Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. 11-15.01.1919.// ARDA, f.894, s.10, i.151, v.54-55, 58-59
654 Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun erməni milli şurasının sədri və Paris Sülh konfransında erməni nümayəndəliyinin başçısı A.Ağaronyanla söhbəti. 16.01.19197/ ARDA, f.894, s.10, i.151, v.60-62 188
mənzilində Azərbaycan nümayəndə heyətinin ilk iclası keçirildi və bir sıra təşkilati məsələlərə baxıldı. 655
İlk növbədə nümayəndə heyətinə bəzi əməkdaşlar əlavə edildi və texniki işçilər aşağıdakı tərkibdə təsdiq edildi: Ə.M.Topçubaşov nümayəndə heyətinin sədri, M.Hacınski, Ə.Ağayev, Ə.Şeyxülislamov nümayəndəliyin üzvləri, M.Məhərrəmov, M.Mehdiyev, C.Hacıbəyli məsləhətçilər, Ə.Hüseynzadə, V.Marçevski əməkdaşlar, Səfvət bəy Məlikov və Ələkbər bəу Topçubaşov katiblər, A.Qafarov fransız dili, Q.Qafarova ingilis dili, Н.Мəmmədov fransız və türk dilləri tərcüməçiləri və nəhayət, Rəşid bəy Topçubaşov sədrin şəxsi katibi kimi təsdiq olundular. İclasda iş bölgüsü üzrə üç bölmə yaradıldı. Bunlar siyasi və milli, iqtisadi kommersiya, təbliğat və məlumat məsələləri ilə məşğul olan bölmələrdən ibarət idi. Siyasi və milli məsələlərlə məşğul olan bölməyə Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, M.Məhərrəmov, S.Məlikov və H.Məmmədov daxil oldular. İkinci iqtisadi kommersiya bölməsi M.Hacınski, V.Marçevski, Ə.Şeyxülislamov, M.Mehdiyev, Ə.Topçubaşov, A.Qafarovdan ibarət idi. Üçüncü bölmə isə Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev, C.Hacıbəyli, Q.Qafarova və Ə.Hüseynzadədən ibarət idi. Nümayəndə heyətinin hər bir üzvünün aydın fəaliyyət dairəsi müəyyən edildi. Ə.M.Topçubaşov nümayəndəliyin siyasi və milli məsələlərlə bağlı işlərinə rəhbərlik etməli, memorandum hazırlamalı idi. M.H.Hacınski iqtisadi və maliyyə məsələləri, Ə.Hüseynzadə tarixi-etnoqrafik və ədəbi materiallar hazırlanması, Ə.Şeyxülislamov statistika, sərhəd və xəritələr hazırlanması, M.Məhərrəmov xalq təsərrüfatı və əkinçilik, M.Mehdiyev ticarət və sənaye, Ə.Ağayev siyasi publisistika, C.Hacıbəyli məlumat məsələləri ilə məşğul olmalı idilər. S.Məlikov sədrə, V.Marçevski M.H.Hacınskiyə, Ə.Topçubaşov Ə. Hüseynzadəyə kömək etməli idi. 656 Bundan əlavə, nümayəndəliyin öz daxili işləri ilə bağlı vəzifə bölgüsü də keçirilmişdi. Ə.M.Topçubaşov nümayəndəliyin, bölmə və komissiyaların iclaslarını təyin etməli, bütün orqanların, xərclənən bütün vəsaitin üzərində nəzarət etməli idi. M.H.Hacınski sədrin müavini və xəzinədar idi. Ə.Hüseynzadə məsul katib və protokolların qısa məzmununun fransızca yazılmasına cavabdeh idi. M.Məhərrəmov protokolları ana dilində, Ə.Topçubaşov rus dilində yazmalı idilər, Ə.Şeyxülislamov nümayəndəliyin kitabxanasına baxmalı, M.Mehdiyev maliyyə hesabatlarına nəzarət, S.Məlikov isə dəftərxanaya rəhbərlik etməli idi. İstanbulda olduğu ilk günlərdə Azərbaycan nümayəndələri təşkilatı məsələlərlə yanaşı, bir sıra mühüm sənədlər hazırladılar, fəaliyyət proqramı tərtib etdilər və qarşıda duran əsas məsələləri müəyyən etdilər. Sosial-iqtisadi həyat məsələlərinə dair hazırlanmış sənəddə siyasi vəziyyət və siyasi partiyalar, milli və dini məsələlər, mədəniyyət məsələləri öz əksini tapmışdı. Bütün bunlara
655
А.Раевский. Мусаватское правительство на Версальской конференции. Донесения председателя Азербайджанской мусаватской делегации. Баку, 1930, с.25 656 Paris Sülh konfransına gedən Azərbaycan nümayəndə heyətinin iclasının protokolu. 22.01.1919.// ARDA, f.970, s.l, i. 147, v.1-3 189
baxmayaraq, yanvar ayının 27-də M.H.Hacınski qarşıdakı mübarizənin çətinliyini nəzərə alaraq F.X.Xoyskiyə yazdığı məktubda nümayəndə heyətinin tanınmış siyasi xadimlər hesabına qüvvətləndirilməsini və bir sıra mütəxəssislərin Bakıdan göndərilməsini xahiş edirdi. О yazırdı: "Fətəli xan, bir daha xahiş edirəm nümayəndəliyin gücləndirilməsi barədə fikirləşin... Demək olar ki, bütün xalqlar ora /Parisə - C.H./ böyük tərkibdə ən güclü adamları göndərirlər. Axı böyük mübarizə gözlənilir." Xüsusən Ə.Ağayevin xəstələnməsi və onun haqqında ermənilərin müttəfiqlərin mətbuatında qaldırdıqları kampaniya, habelə Ə.Hüseynzadənin Parisə buraxılmayacağı barədə yayılmış şayiələr vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Azərbaycan nümayəndə heyəti İstanbula gələn günün səhərisi fransız dilində çıxan qəzetlərin çoxu və xüsusən, ermənilərin fransız dilində nəşr etdiyi "Renaissanse" qəzeti Ə.Ağayevi müttəfiqlərə qarşı yazmış və türk parlamentində Antantaya qarşı mübarizə aparmış fəal jurnalist kimi təqdim edirdi. Ona qarşı başlanmış güclü təbliğat kampaniyası о dəqiqə müttəfiqlərin İstanbulda olan
nümayəndələrinin diqqətini cəlb etdi.
Ə.M.Topçubaşovun və
M.H.Hacınskinin ciddi cəhdləri, Ə.Ağayevin Qarabağdan olması və Azərbaycan Parlamentinin nümayəndə heyətində olmasının vacibliyi, habelə bilavasitə müttəfiqlərin Bakıda olan silahlı qüvvələrinin Baş komandanı general V.Tomsondan zəmanət məktubu barədə gətirilən dəlillər şübhələri dağıda bilmədi. İstanbulda olan ingilis və fransız nümayəndələri açıq şəkildə bildirdilər: "Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Ağayevi özü ilə götürməməlidir. Biz məsləhət görmürük, o, arzuolunmaz adamdır, türk jurnalisti və Türkiyə Parlamentinin deputatı kimi bizim əleyhimizə yazmış və danışmışdır." Yanvar ayının 27-də M.H.Hacınski Bakıya yazırdı ki, burada Ə.Ağayevə qarşı ciddi şəkildə kampaniya başlanmışdır, ingilislər onun Parisə getməsinin əleyhinədirlər. Bu və ya digər formada artıq aydındır ki, о gedə bilməyəcək. 657
Ə.M.Topçubaşov mart ayının əvvəllərində Bakıya göndərdiyi ilk geniş hesabatda qeyd edirdi ki, "İttihad və Tərəqqi" partiyasının, xüsusilə, Tələt-Ənvər kabinetinin bütün günahlarını Əhməd bəу Ağayevin adına yazırlar. Bununla kifayətlənməyən "Renaissanse" qəzeti bütün Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndə heyətini "İndiserable" - yəni arzuolunmayan heyət adlandırdı. 658
kampaniyasının gedişində, ya "Azərbaycan" adlı dövlətin mövcud olmadığı əsaslandırılır, ya da Azərbaycan Antantaya qarşı vuruşmuş məğlub Türkiyənin ayağına yazılırdı və bütün vasitələrlə müttəfiqlərin rəhbər xadimlərinə Azərbaycan haqqında qərəzli məlumatlar verilirdi. İlkin addım kimi onlar Ə.Ağayevin "İttihad və Tərəqqi" komitəsinin üzvləri ilə birlikdə həbs edilib, ingilislərin nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edilməsinə nail oldular. T.Svyatoçevski haqlı olaraq bu
657
Yenə orada, v.3 658
А.Раевский. Мусаватское правительство на Версальской конферунации, с.26 190
hadisəni müttəfiqlərin Azərbaycan nümayəndə heyətinə birinci hörmətsizliyi kimi qiymətləndirir. 659
İstanbulda olduğu dövrlərdə Azərbaycan nümayəndə heyəti ehtiyac və çətinliklər içərisində yaşayan Ə.Ağayevin ailəsinə hər ay 150 türk lirəsi həcmində maddi yardım göstərirdi. İstanbulda Azərbaycan nümayəndə heyətinə daxil edilmiş Əli bəу Hüseynzadə də Əhməd bəу Ağayevlə birlikdə həbs edilmişdi. 660
Lakin onu həbsdən azad etmək mümkün olsa da, Parisə getməyə Ə.Hüseynzadəyə viza verilmədi. Ermənilər, təkсə azərbaycanlılara qarşı deyil, eyni zamanda gürcülərə və Dağlılar İttifaqının nümayəndələrinə qarşı da mübarizə aparırdılar. "Renaissanse" qəzeti Parisə gedən Çxeidze və Sereteli haqqında yazırdı ki, onlar Fransaya ona görə gedirlər ki, Petroqrad Sovetinin nümayəndələri kimi bolşevizmi sosializm ruhunda Avropada təbliğ etsinlər. 661
