya seyminin nümayəndəliyinin məruzəsi. 19187/ARDA, f.970, s.1, i.3, v.1-2 97 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.85 98 Ю.Ключников и А. Сабанин. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Часть II, Москва, 1926, с. 123-127 99 R.Hovannisian. The Republic of Armenia. Berkley-Los-Angelos-London, 1971, p.20 100 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.93 101 Bax: Ronald Grigor Suny. Looking toward Ararat. Armenia in Modern History. Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 1993, p. 123-124: R.Hovannisian. Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley, 1967, p.97-100 38
maddəsi Rusiya vətəndaşları olan müsəlmanlara öz əmlaklarını da aparmaq şərti ilə Türkiyəyə azad surətdə mühacirət etmək hüququ verirdi. Lakin R.Hovanisyanın belə bir mülahizəsi ilə razılaşmaq olmaz ki, guya Sovet Rusiyası Brest müqaviləsini "dünya inqilabı" naminə müsəlman aləminin rəğbətini qazanmaq üçün bağlamışdı. 102
Cənubi Qafqaz hökumətinin Brest-Litovsk sülh danışıqlarında iştirak etməkdən və öz müstəqilliyini elan etməkdən imtina etməsi indi həmin hökuməti pis vəziyyətdə qoymuşdu. L.Karaxandan teleqram alınan kimi, Cənubi Qafqaz hökuməti Petroqrada, Londona, Parisə, Vaşinqtona, Romaya, Tokioya, İstanbula, Berlinə, Vyanaya, Kiyevə göndərdiyi teleqramda bolşeviklərin Brest-Litovskdakı hərəkətləri əleyhinə öz etirazını bildirdi. Orada deyilirdi: "Cənubi Qafqaz hökuməti Zaqafqaziya və onun sərhədləri barədə ondan xəbərsiz və iştirakı olmadan imzalanmış hər hansı müqaviləni özü üçün qüvvədən düşmüş hesab edir". 103 Lakin
gec idi. Trabzon konfransı açılana qədər Vehib paşa Qafqazdakı rus ordusunun Baş komandanı general Lebedinskidən tələb etdi ki, Rusiya Respublikası ilə imzalanmış Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinə görə Qars, Batum və Ərdahanı boşaltsın. Bir çox keçmiş sovet müəlliflərinin, о cümlədən A.Kadişevin Türkiyənin bu tələbini, qeyd edilən vilayətlərin əhalisinin guya "erməni və gürcülərin çoxluğundan ibarət olduğuna" əsaslanaraq müdaxilə kimi qiymətləndirməsi ilə razılaşmaq olmaz. 104
Çünki istər XIX əsrin və istərsə də XX əsrin əvvəllərindəki əhali sayımlarının nəticəsi Qars, Batum və Ərdahanda türk əhalisinin çoxluq təşkil etdiyini göstərir. Bu dövrdə Cənub-Qərbi Qafqazda yaşayan 730 min əhalinin 56,3 faizi türk, 26 faizi erməni, 3 faizi gürcü, 15 faizi rus, qaraçı, yunan və digər xalqların nümayəndəsi idi. Ayrı-ayrı vilayətlərə gəldikdə isə, Batumun əhalisinin 70 faizi türk, 12,5 faizi erməni, 7 faizi gürcü, Qarsın əhalisinin 49,5 faizi türk, 29 faizi erməni, 0,3 faizi gürcü, 19,3 faizi rus idi. 105
Axalsıxın əhalisinin 73,5 faizi türk, 12,5 faizi erməni, 8,8 faizi gürcü idi. 106 Rusların məlumatına görə, Ərdahanda yaşayan 89 min nəfər əhalinin 51,9 faizi türk, 20 faizi kürd, 17,2 faizi rus-yunan, 7,5 faizi yezdi, 2,9 faizi erməni idi. 107 Bu ərazilərdə türk əhalisinin çoxluq təşkil etməsini əsas tutaraq Türkiyə Brest müqaviləsinə əsasən, burada rəy sorğusu keçirilməsinə razı olmuşdu. U.Allen və Paul Muratov Brest sülhü ilə bağlı yazırlar ki, "hadisələrin belə dəyişməsi bu rayonların (Qars, Batum, Ərdahanın - C.H.)
