Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
mümkün olmazsa Türkiyəyə birləşdirilməli idi. Batum isə xaricə mühüm çıxış yolu kimi Cənubi Qafqazın tərkibində qalmalı idi. Bu məsələdə Azərbaycanın xarici iqtisadi-ticarət mənafeyi əsas götürülürdü. T.Svyatoçevski qeyd edir ki, Batumun Cənubi Qafqazda qalması ideyası yalnız neft sənayesi ilə bağlı idi və bu təklifi müsəlman fraksiyası adından X.Xasməmmədov müdafiə edirdi. 124 Bu, əslində bütün Azərbaycan fraksiyasının fikri idi. Seymin martın 26-dakı iclasında F.X.Xoyski də öz çıxışında Batum məsələsinə toxunmuşdu. О da Azərbaycan fraksiyasının fikrini ifadə edərək bildirmişdi ki, Batum Cənubi Qafqazın dənizə yeganə çıxış yoludur (Bakı bolşeviklərin əlində olduğu üçün - C.H.), onsuz Cənubi Qafqaz keçinə bilməz". 125
Trabzona ezam olunmuş hökumət üzvü N.Usubbəyov aprel ayının 1-də Seymə məlumatında qeyd edir ki, "Batumu heç bir halda vermək olmaz". 126
Batum məsələsində Azərbaycan və gürcü fraksiyasının mövqeyi üst-üstə düşürdü. Çünki Batum Türkiyənin ucqar, əhəmiyyətsiz bir şəhəri olacağı halda, Cənubi Qafqazın xaricə başlıca çıxış yolu olub, əslində onun üçün həyati əhəmiyyəti olan bir şəhər idi. Seymin hələ 11 mart tarixli iclasında N.Jordaniya qeyd edirdi ki, "Petroqrad Rusiya üçün, İzmir Türkiyə üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidirsə, Batum da Zaqafqaziya üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli bir şəhərdir". 127
N.Jordaniya bu çıxışında qəti surətdə Brest müqaviləsinin inkar edilməsini tələb edirdi. О bildirirdi: "Biz böyük inqilabı ona görə etmədik ki, bir köləlikdən digər köləliyə düşək". 128
N.Jordaniya Seymi Türkiyənin tələblərini rədd etməyə çağırırdı. Ondan sonra Azərbaycan fraksiyası adından F.X.Xoyski geniş nitq söylədi. O, bildirdi ki, sülh danışıqlarına münasibət Cənubi Qafqaz üçün həyati əhəmiyyətli məsələdir. Müharibə region üçün ağır nəticələr verə bilər və onsuz da sabit olmayan vəziyyəti daha da gərginləşdirər. Türkiуə ilə münasibətlərə gəlincə о dedi ki, Türkiyənin hərəkətlərində biz "məntiqi bir ardıcıllıq görürük. Türkiyə hökuməti dəfələrlə bizə müstəqil bir qurum kimi baxırdı və əgər belə demək mümkünsə, bu ideyanı bizə qəbul etdirmək istəyirdi. Türkiyə hökuməti Zaqafqaziya hökumətinə danışıqlar aparmaq üçün öz nümayəndələrini Brest- Litovska göndərməyi təklif etdi. Bəzi mülahizələrə görə, Zaqafqaziya hökuməti bunu о zaman edə bilmədi. Türkiyə hökuməti bir neçə dəfə Zaqafqaziya hökumətinə müraciət edərək onun istiqlaliyyətinin elan edilməsini arzuladı. Buna
124
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p. 123 125
О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.70
126 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.68 127 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.94-95 128 Yenə orada, s.95
43
müsbət cavab verilmədi. Seymin əvvəlki iclasında bu məsələ bütün qətiyyəti ilə qarşımızda qoyulduğu zaman, biz ona aydın bir cavab vermədik. Ona görə indi Türkiyə bizi Rusiya Respublikasının bir hissəsi hesab edirsə, bizə Rusiyanın bir hissəsinə baxdığı kimi baxırsa və Rusiya ilə bağladığı sülh müqaviləsinin şərtlərinə əməl etməyi bizə təklif edirsə, bu hərəkətdə bir məntiq görməmək mümkün deyildir." 129