Ermənilərin və yeni yaradılmış ağ rus hökumətlərini təmsil edən nümayəndələrin təbliğatı öz işini gördü. Bu iki qüvvənin təsiri altına düşmüş Fransa hökuməti Azərbaycan nümayəndələrini Parisə buraxmamaq üçün tez-tez müxtəlif bəhanələrə əl atırdı və nəticədə Azərbaycan nümayəndələri üç ay İstanbulda gözləməli oldu. Paris Sülh konfransı 1919-cu ilin yanvar ayının 18-də Versal sarayında təntənəli şəkildə açıldı. Konfransa mindən artıq nümayəndə gəlmişdi. Lakin işə operativ xarakter verməkdən ötrü beş böyük dövlətin hər birindən beş həlledici səsə malik nümayəndəlik müəyyən edilmişdi. 150-dən artıq jumalist konfransın işini işıqlandırmaq üçün qeydə alınmışdı. Konfransın işini Fransanın prezidenti R.Puankare qısa təbrik nitqi ilə açdı və ölkənin baş naziri Jorj Klemanso Sülh konfransının prezidenti seçildi. Əvvəlcədən əldə edilmiş razılaşmaya görə Robert Lansinq /ABŞ/, Devid Lloyd Corc /Böyük Britaniya/, Orlando /İtaliya/ və Sayandzi /Yaponiya/ konfransın vitse- prezidentləri seçildilər və Jorj Klemanso, Devid Lloyd Corc və Vudro Vilsondan ibarət "böyük üçlük" yaradıldı. İlk vaxtlarda Vilsonun "14 maddəsi" problemlərin müzakirəsi üçün əsas kimi götürüldü. Konfransın işçi orqanında Onlar Şurası həlledici əhəmiyyətə malik idi. Bura ABŞ-ın prezidenti V.Vilson və Dövlət katibi R.Lansinq, Böyük Britaniyanın Baş naziri Lloyd Corc və xarici işlər naziri Balfur, müvafiq olaraq Fransadan Klemanso və Pişon, İtaliyadan Orlando və Sonnino, Yaponiyadan Makino və Şinda daxil idilər. Konfransın gündəliyində çoxlu məsələlər olmasına baxmayaraq, "rus məsələsi" diqqət mərkəzində olan məsələlərdən biri idi. Rusiyanın konfransa dəvət edilib - edilməməsi siyasi müzakirələrə hələ üç ay əvvəl 1918-ci ilin noyabrında daxil olmuşdu. 1918-ci ilin dekabrında Klemansoya göndərdiyi notada Lloyd Corc Sovet Rusiyasının konfransa buraxılmasına tərəfdar olduğunu bildirmişdi.
659
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p. 154 660
M.H.Hacınskinin Nazirlər Şurasının sədri və XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ F.X.Xoyskiyə məktubu. 27.01.1919.// ARDA, f.894, s.10, i.66, v.9 661 А.Раевский.Мусаватское правительство на Версальской конференции, с.26 191
Müttəfiqlərarası müşavirədə Balfur, lord Kerzon və Klemanso bunun əleyhinə oldular. Lakin Lloyd Corc bildirdi ki, Rusiya Avropa ərazisinin üçdə iki, Asiyanın isə böyük bir hissəsini əhatə edir. 200 milyon nəfər əhaliyə aid olan məsələləri onları dinləmədən həll etmək olmaz. Bolşeviklər əhalinin böyük bir hissəsini öz ardlarınca aparırlar. Heç şübhəsiz ki, bu xoşagələn fakt deyildir, lakin xoşagəlmədiyi üçün hər hansı faktı inkar etmək olmaz. 662
Lloyd Corc Sovet Rusiyası ilə birlikdə ağqvardiyaçı hökumətlərin və yeni yaranmış respublikaların da konfransa dəvət edilməsinə tərəfdar idi. 663
J.Klemanso müzakirələrin gedişində bildirdi ki, indi bərqərar edilməsi olan sülhün Rusiyaya heç bir dəxli yoxdur. Yanvar ayının 12-də Onlar Şurasının iclasında Fransanın xarici işlər naziri Pişonun təklifi üzrə qərar qəbul edildi ki, Rusiya rəsmi şəkildə konfransa dəvət edilməsin. Lakin Sazonov, Lvov, Milyukov və digər şəxslər öz fikirlərini bildirmək və bəzi məsləhətlər vermək üçün konfransın işinə buraxılsınlar... Yanvar ayının 22-də Onlar Şurasının iclasında "rus məsələsi" yenidən ətraflı şəkildə müzakirə edildi. ABŞ prezidenti V.Vilsonun Rusiyada bütün qarşı- qarşıya duran qüvvələrə müraciəti elan edildi. Burada göstərilirdi ki, Rusiyada vuruşan qüvvələr öz aralarında müvəqqəti razılığa gəlməli, hərbi əməliyyatları dayandırmalı, həm bolşeviklər, həm ağqvardiyaçı hökumətlər və həm də Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış yeni dövlətlər öz aralarında danışıqlar aparmaq üçün fevral ayının 15-nə qədər Мərmərə dənizində, İstanbulun yaxınlığındakı Şahzadə /İl de Prins/ adasında xüsusi konfrans keçirməlidirlər. 664 Fransa, İngiltərə, Amerika və İtaliya nümayəndələri də Şahzadə adasında keçiriləcək konfransda iştirak etməli idilər. 665 Əslində bu layihənin müəllifi Lloyd Corc idi, lakin bir sıra mülahizələrə görə həmin layihə ilə V.Vilson çıxış etmişdi. Lakin "rus konfransı" üçün heç də uğurlu yer seçilməmişdi. Мərmərə dənizindəki Şahzadə adası çoxdan baxılmayan bir ada idi, hətta orada konfrans keçirmək üçün münasib bina belə yox idi. Ona lap yaxın olan adaların birinə isə müharibə illərində türklər İstanbulun küçələrini dolanan on minlərlə yoluxucu xəstəliyə tutulmuş itləri aparıb tökmüşdülər. Əvvəlcə, onlar bir-birinin ətini yeməklə bir müddət dözmüş, sonra isə hamısı acından ölmüşdü. Qırılmış itlərin ağarmış sümükləri adada qar təpələrini xatırladırdı. U.Çörçil yazırdı ki, onların sümükləri hələ indiyə qədər bu qonaq sevməyən adaları bəzəyirdi və bu hadisə ətraf yerlərdə hələ unudulmamışdı. 666
yararlı bir yer hazırlamaq üçün Şahzadə adasına getdilər. Polşa və Finlandiyanı
662 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. В 2-х томах. Москва, 1957, том 1, с.278-279 663 З. Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 178 664 Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Москва, 1926, ч.2, с.219-220 665
M.H.Hacınskinin Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiyə məktubu. 27.01.1919.// ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.3 666 У.Черчиль. Мировой кризис. М., 1932, с. 108 192
çıxmaq şərti ilə keçmiş Rusiya imperiyasının ərazisində yaranmış bütün dövlətlərə, о cümlədən Azərbaycan respublikasının İstanbulda olan nümayəndələri də Şahzadə adasında keçiriləcək "rus konfransı"na dəvət almışdı. İlk anda konfransın mahiyyətini müəyyənləşdirmək о qədər də asan deyildi və dəvət edilən tərəflərin cavabları da eyni olmamışdı. Sovet Rusiyası fevral ayının 4-də radio vasitəsi ilə Böyük Britaniya, Fransa, İtaliyaya, ABŞ və Yaponiyaya verdiyi notada Şahzadə adalarında keçiriləcək konfransda iştirak etməyə hazır olduğunu bildirdi. 667
müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınsın və bu konfrans Sovet Rusiyası ilə sülh danışıqları ilə məhdudlaşsın. Dağlılar İttifaqının xarici işlər naziri H.Bammatovun Berndə ABŞ nümayəndəsinə konfransda iştirak etməyə razılıq verməsini çıxmaq şərti ilə Qafqaz respublikalarından heç birisi "rus konfransı"nda iştirak etməyə razılıq vermədi. 668
İstanbulda olan ingilis, fransızların təzyiqinə baxmayaraq yanvar ayının 28-də Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəliyi Şahzadə adalarındakı konfransda iştirak etməyəcəklərini bildirdilər. Onların fikrincə, konfrans ancaq Rusiyanın özündə qarşı-qarşıya duran tərəflərin mübahisəli məsələlərini müzakirə etməli, rus xalqının birliyini bərpa etməli idi. Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri öz respublikalarının istiqlaliyyətinin tanınması uğrunda mübarizə apardıqları üçün nə bolşevik Rusiyası, nə də köhnə Rusiya nümayəndələri ilə bir masa arxasında danışıqlar aparmağı və konfransda iştirak etməyi lazım bilmirdilər. M.Hacınski Azərbaycan hökumətinin sədrinə yazdığı məktubda bildirirdi ki, bu konfransda iştirak etməyi "biz özümüz üçün yolverilməz hesab edirik." 669