102 R.Hovannisian. The Republic of Armenia, p.21 103 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.85 104 А.Б.Кадишев. Интервенция и гражданская война в Закавказье. М., 1960, с.46 105 İrəvan quberniyasının qəzalarında əhalinin yerləşməsi haqqında. 01.01.1916.//ARDA, f.28, s.1.i.42, v.34 106
B.Şahtaxtinski V.Leninə "Zaqafqaziya respublikaları arasında mübahisə obyekti olan ərazilər haqqında". 01.03.1921.//RDSSTA, f.5, s.1, i.2796, v.4 107 Rusiya Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi, f.4, s.39, qovluq 232, i.53001, v.79 39
xristian azlığını çətin vəziyyətdə qoydu". 108 İndi bir tərəfdən Cənubi Qafqaz hökuməti və parlamenti öz müstəqilliyini elan etmirdi, digər tərəfdən də Sovet Rusiyasının imzaladığı müqavilə ilə razılaşmırdı. Bu məntiqsizlik Trabzon konfransında Cənubi Qafqaz nümayəndələrinin qarşılaşdığı ən çətin məsələlərdən biri oldu. Cənubi Qafqaz nümayəndələri mart ayının 8-də Trabzona çatdılar və martın 12-nə qədər türk nümayəndə heyətini Batumdan gəldikləri "Kral Karl" gəmisində gözlədilər. 109 Mart ayının 14-də konfrans rəsmən açıldı. Türkiyə nümayəndə heyətinin başçısı Rauf Orbay konfransın açılışında bildirdi ki, sədrlik növbə ilə hər iki nümayəndə heyətlərinin başçılarına həvalə olunacaq. Lakin Cənubi Qafqaz nümayəndəliyi bundan imtina etdi. Rauf bəy öz giriş nitqində Türkiyənin Cənubi Qafqazla mehriban münasibətlər əsasında uzunmüddətli sülh müqaviləsi bağlamaq istədiyini bildirdi. Elə ilk gündən Türkiyə nümayəndələri Qafqazda yaranan yeni respublikanın idarəçilik forması, siyasi və inzibati strukturu barədə sorğu ilə müraciət etdilər. Türklər üçün maraqlı idi ki, bu nümayəndəlik kimi təmsil edir - müstəqil dövləti, yoxsa Rusiyanın bir hissəsini. 110
Qafqaz "demək olar ki" müstəqil dövlətdir. Bununla əlaqədar F.Kazımzadə haqlı olaraq obrazlı formada yazır: "guya beynəlxalq hüquq nöqteyi-nəzərindən "demək olar ki, müstəqildir" anlayışı vardır". 111
Konfransda Zaqafqaziya nümayəndəliyi Brest müqaviləsinin Qafqaza aid olan maddələrinə etiraz etdi. 112
Lakin türklər bildirdilər ki, Cənubi Qafqazın Brest sülhündə marağı və mənafeyi olduğu üçün, beynəlxalq hüquq normalarına cavab verən prinsiplər əsasında qurulmalı və digər dövlətlər tərəfindən tanınması üçün tədbirlər görməlidir. Ona görə Cənubi Qafqaz hökuməti, hətta indi tanınsa belə, əvvəlki beynəlxalq hüquqi prinsiplərə etiraz edə bilməz. 113
Halbuki həmin hökumət yanvar ayının 23-də vurduğu teleqramda Brest sülhündə iştirak etməkdən imtina etdiyini və özünü Rusiyanın tərkib hissəsi olduğunu bildirmişdir. Odur ki, Türkiyə nümayəndəliyi Brest sülhü haqqında etirazı rədd etdi. 114 Türk nümayəndələrinin fikrincə, əgər doğrudan da, Cənubi Qafqaz hökuməti beynəlxalq hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan ayrılmalı və öz müstəqilliyini elan etməlidir. 115
108
W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.463 109
Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndəliyinin məruzəsi. 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.2 110 Yenə orada, v.3 111 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.96 112 Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndəliyinin məruzəsi. 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.4 113
İnsan Berkuk. Böyük Наrpda Şimali Kafkasyadakı faaliyetlerimiz ve 15.firkanın hareketi ve müharibeleri. //Askeri mecmua, 1934, № 35 114 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 110 115 Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndəliyinin məruzəsi. 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.6