F.Xoyski hökuməti qeyri-ardıcıllıqda günahlandırırdı ki, bir vəziyyətdə о özünü Rusiyanın ayrılmaz hissəsi hesab edir, digər bir vəziyyətdə Rusiyanın imzaladığı müqaviləni tanımaqdan imtina edir. Lakin F.Xoyskinin obyektiv reallığı əks etdirən "ədalətli qeydləri" 130 eser İ.Lordkipanidze və kadet Semyonovun, habelə erməni fraksiyasının müqavimətinə rast gəldi, E.Geqeçkori isə onları müdafiə etdi. Lakin heç bir qərar qəbul edilmədi. İndi Cənubi Qafqaz Seyminin qarşısında iki yol qalırdı: ya Brest sülhünün Qafqaza aid olan maddələrini təsdiqləmək və öz müstəqilliyini elan etmək, ya da müharibəni davam etdirmək. Trabzonda və Tiflisdə mübahisələrin getdiyi bir vaxtda türk ordusu Brest sülhünün ona verdiyi hüquqların gerçəkləşdirilməsinə başladı. Martın 19-da Ərdahan alındı və erməni hərbi dəstələri tərksilah edildi. 131 Erməni terroruna məruz qalmış yerli müsəlman əhalisi hərbi əməliyyatlarda Türkiyəni müdafiə edirdi. Əlverişli məqam yarananda erməni hərbi hissələri yerli türk əhalisinə qarşı zorakılıq törədən zaman susan Seymdəki və hökumətdəki erməni nümayəndələri indi Müsavatı müsəlman əhalisinin mövqeyi ilə əlaqədar xəyanətdə təqsirləndirməyə cəhd göstərirdi. Mart ayının 25-də hökumət üzvlərinin və Seym liderlərinin birgə keçirdiyi iclasda müharibə və sülh məsələsinə münasibətdə mövqelər xeyli aydınlaşdı. Trabzon danışıqlarında iştirak edən erməni nümayəndəsi R.Kaçaznuni məlumat verdi ki, Türkiyə Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsini zəruri sayır. Onlar üçün Türkiyə ilə Rusiya arasında bufer olacaq bir dövlət vacibdir. Azərbaycan fraksiyası adından çıxış edənlər aydın şəkildə Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsini zəruri sayırdılar. Azərbaycan fraksiyası adından çıxış edənlər aydın şəkildə Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsini tələb etdilər. Müzakirələrdə iştirak edən Azərbaycan nümayəndələri, müxtəlif siyasi partiyalara mənsub olmaqlarına baxmayaraq Türkiyə ilə müharibə aparılmasına razı deyildilər. Onlar müharibə elan edilərsə, azərbaycanlıların türklərə qarşı vuruşmayacaqlarını bildirdilər. X.Xasməmmədov qeyd edirdi ki, əgər siz türklərin tələblərini qəbul etməsəniz, onda müharibə labüddür, biz türklərlə olan bu müharibədə iştirak edə bilmərik. Əgər erməni və gürcü xalqları özlərində güc və qüvvət hiss edirlərsə, qoy onda məsuliyyəti öz üzərlərinə götürüb müharibəyə risk etsinlər. Müsəlmanlar bu müharibədə iştirak etməyəcəklər. "Hümmət" partiyasının
129 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.99 130 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.95 131 N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.469 44
üzvü Ə.Şeyxülislamov da bu fikirdə idi ki, Türkiyə ilə müharibə başlandığı təqdirdə müsəlmanlar neytral olacaqlar. 132
Bu iclas qəti qərar qəbul etməsə də, iki mühüm məsələ aydınlaşdı. Birincisi, Cənubi Qafqaz hökuməti öz vəziyyətinin həddindən çox böhranlı olduğunu anlamağa başladı, ikincisi, Trabzon danışıqlarında işi sürətləndirmək üçün A.Çxenkeliyə fövqəladə səlahiyyət verildi, üçüncüsü, Seym Türkiyə əleyhinə Antanta dövlətlərindən yardım almaq məsələsini aydınlaşdırmağa cəhd göstərdi. Lakin 1917-ci ilin payızından fərqli olaraq, 1918-ci ilin yazında nə Böyük Britaniya, nə Fransa, nə də ABŞ bu dövrdə Cənubi Qafqaz hökumətinə real köməklik göstərmək iqtidarında deyildilər. ABŞ dövlət katibi Lansinq Tiflisdəki konsul Smitə vurduğu teleqramda etiraf edirdi ki, "ABŞ Qafqaz cəbhəsindəki hərbi əməliyyatları fəal müdafiə etmək iqtidarında deyildir". 133