Fevral ayının 8-də Gürcüstanın Parisdə olan nümayəndələri /Gürcüstan nümayəndə heyətinin əsas hissəsi İstanbulda idi, nümayəndəliyə daxil edilərkən Avropa paytaxtlarında olan gürcü nümayəndələri Parisə gələ bilmişdilər. - C.H/ ABŞ-ın Sülh konfransında olan nümayəndələrinə nota ilə müraciət edib bildirdilər ki, onların məsələsi rus məsələsindən ayrılıqda həll edilməlidir və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınması Sülh konfransının gündəliyinə qoyulmalıdır. 670
Parisdə olan Ukrayna nümayəndəsi Sidorenko yazılı şəkildə konfransın sədri J.Klemansoya bildirdi ki, onun hökuməti Şahzadə adalarında keçirilən konfransda iştirak edə bilməz. 671 Rusiyanın ağqvardiyaçı hökumətlərinin /Sibir, Arxangelsk və Cənubi Rusiya/ Parisdə olan nümayəndələrinin bu konfransa münasibəti müsbət deyildi. Onlar Fransa siyasi dairələri ilə sıx əlaqədə idilər, fransızlar isə Vilsonun
667
Документы внешней политики СССР. М., 1958, т.2, с.58 668
Foreign Relations of the United States. Russia. 1919, pp.43-44 669
M.H.Hacınskinin Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiyə məktubu. 27.01.1919. //ARDA, f.894, s.10, i.66, v.3 670 З. Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 181 671 Foreign Relations of the United States. Russia, 1919, p.54 193
və Lloyd Corcun "rus konfransı" keçirmək təşəbbüslərinə açıq etiraz etməsələr də, lakin bolşeviklərlə danışıqlar aparmağı da arzulamırdılar. 672
Rus mühacirləri, Rusiyanın siyasi xadimləri və bolşevik inqilabından sonra Avropaya yayılmış köhnə rus diplomatları yeni zəmində köhnə Rusiyanı bərpа edəcəklərinə ümid bəslədikləri üçün bolşeviklərlə hər hansı danışıqlar aparmaqda maraqlı deyildilər. Bu məsələ yanvar ayının 30-da Rusiya siyasi xadimlərinin Fransanın xarici işlər naziri Pişona təqdim etdikləri bəyanatda öz əksini tapmışdı. Bəyanatda Rusiyada əsl xalq hakimiyyətinin bərqərar ediləcəyinə, dini məhdudiyyətlərin və vətəndaş azadlıqlarına tətbiq edilən qeyri-bərabərliyin aradan götürüləcəyinə, dərin iqtisadi dəyişikliklər keçiriləcəyinə, aqrar məsələnin qısa müddətdə həll ediləcəyinə, idarəçilikdə mərkəzləşmənin aradan qaldırılacağına və "nəhayət yeni Rusiyanın qeyri-rus xalqlara münasibətində yeni siyasət yeridəcəyinə" vədlər verilirdi. 673
Fransa rəsmi dairələrinə təsir göstərirdilər ki, keçmiş Rusiya ərazisində yaranmış yeni dövlətlərlə heç bir məsələni müzakirə etməsinlər və Paris konfransında yalnız Ümumrusiya məsələsini qoysunlar. Rusiya nümayəndələrinin Şahzadə adalarına getmək istəməməsi bir tərəfdən də yeni yaranmış respublikaları tanımamaq və onlarla heç bir danışıqlar aparmamaq niyyətindən irəli gəlirdi. Fevral ayının 12-də Sazonov və Çaykovski Versal konfransının Baş katibliyinə nota ilə müraciət edib bildirdilər ki, "indiki şəraitdə bolşeviklərlə fikir mübadiləsi etməkdən söhbət gedə bilməz və bu mümkün deyildir." 674 Bununla da Şahzadə adasında konfrans keçirmək ideyası özünü doğrultmadı, lakin konfransa tərəflərin münasibəti yeni yaranmış respublikalarla Rusiyanı təmsil edən hər iki tərəf arasında, habelə Rusiyanın özündəki siyasi qüvvələr arasında ziddiyyətin xeyli dərin olduğunu əks etdirirdi. Parisə gedən Azərbaycan nümayəndə heyətinin məsləhətçisi M.Mehdiyev yazırdı: "Mərkəzi Rusiyada hadisələrin heyrətamiz dərəcədə sürətli inkişafı bu planın həyata keçirilməsinə mane olmuşdur. Az sonra о dövrdə ingilis-sakson ölkələrində çox tanınan Lloyd Corc parlamentə bəyan etdi ki, "indi heç bir ölkənin Rusiyanın adından danışmağa hüququ yoxdur..." Bu minvalla Rusiyada yeni yaranmış dövlətlərin birgə konfransının çağırılması planı beləcə dəfn olundu." 675
Bundan sonra amerikanların "Rus məsələsində" cəhd göstərdiyi Bullit missiyası da elə bir uğurlu nəticə vermədi. Bullitin sülh təkliflərində keçmiş Rusiya ərazisində yaranmış yeni dövlətlərin öz aralarında barışığa gəlib sülh konfransı çağırana qədər hər birinin öz ərazisində rəsmi hakimiyyət kimi tanınması məsələsi qoyulmuşdu və
672 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 182 673 ARDA, f.894, s.10, i.64, v. 12-17 674 Б.Е.Штейн. «Русский вопрос» на Парижской мирной конференции /1919-20 гг./. М., 1919, с. 107 675
Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.119 194
bu layihədə digər yeni dövlətlərlə yanaşı, Azərbaycan respublikası da xatırladılırdı. 676
Yeni respublikalardan olan nümayəndə heyətləri İstanbulda gözləyərkən fevral ayının 13-də gürcü nümayəndələrindən iki nəfərin Çxeidze və Seretelinin Parisə buraxılması haqqında məlumat gəldi. О zaman İstanbulda bunu müxtəlif cür izah edirdilər. Bir fərziyyəyə görə guya onlara "rus ictimai xadimləri" kimi icazə vermişdilər, digərlərinin fikrincə, sosialist hərəkatında xidmətlərinə görə fransız sosialistləri onlara icazə almışdır, üçüncü bir fərziyyədə guya bu icazəni Seretelinin fransızda ərdə olan bacısının yaxın tanışları vasitəsi ilə alındığı qeyd edilirdi. Əslində isə bu işi əvvəlcə Londonda olan, sonra isə Parisə gələn gürcü nümayəndələri Avalov və Qambaşidze görmüşdülər. Onlar hələ yanvar ayında Londonda, sonralar Paris Sülh konfransının katibi olmuş fransız səfiri Pol Kambonla görüşmüş, gürcü nümayəndələrinin Parisə gəlmək məsələsini onunla müzakirə etmiş və ondan yardım istəmişdilər. Versal konfransı başlandıqdan sonra onlar konfransın katibliyinə də müraciət etmişdilər. Burada onlara Almaniya və Türkiyə ilə əməkdaşlıq etməklə, Çxeidze və Seretelinin özlərini nüfuzdan salmaları, gürcü məsələsi haqqında aydın təsəvvürün olmaması, Rusiya və digər qonşularla sabit münasibətlərin olmaması, rus borclarına Gürcüstanın qeyri- müəyyən münasibəti və ən nəhayət, erməni və azərbaycanlılarla ciddi ixtilafların olduğu xatırladıldı, lakin son nəticədə İstanbulda olan gürcü nümayəndəliyindən iki nəfərin Parisə gəlməsinə icazə verildi. 677
gedib, onların bu sayğısız münasibətinin Azərbaycan nümayəndəliyinə pis təsir göstərdiyini bildirdi. Fransa nümayəndəliyi azərbaycanlılardan da iki nəfərin qeyri- müəyyən vaxtda Parisə buraxılacağını bildirdi. Fevral ayının 22-də Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinin sədrinə vurduğu teleqramda bildirirdi: "Təəssüflər olsun ki, hələ Parisə gedə bilməmişik, icazə gözləyirik". 678
Əvvəllər daha çox texniki məsələlərlə izah edilən yubanmaların az sonra siyasi məzmuna malik olduğu bəlli oldu. Azərbaycan hökumətinə mart ayının 5-də göndərdiyi hesabatında Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "İlk əvvəllər bu bizə asan iş kimi görünürdü, Marsel vasitəsilə Parisə arabir gedən paraxodlara yer tapmaq kimi texniki xarakterli maneələrlə rastlaşa biləcəyimizi düşünürdük. Lakin iki dəfə mənim ingilis və fransız nümayəndələri ilə görüş və danışıqlarımdan, bəzi heyət üzvlərinin İngiltərə qərargahlarına baş vurmaları, onların yanına heyətin tərcüməçilərinin dəfələrlə ezam edilməsi və nəhayət, ingilis qərargahına şəxsən
676 Документы внешней политики СССР. Т.II. М., 1958, с.92 677 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 180-187 678 Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiyə teleqramı. 22.02.1919. // ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.42 195
özümün getməyim nəticəsində aydın oldu ki, Parisə səfərin ləngiməsi texniki çətinliklərdən əlavə, məhz siyasi xarakterli mülahizələrlə bağlıdır." 679