40
hazırdır. Türkiyə tərəfi Trabzon konfransında Cənubi Qafqazın idarəçilik forması, onun sərhədləri, dövlət dili və dini, həmçinin Zaqafqaziya hökumətinin Osmanlı imperiyasına olan münasibətinin rəsmən müəyyən edilməsi məsələlərini müzakirə etməyin zəruriliyini qeyd etdi. Qoyulan məsələlərlə bağlı Zaqafqaziya nümayəndələri xüsusi bəyanatla çıxış etdi. Orada göstərilirdi: "Cənubi Qafqaz dövlətinin idarəçilik forması Seym tərəfindən işlənilir və belə düşünməyə əsas vardır ki, demokratik federativ respublika qurulacaqdır. Cənubi Qafqazın ərazisinə Bakı, Yelizavetpol, İrəvan, Tiflis, Kutaisi quberniyaları, Batum və Qars vilayətləri, Suxumi və Zaqatala dairələri daxildir. Dağıstan vilayəti və Qara dəniz sahili quberniyalarının məsələsi onların Seymə nümayəndə göndərməsinə qədər açıq qalır. Rəsmi dil hələlik rus dilidir, lakin hazırlanan Konstitusiyada gürcü, erməni və türk dilləri dövlət dili olacağı nəzərdə tutulur. Cənubi Qafqazda vicdan azadlığı haqqında qanun fəaliyyətdədir, heç şübhəsiz ki, Konstitusiya kilsəni dövlətdən ayıracaq və pravoslav kilsəsinin hökmranlığını aradan qaldıracaqdır". 116
Cənubi Qafqaz nümayəndəliyinin Batum və Qars vilayətlərinə olan iddiaları üzərində dayanmaları, Brest sülhünün şərtlərini tanımaqdan imtina etmələri, habelə bir sıra digər mübahisəli məsələlər tərəflər arasında ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi. Seym tərəfindən müstəqilliyin elan edilməməsi Türkiyənin danışıqlara olan marağını zəiflədirdi. Akaki Çxenkeli etiraf edirdi ki, "Türkiyə obyektiv olaraq Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsində maraqlıdır. Çünki Cənubi Qafqazın müstəqilliyi Türkiyənin şimaldan təhlükəsizliyini təmin edir". 117
Osmanlı imperatorluğu nümayəndə heyətinin başçısı Rauf bəу bildirirdi ki, Cənubi Qafqaz nümayəndələrinin bəyanatı Türkiyənin daxili işlərinə müdaxilə ruhunda olduğu üçün Türkiyə nümayəndəliyi onu rədd edir. Onun fikrincə, bəyanatda irəli sürülən fikirlər mehriban qonşuluq siyasəti ilə bir araya sığmır. Cənubi Qafqaz hökumətinin Osmanlı imperiyası tərəfindən qəti və rəsmi şəkildə tanınması о zaman mümkündür ki, bu hökumət Qars, Batum və Ərdahana olan iddialarından xüsusi müqavilə vasitəsi ilə imtina etmiş olsun. 118 Bu, Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında qarşılıqlı öhdəliklərə zidd deyildir, çünki Rusiya öz xalqlarının təyini müqəddərat hüququnu qəbul etmişdir. Brest-Litovskda imzalanmış beynəlxalq akt Osmanlı imperiyasına əsas verir ki, bu üç sancaqlıqda yeni qaydalar yaratsın və eyni zamanda Osmanlı hökuməti bu sancaqlıqlarla Qafqaz əraziləri arasında əlverişli iqtisadi əlaqələri bərqərar etməyə də hazırdır. 119
Cənubi Qafqaz nümayəndələrirıin öz aralarında da birlik yox idi. İrəli sürülən hər
116
С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.37 117
С.Аркомед Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.39 118
Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndəliyinin məruzəsi. 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.7 119 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.45-46 41