və Şimali Qafqaz dağlılarının nümayəndələrinin birgə iclası keçirildi. M.Y.Cəfərovun sədrliyi və Rəhim bəy Vəkilovun katibliyi ilə keçirilən iclasda Seymin müsəlman fraksiyalarının üzvləri ilə yanaşı, Şimali Qafqazdan Zubayir Temirxanov, Məhəmməd Qazi Dibirov, Heydər Bammatov, Tona Çermoev və İnquşetiyanın təmsilçisi Liyanov iştirak edirdilər. İclasda Şimali Qafqazın Zaqafqaziya dövlətinə birləşdirilməsi məsələsi geniş müzakirə edildi. İlk söz alan H.Bammatov Şimali Qafqazda gedən hadisələrin siyasi xarakteri və yaxınlaşan rus təhlükəsi qarşısında dağlıların ağır vəziyyətlə üzləşməsi barədə geniş məlumat verdi. H.Bammatov eyni zamanda bir gün əvvəl gürcü və erməni nümayəndələri ilə aparılmış danışıqlar barədə məlumat verib, ermənilərin xarici təhlükəyə qarşı, öz qonşuları ilə həmrəy olmadıqlarını bildirdi. Bununla yanaşı, o, erməni məsələsinə münasibətdə dözümlü olmağı təklif etdi. H.Bammatov velikorus-bolşevik təhlükəsinin dəf edilməsi üçün Qafqaz daxilində millətlərarası münasibətlərin tezliklə həll ediləcəyinə əminliyini ifadə etdi. N.Usubbəyov Qafqaz dağlılarının və Zaqafqaziya türklərinin vahid müsəlman ailəsinin üzvləri kimi yaxınlaşmalarını və Cənubi Qafqaz dövlətində birləşmək arzularını yüksək qiymətləndirdi. Qafqaz dağlılarının Zaqafqaziya hökumətinə birləşməsini işləyib hazırlamaqdan ötrü Cənubi Qafqaz türklərinin və dağlıların nümayəndələrindən ibarət hər birindən üç nəfər olmaqla altı nəfərdən ibarət xüsusi komissiya yaradıldı. 134
Mart ayının 26-da keçirilən Seymin bütün müsəlman fraksiyasının iclasında Trabzon konfransından yeni qayıtmış sülh heyətinin üzvü Ə.Şeyxülislamovun məruzəsi dinlənildi və müsəlman partiyalarının sonrakı fəaliyyəti müzakirə edildi. İclasda müsəlman fraksiyasının üzvləri Brest sülhünün şərtlərinin qəbul edilməsinə tərəfdar
132 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.55 133 Papers Relating to the Foreign Relation of the United States, 1918, Russia, vol.VII, p.263 134 Seymin bütün müsəlman fraksiyasının və Şimali Qafqaz Dağlılarının nümayəndələrinin iclasının protokolu. 25.03.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.3-4
45
olduqlarını bildirdilər. Müzakirələr zamanı bir neçə gün əvvəl Seym üzvü M.H.Hacınskinin məhz bu təlimatla Trabzona ezam edilməsi bəyənildi. 135
Erməni və bolşevik qüvvələrinin birgə səyi ilə törədilmiş mart qırğınları barədə Bakıdan alınan həyəcanlı xəbər sülh danışıqlarında və Seymdə vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. Aprelin 2-də Bakı hadisələri barədə Seymdə məlumat verildi. Seym üzvü N.Ramişvili bunu Tiflisə bolşevik hücumunun və Cənubi Qafqazda hakimiyyəti ələ keçirməsinin başlanğıcı kimi qiymətləndirdi. Mart soyqırımından sarsılmış müsəlman fraksiyası Bakıda bolşeviklərə qarşı təcili tədbirlər görülməsini tələb etdilər və əks təqdirdə müsəlman fraksiyasının Seymi boykot edəcəyini bildirdilər. Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək üçün mart ayında Bakı Sovetinin daşnaklarla birlikdə şəhərdə törətdiyi müsəlman qırğını və aprel ayında Bakı quberniyasında həyata keçirilən milli qırğın siyasəti xalqların təyini müqəddəratını elan etmiş Sovet Rusiyasının və bütövlükdə bolşeviklərin Azərbaycana münasibətinin təzahür forması idi. Ona görə bu hadisələrə, əsasən, ermənilərdən ibarət olan Bakı bolşeviklərinin Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirməsi kimi deyil, Sovet Rusiyasının yeritdiyi təcavüzkarlıq siyasətinin tərkib hissəsi kimi baxılmalıdır. Hadisələrin sonrakı inkişafı bunu daha aydın şəkildə təsdiq etdi. Bakı quberniyasında mart-aprel aylarında törədilən milli qırğınlar ilk baxışda yerli hadisə təsiri bağışlasa da, Sovet Rusiyasının və Osmanlı imperatorluğunun mövqeyi baxımından bu, beynəlxalq məzmuna malik bir hadisə idi. Mart qırğınını törətməklə bolşeviklər Bakıda milli qüvvələrin sosial bazasını məhv etməyə nail olmaq ümidində idilər. Mart soyqırımında qarşıya qoyulan məqsədləri S.Şaumyan bu hadisə törədiləndən və müsəlman əhalisinə divan tutulduqdan sonra daha açıq etiraf edirdi. O, yazırdı ki, əgər müsəlman "əksinqilabı" qalib gəlsəydi, Bakını Azərbaycanın paytaxtı edərdi və "Zaqafqaziya Rusiya üçün itirilmiş olardı". 136
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan əhalisinin geniş kütlələri tərəfindən müdafiə edilən muxtariyyət məsələsinə münasibətdə Rusiya mərkəzi bolşevik hökuməti ilə Bakı Soveti arasında fikir ayrılığı var idi. Mart hadisələri ərəfəsində, ayın 19-da RK/b/P MK-nın S.Şaumyan və A.Caparidzeyə göndərdiyi məktubda deyilirdi ki, əgər müsəlmanlar muxtariyyət tələb edirlərsə, bunu onlara vermək lazımdır. 137
Lakin azərbaycanlıların muxtariyyətə olan təbii arzularını S.Şaumyan Bakını "Azərbaycan xanlığının paytaxtına" çevirmək istəyən "Azərbaycan millətçilərinin arzuları" kimi şərh edirdi. 138
Hələ 1918-ci ilin əvvəllərində "Türkiyə Ermənistanı" haqqında dekretin icrasına cavabdeh olan S.Şaumyan "Bakını
135
Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 26.03.1918.//ARDA, f-970, s.1,i.1,v.4 136 С.Г.Шаумян. Избранные произведения в двух томах. Том 2, 1915-1918 гг. Баку, 1978, с.245- 246 137
Я.Ратгаузер. Революция и гражданская война в Баку. T.I, 1917-1918. Баку, 1927, с. 140 138
С.Г.Шаумян. Избранные произведения, с.257 46
Azərbaycanın paytaxtı etmək xülyasına düşən" 139 müsəlmanlara tamamilə başqa münasibət bəsləyirdi. "Azərbaycan kəlməsi onun dilində həmişə məsxərə ilə səslənirdi". 140 Amerika alimi T.Svyatoçovski haqlı olaraq qeyd edir ki, "bunun əksinə, bolşeviklər daşnaklara mülayim münasibət bəsləyir, ermənilər də buna məhəbbətlə cavab verirdilər". 141 Belə bir şəraitdə Bakı Soveti əlverişli məqamın yetişdiyini dəqiqləşdirib fəaliyyətə başladı. Mart ayının 15-də Bakı Sovetinin iclasında "Cənubi Qafqazda işlərin vəziyyəti" mövzusunda məruzə edən S.Şaumyan göstərirdi: "Bakı Soveti Cənubi Qafqazda vətəndaş müharibəsinin başlıca və mərkəzi dayağı olmalıdır". 142 Artıq bu zaman silahlı qüvvələri, əsasən, ermənilərdən ibarət olan Bakı Soveti ilə daşnaklar və digər erməni milli təşkilatları arasında müsəlmanlara divan tutmaq, şəhəri əsl sahiblərindən təmizləmək barədə gizli razılıqlar əldə edilmişdi. Beləliklə, ciddi hazırlıq görüldükdən sonra mart ayının 30-da başlayan və üç gün davam edən Bakı faciəsi zamanı əksinqilabçı adı ilə 12 min nəfər müsəlman əhalisi qətlə yetirildi. 143 Bakı qırğınlarından az sonra eyni faciəli hadisələr Şamaxıda da yaşandı. Qısa zaman ərzində Şamaxıda 7 min nəfərdən çox müsəlman əhalisi məhv edildi ki, bunun da 1653 nəfəri qadın, 965 nəfəri uşaq idi. 144