Azərbaycan nümayəndələri hələ İstanbulda ikən Parisdə olan Ermənistan və İran nümayəndələri Azərbaycanın mənafeyinə toxunan böyük ərazi iddiaları ilə çıxış etdilər. İran xarici işlər naziri Paris Sülh konfransında İranın "tarixi hüquqlarına" istinad edərək Qafqazda Dərbənddən aşağı, Orta Asiyada Aral dənizindən Şimala qədər ərazilərin, habelə Türkiyə ərazisinin bir hissəsinin XVII- XVIII əsrlərdə ona məxsus olması haqqında bəyanat verib, 578 min kvadrat kilometrlik böyük bir ərazinin İrana qaytarılmasını tələb edirdi. 680
1919-cu ilin əvvəllərində qonşu xalqlara qarşı ərazi tələblərinin geniş kampaniyasına başlamışdılar. İstər iki tərəfli görüşlərdə və istərsə də özlərinə yaxın olan mətbuat səhifələrində onlar "Böyük Ermənistan" ideyasının təqdimatına başlamışdılar ki, burada da, ilkin hədəf Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağın dağlıq hissəsi idi. 1919-cu ilin yanvarında müttəfiqlərin Bakıda olan komandanı general V.Tomsonun Qarabağın dağlıq hissəsini və Zəngəzur qəzasını Azərbaycanın idarəçiliyində olmasını təsdiqləməsi və Xosrov bəу Sultanovun bu ərazilərə general-qubernator kimi göndərilməsini bəyənməsi erməniləri daha da əsəbləşdirmişdi. V.Tomson bölgənin demoqrafiyası ilə yaxından tanış olduqdan sonra belə qənaətə gəlmişdi ki, böyük miqyasda olmasa da, köçürmə və yerdəyişmə zəruri olacaqdır. Məsələn, nə Qarabağda erməni anklavı qala bilər, nə də hal-hazırdakı kimi "düşmən" sayılan müsəlmanlar İrəvanın cənubi-qərbində oturub qala bilərlər. 681
Bakıya səfərindən sonra fevral ayının 6-da Londona məlumat göndərən general Corc Miln ermənilərin Qarabağda törətdiyi vəhşiliklərlə bağlı yazırdı: bizim Bakını tutmağımızdan əvvəl Şuşanı iki türk alayı Andronikin ordusunun hücumlarından qoruyurdu. İndi isə ermənilər şəhərə dolmuşlar və tatarları (azərbaycanlıları- C.H.) qırırlar. Hökumət (Azərbaycan hökuməti - C.H.) qayda-qanunu qorumaq üçün mümkün olan hər şeyi edir. Qayda-qanun yaratmaq üçün oraya Britaniya əsgərlərindən ibarət bir batalyon göndərmək lazımdır. 682
Ermənilər Zəngəzur və Qarabağın dağlıq hissəsi ilə bağlı başladıqları pozuculuq işlərini diplomatik müstəviyə keçirməyə cəhd göstərdiklərindən Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi qeyd edilən ərazilərlə bağlı bir sıra təbliğat xarakterli addımlar atmalı oldu. Bu məqsədlə nazirliyin informasiya şöbəsinin məsul əməkdaşı A.S.Şepotovun rəsmi hökumət qəzeti olan "Azərbaycan"da "Qarabağ" adlı geniş məqaləsi dərc olundu. A.S.Şepotov Qarabağın tarixinin həlledici məqamları, XIX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq, oraya ermənilərin
679
А.Раевский. Мусаватское правительство на Версальской конференции, с.25 680
История дипломатии. Т.3., М., 1945, с.33 681
T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan, p.76 682
General C.Milnin təcili diplomatik məlumatı. 06.02.1919. // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniya Arxiv sənədləri, s.237 196
köç etməsinin intensiv xarakter almasından maraqlı məlumatlar verirdi. O, yazırdı ki, Qarabağın Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi başa çatdırıldıqdan sonra bu ərazi 1844-cü ildə "Zaqafqaziya müsəlman vilayətləri"nin tərkibinə daxil edildi və sonra Gəncə quberniyası yaradılan zaman Qarabağ dörd qəzaya bölünərək onun inzibati hüdudlarına birləşdirildi. A.S.Şepotov 1917-ci ilin statistik məlumatlarına əsasən, Qarabağda 170 min erməninin və 415 min türkün yaşadığını bildirir, onun coğrafi baxımdan vahid bir inzibati məkan olduğunu izah edirdi. О yazırdı: Türklərin Qarabağa tarixi hüquqları şəksizdir, belə ki, doqquz əsrdən çoxdur ki, türk etnosu Qarabağda oturuşmuşdur. Ona görə də Ermənistan hökumətinin son vaxtlar Qarabağa qarşı iddiaları daşnak nazirlərinin fantaziyasından ibarət olub heç nə ilə əsaslandırılmır. Erməni hökumətinin Qarabağa münasibətdə belə iddiaları nə tarixi, nə iqtisadi, nə də etnoqrafik məlumatlarda öz təsdiqini tapmır. A.S.Şepotov belə hesab edirdi ki, Borçalını ələ keçirmək uğrunda mübarizədə məğlub olan daşnaklar indi Azərbaycanın tarixən ayrılmaz hissəsi olan Qarabağa qarşı iddialar irəli sürürlər. Məqalədə bildirilirdi ki, erməni hökumətinin bir vaxtlar rəsmi şəkildə imtina etdiyi, indi isə öz himayəsi altına aldığı "general" Andronikin müraciətlərindən bu iddiaların çoxdan hazırlandığı bəlli olur. A.S.Şepotovun fikrincə, Qarabağın qalan Azərbaycan ərazisinə bağlılığı hər bir Azərbaycan türkü üçün о qədər mübahisəlidir ki, bu barədə heç bir söhbət ola bilməz. Məqalə Qarabağla tanış olmayan və ermənilər tərəfindən birtərəfli məlumatlandırılan xaricilərə regionun keçmişi və çağdaş vəziyyəti haqqında geniş məlumat verməklə ermənilərin iddialarının tamamilə əsassız olduğunu ortaya qoyurdu. 683
Bu materialdan Azərbaycanın xaricindəki nümayəndələri təbliğati işlərində səmərəli istifadə etdilər. Ermənilərin azğınlığının və Könüllü ordunun nümayəndələrinin özbaşınalığının qarşısını almaq üçün Baş nazir F.X.Xoyski 1919-cu ilin fevral ayının ortalarında Bakının hərbi qubernatoru V.Tomsona müraciət etmişdi. О yazırdı: "Əlimizdə olan məlumatlara görə son vaxtlar Bakı şəhərində baş verən hadisələr dövlətin maraqları və hökumətin ləyaqəti nöqteyi-nəzərindən yol verilməzdir. Könüllü ordunun nümayəndələri Prjevalski və Erdeli Bakı şəhərində və onun rayonlarında səfərbərlik aparırlar, topladığı adamlara silah paylayır və hərbi təlimlər keçirirlər, bir sözlə hərbi hissələrin güclü hazırlığına başlayıblar. Digər tərəfdən, özünü erməni xadimləri adlandıran, о cümlədən bütün keçmiş fəaliyyəti Azərbaycanın müsəlman əhalisinin məhv edilməsinə yönəlmiş Amazasp adlı birisi silah gəzdirə bilən erməni əhalisinin qeydiyyatını aparır, onları qruplaşdıraraq, silahlandıraraq və təşkilatlandıraraq hərbi hissələr yaradır. Hansısa qarışıq rus-erməni hərbi hissələri şəhərin bütövlükdə müsəlmanlar yaşayan Qala hissəsindəki Duma meydanının qapılarının yanındakı kazarmaları tutmuşdur. Bakının müsəlman əhalisi içərisində qorxu və həyəcan ən yüksək həddə çatıb. Belə
683
Азербайджан, 1919, 11 февраля. 197
vəziyyətdə ölkənin paytaxtındakı hərəkətləri ilə, nəinki, dövlətin suverenliyini pozmuş, hətta onun mövcudluğuna qarşı yönəlmiş addımların qarşısının alınmamasına görə, həm əhali arasında, həm də parlamentdə hökumətin ünvanına ədalətli tənqidi eyhamlar səsləndirilmişdir. Мən əminəm ki, siz belə vəziyyətin hökumət üçün tamamilə dözülməz olduğu ilə razılaşarsınız. Heç bir dövlətdə, heç bir ölkədə elə bir nümunə yoxdur ki, dövlətə və hökumətə tamamilə yad olan, ona münasibətdə qərəzkar əhvali-ruhiyyədə olan müxtəlif təşkilatlar bu dövlətin paytaxtında belə azad şəkildə yerləşsinlər və hökumətin gözü qarşısında, hətta dövlətin əsaslarına qarşı yönəlmiş öz silahlı qüvvələrini bu cür açıq şəkildə yaratsınlar". 684
Fətəli xan bu azğın qüvvələrin fəaliyyətinin dayandırılmasını Könüllü ordunun hər hansı təşkilatının və əməkdaşları ilə birlikdə Amazaspın Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlaşdırılmasını tələb edirdi. Bu məlumat xarici işlər nazirliyi tərəfindən İstanbulda viza gözləyən Azərbaycan Sülh heyətinə də çatdırılmışdı. Qonşu dövlətlər Parisdə öz ərazi iddiaları ilə çıxış edən zaman Azərbaycan nümayəndələri İstanbulda viza gözləməyə məcbur idilər. Azərbaycan nümayəndə heyətinin bu çətin vəziyyəti ilə bağlı professor T.Svyatoçovski yazır: "Qonşularından fərqli olaraq onlara heç bir kömək göstərilmədi. Qərbdəki ermənipərəstlik hərəkatı, yaxud gürcü menşeviklərinin beynəlxalq sosializm ilə əlaqələri fonunda azərbaycanlıların mövqeyi zəif idi." 685