hansı fikir ya bu, ya da digər tərəfin mənafeyinə uyğun gəlmirdi. A.Çxenkeli haqlı olaraq bildirirdi ki, bizim vəziyyətimizin ağırlığı onunla bağlıdır ki, Cənubi Qafqazın formalaşması hələ başa çatdırılmamışdır və "nümayəndə heyətimiz öz tələbləri üzərində möhkəm durmur. Biz buraya hazırlıqsız gəldik. Seymin özündə də о qədər birlik yoxdur ki, biz burada öz mövqelərimizi möhkəm müdafiə edə bilək". 120
Onun fikrincə, vəziyyətdən yeganə çıxış yolu hər xalqa ayrılıqda öz vəziyyəti və qarşısında duran problemlərdən çıxış yolunu aydınlaşdırmaq imkanı verilməsində idi. A.Çxenkeli deyirdi: "Mən bilirəm, buna həddindən çox vaxt gedəcək, lakin təkrar edirəm, bu, yeganə çıxış yoludur. Diqqət yetirin, bu gün bizim irəli sürdüyümüz maddələrdən biri bir xalqı təmin edir, eyni zamanda digərinin mənafeyinə uyğun deyildir, ikincini təmin edən üçüncünün mənafeyinə uyğunlaşmır". 121
Ona görə də Çxenkeli bildirirdi ki, Trabzonda qalmağın heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Nümayəndələrin bir qismi Tiflisə qayıtmağın, digər qismi isə İstanbula gedib Osmanlı dövlət adamları ilə daha yaxından danışıqlar aparmağın tərəfdarı idi. Qarşılıqlı razılıq əsasında sülh danışıqları müvəqqəti dayandırıldı və elan olunmuş fasilə müddətində tərəflər təmsil etdikləri dövlətlərlə məsləhətləşmələr keçirib müvafiq direktivlər almalı idi. Cənubi Qafqaz nümayəndəliyi belə qərara gəldi ki, Seymə məruzə etmək üçün öz üzvlərindən 3 nəfəri Tiflisə göndərsinlər. İ.Heydərov, Q.Lasxişvili və R.Kaçaznuni tezliklə Tiflisə gəldilər və mart ayının 22-də Trabzon danışıqları haqqında Seymdə məruzə etdilər.
122 Seymin iclasında iki məsələ qoyulmuşdu: 1. Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında; 2. Əvvəllər elan edilmiş sülh şərtlərində dəyişikliklər haqqında. Elə bu zaman Vehib paşa Cənubi Qafqazdakı mübahisəli əraziləri boşaltmağı tələb etdi. Bununla əlaqədar Seymdə gedən gərgin müzakirələr Zaqafqaziya xalqları arasında ziddiyyətlərin güclü olduğunu əks etdirirdi. Ermənilər və gürcülər Türkiyənin tələblərini rədd edib onunla müharibə aparmağa çağırırdılarsa, müsəlman fraksiyası qarşılıqlı güzəştlər əsasında Osmanlı imperiyası ilə razılığa gəlməyi təklif edirdi. Müzakirələr zamanı M.Mehdiyev müsəlman fraksiyası adından bildirdi ki, əgər Cənubi Qafqazın müstəqilliyi elan edilməsə, fraksiya sülh danışıqlarını davam etdirilməsini müdafiə etməyəcəkdir. О qeyd etdi ki, ümumiyyətlə, sülh danışıqlarını Seym üzvləri deyil, öz xarici işlər naziri vasitəsi ilə suveren hökumət aparmalıdır. 123
Ərazi məsələlərinin müzakirəsi son anda ona gətirib çıxartdı ki, gürcülər Batumu əldə saxlamaqla Qars və Ərdahanın güzəştə gedilməsinə razı idilərsə, ermənilər Batum və Acariyanın güzəştə gedilməsinə tərəfdar olub, Qarsın Türkiyəyə verilməsinə razı deyildilər. Qeyd
120
Z.İbrahimov. Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. Bakı, 1957, s.300 121
О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года. //Историк-марксист, 1938, книга VI, с.66 122 Türkiyə ilə sülh danışıqlarının gedişi haqqında Cənubi Qafqaz Seymi nümayəndəliyinin məruzəsi. 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.3, v.7 123
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 145
42
edilən ərazilərlə bağlı Azərbaycan fraksiyası bu fikirdə idi ki, Qars və Ərdahanın əhalisinin əksəriyyəti türklər olduğu üçün, Brest-Litovsk müqaviləsinin bu iki sancaqlıq haqqındakı maddələri yerinə yetirilməlidir. Onların fikrincə, Acariya Cənubi Qafqazın tərkibində ayrıca müsəlman respublikasına çevrilməli, əgər bu, Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|