Nazirliyinin ilk əhəmiyyətli addımlarından biri 1918-ci ilin martında Bakıda və ümumilikdə həmin ilin yazında Azərbaycanda bolşevik-erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi müsəlman soyqırımını təhqiq edən Fövqəladə İstintaq Komissiyasının yaradılması haqqında təşəbbüslə çıxış etməsi oldu. Avropada ermənilərin təsiri altında olan informasiya vasitələrinin Azərbaycanda onların törətdiyi vəhşiliklərin tamam əks istiqamətdə təbliğ etməsi Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyini məcbur etdi ki, hökumət qarşısında bu məsələnin ətraflı təhqiq edilməsini qaldırsın. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici işlər naziri M.H.Hacınski 1918-ci ilin iyul ayının 15-də hökumətə məruzəsində yazırdı: "Dörd aydan artıq bir müddətdə Azərbaycan ərazisində bolşevizm adı altında məsuliyyətsiz erməni milli dəstələrinin dinc müsəlman əhalisinə qarşı görünməmiş vəhşiliklər törətdikləri məlumdur. Eyni zamanda bu quldur dəstələrin təşkilatçıları ictimai rəyi öz xeyirlərinə formalaşdırmaq üçün
139 Yenə orada, s.192 140 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.114 141 Yenə orada, s. 114 142 С.Г.Шаумян. Избранные произведения, с. 189 143 Fövqəladə İstintaq Komissiyasının üzvü A.E.Kluqenin Bakı şəhərinin müsəlman əhalisi üzərində törədilən zorakılıqlar haqqında komissiyanın sədri
A.Xasməmmədova məruzəsi. İyul, 1919.//Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi (ARPİİ SPİHDA), f.277, s.2, i.27, v.18; 1918-ci ilin martında Bakıda törədilmiş türk- müsəlman soyqırımı haqqında geniş məlumat üçün bax: С.Рустамова-Тохиди. Март 1918 в Баку. Азербайджанские программы в документах. Баку, 2009 144 Fövqəladə İstintaq Komissiyasının qərarı. 28.07.1919.//ARDA, f.1061, s.1, i.108, v.7 47
bunun əksinə olan saxta materiallar Avropa ölkələrinə göndərirlər. Ona görə Xarici İşlər Nazirliyi təcili şəkildə istintaq komissiyası yaradıb. 1.Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydə alınmasını; 2. Zorakılığın hansı şəraitdə törədilməsini; 3. Günahkarların və dəyən ziyanın müəyyən edilməsini zəruri hesab etdi. Məruzədə göstərilirdi: "Yaradılacaq təşkilat Fövqəladə İstintaq Komissiyası xarakterində olmalıdır, onun materialları başlıca Avropa dillərində (rus, fransız, alman və türk) elan edilməli və geniş yayılmalıdır". 145 Avqust ayının 31-də hökumətin qərarı ilə Fövqəladə İstintaq Komissiyası təsis edildi. Komissiya qısa vaxtda bütövlükdə Bakı quberniyasında törədilən cinayətkarlıqlar barədə külli miqdarda istintaq materialları topladı, həmin materialların çox cüzi bir hissəsindən 1919-cu ildə Раris sülh konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndələri məqalə və broşura buraxılmasında istifadə etdilər. 1919-cu ildə İstanbulda fransız dilində buraxılmış 73 səhifəlik "Ermənilərin müsəlman əhalisi üzərində etdikləri vəhşiliklər haqqında sənədlər" 146