Lakin fransızların ermənipərəst mövqeyi ilə müqayisədə ingilislərin Azərbaycana münasibəti ümidverici idi. Burada Böyük Britaniya imperiyasının müəyyən dərəcədə marağı və mənafeyi vardı. İstanbulda olan ingilis nümayəndəsi admiral R.Vebblə söhbətində Ə.M.Topçubaşov bunu nəzərə alaraq bildirirdi: "Azərbaycanın müstəqil yaşamasında Böyük Britaniya maraqlı olmalıdır, sizin İranda mənafeyinizi qorumaq üçün müstəqil Azərbaycan dövləti şimal təhlükəsinə qarşı etibarlı sipərdir. Bizim coğrafi vəziyyətimiz dövlət müstəqilliyimizi tanımaq üçün başlıca təminatdır. Buna mən və mənim ölkəmdə çoxları inanır ki, kiçik Azərbaycanın mənafeyi ilə Böyük Britaniyanın mənafeyi tamamilə bir-birinə uyğun gəlir". Bu məsələlər admiralın böyük marağına səbəb olmuşdu və o, bildirmişdi: "Dinc həyatınızı qoruyun və Paris konfransının qərarını gözləyin. Sizi hələ rəsmi tanımayıblar, ona görə görüşlər xüsusi xarakterdə olacaqdır". 686
Admiral Vebb Azərbaycan nümayəndələrinə Parisə Sülh konfransına getmək üçün kömək edəcəyinə söz verdi. Bundan sonra ingilis nümayəndələri ilə keçirilən görüşlər az da olsa müəyyən irəliləyişə səbəb oldu. Mart ayının 6-da Londondan məlumat gəldi ki, Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycan nümayəndələrinin Paris Sülh konfransında iştirak etməsinin əleyhinə deyildir və yalnız, Versala getmək üçün
684
Fətəli xan Xoyski. Həyat və fəaliyyəti, s.48-49 685
T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan, p.154 686
Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiуə məktubu. 29.03.1919.//ARDA, MDA f.894, s.10, i. 66, v.9 198
Fransa hökumətinin vizası lazımdır. 687 Lakin Fransa nümayəndələrindən hələlik heç bir müsbət cavab eşidilmirdi. Azərbaycan nümayəndələrindən başqa, Don, Kuban, Dağlılar İttifaqı nümayəndələri, Ukrayna və gürcü nümayəndəliklərinin bir hissəsi hələ İstanbulda idi. Ona görə nümayəndəliklər bir sıra məsələlərdə və xüsusən Parisə buraxılış almaq məsələsində birgə hərəkət etmək qərarına gəldilər. 688
Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi ilə memorandum hazırlandı və onu Azərbaycan, Ukrayna, Don, Kuban və Dağlılar İttifaqının nümayəndələri imzaladılar. Gürcüstan nümayəndəliyində Çxeidzeni əvəz edən Çixiladze siyasi xarakterli addım atmamaq haqqında ondan göstəriş aldığı üçün memorandumu imzalamadı. Memorandumda deyilirdi: "Keçmiş Rusiya imperiyasında yaşayan xalqlar, 1917-ci ilin oktyabrında bolşeviklər hakimiyyəti qəsb etdikdən sonra bir- birinin ardınca öz istiqlaliyyətlərini elan etmiş və müstəqil hökumətlərini yaratmışlar. Müstəqillik uğrunda mübarizədə ukraynalı, donlu, kubanlı, dağlı və azərbaycanlılar çoxlu sayda öz oğullarını qurban vermişlər və bundan sonra da müstəqilliklərini qorumaq üçün nə lazımsa edəcəklər. Öz ədalətli mübarizəsində bu xalqlar prezident Vilson tərəfindən elan edilmiş humanist prinsiplərə arxalanırlar. Öz xilaslarını Saziş ölkələrinin maddi və mənəvi yardımında görürlər. Müstəqilliyə qədəm qoymuş xalqlar Paris Sülh konfransına böyük ümid bəsləyirlər. Ona görə də memorandum imzalayan ölkələrin parlament və hökumətləri təcili şəkildə nümayəndəlik yaratmış, onlara lazımi səlahiyyətlər verib, Sülh konfransına yola salmışdır. Nümayəndə heyətləri onların üzərinə qoyulan məsuliyyəti dərindən dərk edərək, Parisə vaxtında getmək arzusunda idilər. Lakin təəssüflər olsun ki, bizim nümayəndələrimiz bir aydan çoxdur ki, İstanbulda viza gözləyir. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Ukrayna, Azərbaycan, Don, Kuban və Dağlılar İttifaqının nümayəndələri Saziş ölkələrinin İstanbuldakı hakimiyyət orqanlarına müraciət edərək, onların Parisə səfərini tezliklə təşkil etməyi xahiş edir". 689
Memorandum nümayəndə heyətlərinin sədrləri tərəfindən imzalanaraq mart ayının əvvəllərində İstanbulda olan ingilis ali komissarı admiral Vebbə təqdim edildi. O, viza verilməsi barədə fransız komissarı admiral Amedlə danışacağına söz verdi. Mart ayının 5-də memorandumu imzalayan nümayəndələr İtaliya və Amerika komissarlıqlarında da oldular. Fransa siyasi dairələrinin belə inadkarlığında yeni yaranmış dövlətləri tanımaq fikrindən uzaq olan rus mühacirlərinin şovinist mövqeyi az rol oynamamışdı. Ə.M.Topçubaşov ürək ağrısı ilə Bakıya yazırdı ki, bizi hələ ki, nəinki, konfransa, heç almanlar, avstriyalılar, macarlar, bolqarlar və türklər kimi
687 ARDA, f.970, s.1, i. 139, v.1 688 ARDA, f.894, s.10, i. 152, v.7 689 Ukrayna, Don, Kuban, Şimali Qafqaz və Azərbaycan nümayəndələrinin Paris Sülh konfransına və müttəfiqlərin İstanbuldakı nümayəndələrinə memorandumu. Mart, 1919.// ARDA, f.894, s.10, i.147, v.65-67
199
"məğlubların" buraxılmadığı Parisə də buraxmırlar. Lakin konfransda görünən kimi biz də öz sözümüzü deyəcəyik. 690
Yeni yaradılmış respublikaların nümayəndə heyətləri İstanbulda olarkən, Versal Ali Şurasının qərarı ilə Rusiyanın cənubunda siyasi və iqtisadi vəziyyəti öyrənmək üçün 30 nəfərdən ibarət xüsusi komissiya yaradılıb yerlərə ezam edilmişdi. Nümayəndə heyəti üç hissəyə bölünmüşdü. Onlardan biri Qafqazda olan vəziyyəti öyrənməli idi. Bu bölməyə amerikalı polkovnik Bencamin Burçeq Moore rəhbərlik edirdi. Martın 3-də Ə.M.Topçubaşov və M.H.Hacınski yolüstü İstanbulda dayanan Moore ilə görüşüb çox mühüm məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi etdilər. Danışıqlar zamanı Moore Azərbaycanla bağlı aşağıdakı məsələləri öyrənmək istəyirdi: 1. Siz əminsinizmi Qafqaz Azərbaycanı siyasi və iqtisadi baxımdan müstəqil fəaliyyət göstərə bilər? 2. Bunun üçün sizin maddi və mənəvi gücünüz bəs edirmi? 3. Qafqazda və уa Cənubi Qafqazda siz federasiya və уа konfederasiya yarada bilərsinizmi? 4. Əgər Rusiya Federativ Respublikası yaranarsa, Azərbaycan onun tərkibinə daxil olmağı arzulayırmı? 5. Нər hansı başqa bir dövlətin sizə təsiri məsələsi barədə düşünürsünüzmü? 6. İndi Azərbaycanın daimi, yaxud müvəqqəti neytrallığını təmin etmək barədə məsələ qaldırmaq mümkündürmü? 691
təqdim etmək üçün hazırladığı memorandumda əsaslandırmışdı və ona görə də bu suallara müsbət cavab verdi. Cənubi Qafqaz federasiya yaxud konfederasiya yaratmağın mümkünlüyü ilə bağlı Ə.M.Topçubaşov bildirdi ki, indiki şəraitdə o, bunun mümkünlüyünə şübhə edir. Çünki Saziş ölkələri regionda mövcud reallıqlarla hesablaşmayaraq, Türkiyənin və Azərbaycanın hesabına Böyük Ermənistan yaratmaq arzusu ilə çıxış edən ermənilərin hədsiz tələblərini müdafiə edirlər. Rusiya Federativ Respublikasına münasibətə gəldikdə isə o, aydın formada bildirdi ki, Rusiyada hər hansı hökumətin olmasından asılı olmayaraq, öz istiqlaliyyətini elan etmiş, öz parlamenti və hökuməti olan Azərbaycan bir daha onun tərkibinə qayıtmayacaqdır. Moorenin Azərbaycana qəyyumluq edə biləcək ölkəni öyrənmək arzusuna cavab olaraq, Ə.M.Topçubaşov bildirdi ki, bizdən maddi heç nə ummayacağı və prezident V.Vilsonun 14 sülh prinsiplərinin ümumbəşəri və mənəvi dəyərlərinə əsaslanacağı halda ABŞ Azərbaycan üçün
690 Azərbaycanın Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiyə məlumatı. 05.05.1919.// ARDA, f.894, s.10, i.152, v.16
691 Bencamin Burçeq Moorenin Azərbaycan Respublikası Sülh heyətinin sədrinə məktubu. 03.03.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.68, v.21.
200
qəyyum dövlət ola bilər. 692 Neytrallıq məsələsi ilə bağlı o, bildirdi ki, bu, Cənubi Qafqazda sabitlikdən asılıdır. Əgər Azərbaycana qarşı xarici təhlükə olmazsa, istiqlaliyyəti böyük dövlətlər tərəfindən tanınarsa, onun daimi neytrallığının elan edilməsinin mümkünlüyü Mooreyə bildirildi. Diplomatik missiyanın Bakıya gedəcəyini nəzərə alaraq Azərbaycan nümayəndələri Moorenin maraqlandığı məsələlər barədə Azərbaycan hökumətinə yazılı məlumat göndərdi. 693
Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Azərbaycan nümayəndə heyəti Paris Sülh konfransı sədrinin adına qısa məktubla müraciət etməyi qərara aldı. Mart ayının 21-də bu məktub hazırlanıb, nümayəndə heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşov və katibi M.Məhərrəmovun imzası ilə Parisə göndərildi. 694
Orada göstərildi ki, hələ 1918-ci ilin may ayının 28-də öz müstəqilliyini elan etmiş, paytaxtı Bakı olan Azərbaycan Respublikasının dörd milyon əhalisi və 100 min kvadrat kilometrə qədər ərazisi vardır. Azərbaycan Parlamentinin rəhbərliyi altında ölkə, respublikada yaşayan əhalinin nümayəndələrindən təşkil olunmuş 14 nazirliyi olan hökumət tərəfindən idarə olunur. Sülh konfransında bu respublikanın tanınması və onun mənafeyinin qorunması məqsədi ilə altı nəfərlik parlament və hökumət üzvlərindən ibarət xüsusi nümayəndəlik təsis edilmişdir. Bu nümayəndəlik Bakıdan çıxarkən, müttəfiq qoşunlarının komandanı general Tomsondan tam təminat almış, onun üzvlərinə zəmanət məktubu verilmişdir. Azərbaycan nümayəndələri yanvar ayının 20-də İstanbula gəlmiş və özünün bütün cəhdlərinə baxmayaraq iki aydır Parisə getmək üçün icazə gözləyir. Gürcüstanla Şimali Qafqaz xalqlarının nümayəndələrinə viza verilmişdir və onlar artıq Sülh konfransının müxtəlif komissiyalarında öz ölkələrinin mənafeyini qoruyurlar. Lakin onlarla bağlı olan iqtisadi, ərazi, sərhəd və digər mühüm məsələlər Azərbaycanın iştirakı olmadan həll edilə bilməz. Yarım il ərzində öz istiqlaliyyəti uğrunda bolşeviklərə qarşı fədarkarcasına mübarizə aparan azərbaycanlılar ədalətli qayğıya möhtac olub, prezident Vilsonun böyük prinsiplərinə ümid bağlayıb, öz səslərinin eşidiləcəyinə inanırlar. Məktubun sonunda Sülh konfransının sədrindən xahiş edilirdi ki, iki ay İstanbulda gözləyən Azərbaycan nümayəndələrinin Parisə buraxılmasına və Sülh konfransında digər yeni yaranmış dövlətlərlə bərabər şəkildə iştirak etməsinə köməklik göstərilsin. 695
Eyni zamanda müraciətin surəti ABŞ, İngiltərə, Fransa və İtaliyanın hökumət başçılarına göndərildi. 696
692 A.Раевский. Мусаватское правительство на Версальской конференции, с.29 693 ARDA, f.970, s.1,i. 68,v.21 694 Prèsident de la Dèlègation de Paix de la Rèpublique d'Azerbaïdjan Ali Mardan Toptchibacheff, Secrètaire Mahomed Maheramoff - A Son Excellence Monsieur le Prèsident de la Confèrence de la Paix. Constantinople, le 21 mars 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 9 695
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Sülh konfransının sədrinə məktubu. 21.03.1919.// ARDA, f.894, s.10, i. 66,v.11 696
Bax: Prèsident de la Dèlègation de Paix de la Rèpublique d'Azerbaïdjan Ali Mardan Toptchibacheff, Secretaire Mahomed Maheramoff - A Son Excellence Monsieur le Prèsident des Etats-Unis d'Amèrique. 201
Sülh heyəti üzvlərinin Azərbaycan hökuməti ilə yazışmalardan aydın olur ki, mart ayının ortalarında Fransa hökuməti nümayəndəliyin bəzi üzvlərinin əvvəlcə M.H.Hacınski, sonra isə Ə.Şeyxülislamov və C.Hacıbəylinin Parisə getmələrinə etiraz etməyibdir. 697
Lakin nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşovun adı bu siyahıda xatırlanmırdı. Azərbaycan nümayəndələri ilk əvvəl Ə.M.Topçubaşov olmadan Parisə getməyi uyğun hesab etmirdilər və onun Parisə buraxılmamasının səbəbləri də aydın deyildi. Ona görə yenidən müttəfiqlərin İstanbulda olan nümayəndələrinə müraciət edildi. Buna cavab olaraq, mart ayının 27-də İstanbuldakı Amerika komissarı Devis Hek Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədrinə bildirdi ki, sizin nümayəndəliyin Sülh konfransında iştirak etmək məqsədilə Parisə getmək arzusu barədə şifahi sorğusuna cavab olaraq, sizə bildirməyi özümə şərəf sayıram ki, Amerika missiyası Azərbaycan nümayəndələrinin Fransaya getmək üçün səlahiyyətli hakimiyyət orqanlarından viza alınmasına heç bir maneə görmür. 698 Mart ayının 29-da belə bir məlumatla İtaliya komissarlığının nəzarət bölməsinin nümayəndəsi Serezoli də çıxış etdi. O, Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərdiyi yazılı cavabda qeyd edirdi: "Əlahəzrət cənab, İtaliya ali komissarı mənə tapşırmışdır sizə bildirim ki, Azərbaycan sülh nümayəndələrinin Parisə getməsinə qarşı heç bir maneçiliyi yoxdur". 699 Demək iş, ancaq fransızlardan asılı idi. Mart ayının 15-də Fransa Аli komissarı polkovnik Foulon Azərbaycan nümayəndələrindən bəzilərinin Parisə getməsinə razılıq vermişdisə də, mart ayının 25-də Ali komissarın müavini İ.Seon Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin Azərbaycan nümayəndələrinin Parisə buraxılmasına icazə vermədiyini bildirdi və bunun səbəbləri də izah edilmirdi. 700
Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə mart ayının 29-da yazırdı ki, Parisdən mənfi cavab aldıqdan sonra Azərbaycan nümayəndələrindən M.H.Hacınski, C.Hacıbəyli və M.Məhərrəmov ingilis nümayəndələrinin yanında olublar və bizim Parisə getməyimizə yardım göstərməyi, bu mümkün olmadıqda isə Londona getməyə icazə verməyi xahiş ediblər. İngilis nümayəndəsi M.Holer Fransa nümayəndəsi Q.Dyupe ilə danışacağına vəd vermiş və söz vermişdir ki, əgər Parisə getməyə icazə verilməsə nümayəndəliyi Londona yola salacaqdır". 701 Mart ayının 28-də Ə.M.Topçubaşov Müttəfiq qoşunlarının Şərqdə Ali Baş komandanı, Birinci dünya müharibəsində
(La mème lettre a ètè envoyè à M. Clemenceau).Constantinople, le 21 mars 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 40 697 Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məlumatı. 17.03.1919.//ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.11 698
Amerikalı komissar Devis Hekin Ə.M.Topçubaşova məktubu. 27.03.1919.// ARDA, f.970, s.1.i. 139. v.1; i. 5,v.4 699 İtaliya komissarlığının nümayəndəsi Serezolinin Ə.M.Topçubaşova məktubu. 29.03.1919.// ARDA, f.970, s.l, i. 5, v.5 700
Fransa Ali komissarının müavini İ.Seonun Ə.M.Topçubaşova məktubu. 25.03.1919.// ARDA, f.970., s.l.i. 140, v. 1-5 701 Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məlumatı. 29.03.1919.// ARDA, f 894, s.10, i. 66, v 11 202