toplusunda da bəzi məsələlər öz əksini tapmışdır. Əsasən, qeyri-azərbaycanlılardan təşkil olunmuş Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarının bir hissəsi Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən Parisdəki Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərildi və nümayəndəlik həmin materiallardan təbliğati məqsədlər üçün nəşr etdikləri kitab və broşurlarda istifadə etdilər. 1919-cu ildə Paris sülh konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətinin Parisdə buraxdığı kitabçada qeyd edilirdi: "Müsəlmanlar üçün məlum nəticələri olan bu qanlı hadisələrdə hər yerdə olduğu kimi, Bakıda da öz millətçi partiyalarını (Daşnaksutyun) yaratmış ermənilər fəal iştirak edirdilər... Həmin dəhşətli günlərdə 12000-dən çox azərbaycanlı əhalini öldürdülər. Öldürülənlər arasında qocalar, qadınlar və uşaqlar üstünlük təşkil edirdilər. Yəqin ki, gələcək tarixçilər bu hadisələrin üstündən sükutla keçməyəcəklər". 147 Ermənilərin mart hadisələrində fəal iştirakını həmin dövrdə Bakıda fəaliyyət göstərən Britaniya missiyasının əməkdaşı R.Makdonell də təsdiq edir. О yazır: "ermənilər müsəlmanlara qarşı bolşeviklərlə birləşməklə öz tarixlərinin ən böyük səhvinə yol verdilər. Bunun üçün bütün məsuliyyət "Daşnaksutyun" təşkilatının üzərinə düşür". 148
Bakı quberniyasında törədilən müsəlman soyqırımı Seym daxilində ziddiyyətləri gücləndirməklə yanaşı, Türkiyə ilə aparılan danışıqlara da ciddi şəkildə təsir göstərdi. Digər tərəfdən, Bakıda törədilən hadisələrlə bir vaxtda ermənilər 1918-ci ilin mart ayının ortalarında Türkiyədə, xüsusilə Ərzurumda da buna bənzər hadisələr törətmişdilər. Ərzurum şəhərinin yaxınlığındakı
145
Xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin müsəlmanlara qarşı törədilmiş zorakılıqların istintaqının aparılması üçün komissiya yaradılmasının zəruriliyi haqqında Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məruzəsi. 15.07.1918.//ARDA, f.1061, s.1, i.95, v.1 146
Documents relatil's aux Alrecites Commises parles Armenies Surla population musulmane. Constantinopol, 1919, p.73 147 Claims of the Peace Delegation of Caucasian Azerbaijan. Paris, 1919, p.16-17 148 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, s.169 48
Yaşılyaylada təkcə mart ayının 11-12-də üç min türk əhalisi məhv edilmişdi. Ərzurum cinayətlərinə erməni başçıları Andronik, Muradyan, Doluxanov və digərləri rəhbərlik edirdilər. 149 Türk ordusunun təzyiqi altında geri çəkilən bu quldur dəstələri yolboyu Azərbaycan kəndlərini dağıdır, əhalini kütləvi şəkildə qırırdılar. Bu vəhşiliklərin törədilməsində Andronikin dəstəsi xüsusi fəallıq göstərirdi. Törətdiyi cinayətin ağırlığına, vəhşiliklərin dərəcəsinə görə azərbaycanlı və türk əhalisinin yaddaşında Andronik "qəddarlıq" simvolu kimi qalıb. 150 Bakı
quberniyasındakı mart-aprel qırğını, eyni vaxtda Ərzurumda və Türkiyənin digər Şərq vilayətlərində türk əhalisinə qarşı törədilən vəhşiliklərlə sıx surətdə bağlı idi və bu hadisələr Türkiyə ilə aparılan danışıqları daha da çətinləşdirirdi. Müharibə və sülh məsələsinə münasibət ayrılıqda Seym fraksiyalarında da müzakirə edilirdi. Lakin uzun müzakirələrdən sonra aprel ayının 5-də Cənubi Qafqaz nümayəndələri Qars və Ərdahanın bir hissəsinin güzəştə gedilməsinə tərəfdar oldusa da, Brest müqaviləsinin qanuniliyini qəbul etməkdən imtina edirdi. Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|