mühüm hərbi əməliyyatlara rəhbərlik etmiş tanınmış fransız generalı Franş D'Esperinin qəbulunda oldu. Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədrini diqqətlə dinləyən general onlara kömək edəcəyini bildirdi və nəticəni söhbətdə iştirak edən fransız zabiti vasitəsilə ona bildirəcəyini vəd etdi. Doğrudan da, general vədinə əməl etdi. Bir gün sonra Azərbaycan nümayəndəliyinə məktubla məlumat göndərdi ki, Fransa nümayəndəsi Dyupenin yanına getsinlər və onlardan iki-üç nəfərinə icazə verilmişdir. 702 Ə.M.Topçubaşov yazır: "General Franş D'Esperin 29 mart tarixli göstərişinə əsasən, mən 31 martda Fransanın diplomatik nümayəndəsi Dyupenin yanında oldum. Aydın oldu ki, bizim üç nəfərimizə Parisə getmək imkanı veriləcəkdir. Həmin nümayəndənin tələbi ilə nümayəndə heyətinin siyahısı ona təqdim olundu /üçüncü dəfə/. Üç gün sonra adı çəkilən nümayəndənin dəftərxanasından bildirildi ki, M.H.Hacınski, M.Məhərrəmov, C.Hacıbəyli gedə bilərlər. Bununla əlaqədar Fransa nümayəndəliyinin nəzərinə çatdırılmışdır ki, Parisə gedəcək nümayəndə heyətinin əvəzinə nümayəndəliyin ayrı-ayrı üzvlərinin seçilməsi məqsədəuyğun deyildir". 703 Bu elə bir dövr idi ki, Azərbaycan nümayəndələrindən başqa İstanbulda Parisə gedən heç bir heyət qalmamışdı. Bütün sənədlərdən aydın olur ki, ermənilərin yalan məlumatlarının təsiri altına düşən Fransa hakimiyyət dairələrinin bu süründürməçiliklərdə məqsədi nümayəndə heyətinin başçısı, Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi Ə.M.Topçubaşovu Parisə buraxmamaq idi. M.H.Hacınski mart ayının 30-da Tiflisdəki Azərbaycan nümayəndəsi M.Y.Cəfərova yazırdı ki, əvvəllər Ə.Ağayevə qarşı kampaniya qaldırmışdılar, indi də Topçubaşovu ləkələmək istəyirlər, açıq surətdə bildirirlər ki, o, Parisə buraxılmamalıdır. "Bunun hamısını fransızlar edirlər. İngilislərdən də, amerikanlılardan da yazılı xəbərdarlıq almışıq. Onlar bizim Parisə getməyimizin və tam heyətdə konfrasda iştirakımızın əleyhinə deyillər. Mart ayının axırlarında yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Ə.M.Topçubaşovun Sülh heyətinə sədrlikdə dəyişdirilməsi məsələsi meydana çıxmışdı. M.H.Hacınski göstərirdi ki, İstanbulda olan nümayəndələrdən heç kim Əli Mərdan bəyi əvəz etmək məsuliyyətini öz üzərinə götürmək istəmir. Onun fikrincə, işə az-çox tanış olan M.Y.Cəfərovun və X.Xasməmmədovun nümayəndə heyətinə əlavə edilməsi yaxşı olardı. О yazırdı: "Fətəli xanı təklif etməyə qorxuram, çünki Parisdə Azərbaycan hökumətinin başçısı kimi guya erməni qırğını törətməkdə onu günahlandırıb, ləkələməyə başlayacaqlar". 704
məlumatda təsdiq edirdi ki, ermənilərin intriqası nəticəsində müttəfiqlər Əli Mərdan bəyi Parisə buraxmaq istəmirlər. M.Əfəndiyev yazırdı: "Məndə olan məlumata görə xaricdə olan erməni nümayəndələrinin ciddi cəhdləri nəticəsində bizim Əli Mərdan bəy, Əhməd bəy kimi yaxşı xadimlərimiz, indi bizə lazım olan
702
Yenə orada, v. 11 703
ARDA, f.970, s.1, i.142, v.4 704
M.H.Hacınskinin M.Y.Cəfərova məktubu. 30.03.1919.// ARDA, f.970, s.l, i. 141, v.6 203
məqamda, o, xaricilərin gözündə hörmətdən salınır ki, həmin xaricilər bizim taleyimizi həll etməlidirlər. İstanbulda çıxan müttəfiqlərin mətbuatı və xüsusən, fransız qəzetləri Əhməd bəydən sonra, bizim çox hörmətli, tanınmış xadimimiz və Azərbaycanın patriotu Əli Mərdan bəyin nüfuzunu aşağı salmaq üçün ona böhtanlar yağdırmağa başlamışlar". 705 Ə.Ağayev və Ə.M.Topçubaşova qarşı qaldırılan kampaniya heç də təsadüfi deyildi. Ermənilər çox yaxşı bilirdilər ki, bunlar Qafqazda milli məsələni çox gözəl bilən, məhdud millətçilikdən uzaq, geniş dünyagörüşə malik demokratik ruhlu ziyalılar idi. Onların hər ikisi hələ 1905-ci il hadisələrindən sonra 1906-cı ildə ermənilərlə müsəlmanlar arasında Tiflisdə keçirilən sülh danışıqlarının iştirakçısı olmuşdular. Ə.M.Topçubaşov 1915-ci ildə Türkiyənin Şərq vilayətində baş verən hadisələr barəsində ermənilərin də, ermənipərəst rus mətbuatının da qaldırdığı hay-küylə bağlı bilavasitə hadisələrin baş verdiyi vilayətlərdə olmuş və ermənilərin qaldırdığı təbliğat kampaniyasının müxtəlif məqsədlərə xidmət etdiyini göstərmişdi. İndi ermənilər bu iki tanınmış siyasi xadimlərə qarşı kampaniya aparmaqla, Qərb siyasi dairələrində onlar haqqında yanlış təsəvvürlər yaratmaqla, Azərbaycan nümayəndə heyətini həm güc, həm nüfuz, həm də intellekt baxımından zəiflətmək istəyirdilər. Fransa nümayəndəliyindəki mübahisədən sonra M.H.Hacınski Bakıya vurduğu teleqramında bildirirdi ki, Fransa hökuməti bizim nümayəndəliyin Parisə buraxılmasına icazə vermir. Burada söhbət nümayəndəliyin tam heyətdə Fransa paytaxtına buraxılmasından gedirdi. Azərbaycan hökuməti də yaranmış vəziyyətlə əlaqədar bərk narahatçılıq keçirirdi. Mart ayının 30-da F.X.Xoyski İstanbula ingilis komandanlığı vasitəsi ilə göndərdiyi teleqramda işlərin vəziyyətini və nümayəndə heyətinin yola düşəcəyi vaxtı bildirməyi xahiş edirdi. Bununla yanaşı, Azərbaycan nümayəndə heyətinə bildirilirdi ki, Batum və Qars vilayətlərində təşkil olunmuş Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının müstəqilliyinə, general Denikinin Dağlılar Respublikasından çıxarılmasına nail olsunlar. Teleqramda deyilirdi: "Qarabağ, Naxçıvan və Sürməlini Ermənistanın, Axalsıx, Axalkələk və Borçalını gürcülərin iddialarından müdafiə edin". 706 Artıq aprel ayının əvvəllərində nümayəndəlik tam heyətdə gedə bilmədiyinə əmin olduqdan sonra öz üzvlərindən üç nəfərin Parisə getməsinə razılıq vermişdi. Aprel ayının 7-də Bakıya bu məzmunda bir teleqram göndərildi: "Bakıya - Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri Fətəli Xan Xoyskiyə. Nümayəndəlik yola düşə bilmir. Parisə Hacınskinin, Ceyhunun və Məhərrəmovun getməsinə icazə verirlər. Mən burada qalmağa məcburam. Başqa nümayəndələr Londona getməyə çalışırlar. Bura təzə adamlar göndərəcəyiniz halda
705
Azərbaycan Respublikasının Batumdakı konsulu M.Əfəndiyevin Xarici İşlər Nazirliyinə məktubu. 03.04.1919.//ARDA, f.970. s.1, i.141, v.6 706 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ə.M.Topçubaşova teleqramı.30.03.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.141, v.10
204
onların Parisə buraxılışını orada, Bakıda təmin edin. Nümayəndə heyətinin prezidenti Topçubaşov". 707
Azərbaycan nümayəndələri ümidlərini üzməyərək, Parisə gedib Azərbaycanın hüququnu və mənafeyini müdafiə etmək üçün döymədikləri qapı qoymadılar. Nümayəndə heyətinin iclasında qərara alındı ki, Sülh konfransının sədrinə, Amerika, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya Baş Nazirlərinə teleqramla müraciət edilsin. Aprel ayının 8-də həmin teleqramın mətni hazırlanıb, qeyd edilən ünvanlara göndərildi. Orada göstərildi: "Cənab sədr, sizə bildirməyi özümə şərəf hesab edirəm ki, tərkibində Azərbaycan parlamentinin sədri və beş üzvü olan Azərbaycan Respublikasının sülh nümayəndə heyəti yanvar ayının əvvəllərində Bakıdan çıxmış, yanvarın 20-də İstanbula çatmış və indiyə qədər Parisə getməyə icazə ala bilmədiyi üçün burada yubanırlar. Nəzərə alın ki, Qafqazda Azərbaycan Respublikası ilə qonşu olan erməni, gürcü və Şimali Qafqaz nümayəndələri artıq Parisdədirlər və öz xalqlarını təmsil edirlər. Cənab sədr Azərbaycan sülh nümayəndə heyəti sizdən xahiş edir ki, qeyd edilən nümayəndəliyin Parisə gəlməsi üçün buraxılış verilməsinə və Sülh konfransına buraxılmasına köməklik edəsiniz". 708
səlahiyyətli nazirinə də məktubla müraciət edildi. Məktubun mətni də yuxarıda qeyd edilən teleqramın məzmununa uyğun idi. Lakin məktubda Azərbaycan nümayəndələrinin konfransın çağırıldığı şəhərə buraxılmamasına gətirilən texniki səbəblərin əsassız olduğu göstərilir, öz parlamentindən və hökumətindən vəkalət alan bir nümayəndəliyin sülh konfransında iştirakına maneçilik törədilməsinin beynəlxalq hüquq normalarına zidd olduğu xatırladılırdı. Eyni zamanda Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin texniki şöbəsi məlumat vermişdi ki, Azərbaycan nümayəndələrinin Parisə buraxılmaması texniki məsələlərlə bağlı deyildir. Məktubda göstərilirdi ki, fransız generalı Franş D'Esperi ilə razılaşdırılmış 3 nəfər nümayəndənin də Parisə göndərilməsində uzun süründürməçiliyə yol verilir və əsassız maneələr irəli sürülür. Parisə gedəcək üç nəfərin Azərbaycan nümayəndələri tərəfindən deyil, Fransa səlahiyyətli orqanları tərəfindən müəyyən edilməsi Azərbaycan parlamentinə və hökumətinə hörmətsizlik kimi qiymətləndirilirdi və göstərilirdi ki, nə qədər ki, gec deyil Parisə gedəcək üç nəfərin nümayəndəliyin özü tərəfindən müəyyən edilməsinə şərait yaradılsın. 709
İngilis nümayəndəliyində aparılan danışıqlarda məlum oldu ki, onlar da Ə.M.Topçubaşovu Londona buraxmaq istəmirlər, yalnız Ə.Şeyxülislamov və
707 Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskiyə teleqramı. 07.04.1919.// ARDA, f.894, s.10, i. 70, v.2 708
Ə.M.Topçubaşovun Sülh konfransının sədrinə, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya hökumət başçılarına teleqramı. 08.04.19197/ ARDA, f.970, s.1, i. 140, v.11 709 Ə.M.Topçubaşovun Fransa hökumətinin İstanbuldakı fövqəladə səlahiyyətli nazirinə məktubu. 08.04.19197/ARDA, f.970, s.1, i.140, v.6-8 205
M.Mehdiyevin İngiltərəyə getməsinə razılıq verirlər. Aprel ayının 12-də isə Fransa nümayəndələri aprelin 8-də onlara təqdim edilmiş məktuba cavab olaraq bildirdilər ki, yalnız fransızların müəyyən etdikləri üç nəfərə Parisə getməyə icazə verilir. Nəhayət, Azərbaycan nümayəndə heyəti yaranmış vəziyyəti müzakirə edərək belə qərara gəldi ki, bir neçə hissəyə bölünsün. Üç nəfər - M.H.Hacınski, M.Məhərrəmov və C.Hacıbəyli Parisə, iki nəfər - Ə.Şeyxülislamov və M.Mehdiyev Londona getməli, Ə.M.Topçubaşov nümayəndə heyətinin katibliyi, əməkdaşları və texniki işçiləri ilə birlikdə İstanbulda qalmalı idi. Belə olduqda razılıq əldə edilmişdi ki, hərə öz gedəcəyi yerdə nümayəndə heyətinin adından deyil, yalnız onun üzvü kimi fəaliyyət göstərsin. Bu zaman Parisə gedən üç nəfər ən əvvəl bütün səylərini ona yönəltməli idilər ki, nümayəndə heyətinin qalan üzvlərinə də Fransaya gəlmək üçün viza alsınlar. 710
Ə.M.Topçubaşovun teleqramları və göndərilən kuryer vasitəsi ilə vəziyyətlə tanış olduqdan sonra Azərbaycan hökuməti belə qərara gəldi ki, M.H.Hacınski nümayəndə heyətinin başçısı təyin edilsin və bu məqsədlə aprel ayının 17-də Ə.M. Topçubaşova təcili radioqram göndərildi. Orada bildirilirdi: "Hökumət təklif edir ki, nümayəndə heyətinin üzvləri yubanmasınlar, tezliklə Parisə getməyə çalışsınlar. Əgər şəxsən sizə Paris konfransına getmək mümkün deyilsə, hökumət təklif edir ki, sədrliyi Hacınskiyə verəsiniz, nə olur-olsun nümayəndəliyi göndərmək lazımdır. Nümayəndəliyin tərkibini qüvvətləndirmək üçün bu yaxınlarda yeni adamlar gələcək". 711 Lakin bu teleqramın müzakirəsinə ehtiyac olmadı. ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun rəsmi şəkildə Versal Sülh konfransında Qafqaz məsələsini qoymasına bir neçə gün qalmış təcili şəkildə Azərbaycan nümayəndələrini Parisə çağırdılar. 712
1919-cu ilin aprel ayının 14-də ABŞ-ın dövlət katibi R.Lansinqə Bakı nefti haqqında təqdim olunmuş qısa xülasə Amerikanların Qafqaza marağından xəbər verirdi. 713
Ə.M.Topçubaşovun prezident V.Vilsona müraciətini əsas tutaraq ABŞ dövlət katibi R.Lansinq Azərbaycan nümayəndələrinə viza verilməsi xahişi ilə Fransanın xarici işlər naziri J.M.Pişona məktub göndərdi. 714 Nəhayət, uzun yazışmalardan sonra nümayəndə heyətinin bütün üzvlərinə, texniki işçiləri çıxmaq şərti ilə Parisə getmək üçün pasport və viza verdilər. Aprel ayının 22-də Azərbaycan nümayəndələri İstanbuldan çıxdılar.
710
Azərbaycan Sülh nümayəndəliyinin iclasının protokolu. 12.04.19197/ ARDA, f.970, s.1, i- 142, v.5 711
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ə.M.Topçubaşova radioqramı. 17.04.19197/ ARDA, f.894, s.10, i. 70, v.l 712 Azərbaycan SSR EA Tarix institutunun əsərləri. XIII cild. Bakı, 1958, s.345 713 Gouvernement d'Azerbaïdjan. Lettre du 14 avril 1919 à M. Lansing Ministre des Affaires Etrangères des Etats-Unis d'Amèrique, la Commission amèricaine auprès de la Confèrence de la Paix, au sujet de fournitures de pètrole au Gouvemement des Soviets.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 52 714
R.Lansing (American commission to negotiate peace) - His Excellency M.Pichon, Minister of Foreign Affairs of France.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 24
206
İstanbul-Saloniki-Pirey /Afina/-Messina-Neapol xətti ilə üzən gəmi ilə onlar İtaliyaya gəldilər və may ayının 7-də qatarla Romadan Parisə yola düşdülər. 715
Beləliklə, Azərbaycan nümayəndələrinin İstanbulda üç aydan artıq apardığı gərgin mübarizə öz nəticəsini verdi. Ə.M.Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan Sülh heyəti Versal Sülh konfransının keçirildiyi Paris şəhərinə buraxıldı. Bu, süni maneələrlə üzləşmiş Azərbaycan diplomatiyasının böyük uğuru idi. Yeni yaranmış gənc bir dövlətin nümayəndələri ilk dəfə olaraq, Birinci dünya müharibəsinin hərbi nəticələrini siyasi baxımdan yekunlaşdıran ümumdünya Sülh konfransında Azərbaycanı təmsil edəcəkdilər. Bununla da, Azərbaycan diplomatiyasının qarşısında öz ölkəsini dünyanın taleyini həll edən dövlətlər tərəfindən tanıdılması baxımından yeni üfüqlər açılırdı.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|