Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
əldə edilməyəcəyi
təqdirdə amerikanlara münsiflər məhkəməsi rolu oynamaq imkanı verirdi. Orada göstərilirdi ki, əgər tərəflər hər hansı məsələni dinc yolla həll edə bilməsələr, neytral şəxsdən ibarət münsiflər məhkəməsi seçilməli və bu məhkəmənin qərarını özləri üçün məcburi hesab etməlidirlər. Sazişə görə, belə neytral şəxs Amerika ordusunun polkovniki Ceymis S.Reydir. Sazişin dördüncü bəndinə əsasən,
1038 Naxçıvanın general-qubernatoru vəzifəsini icra edən S.Cəmillinskinin polkovnik Dellinin Naxçıvanda ABŞ nümayəndəsi vəkalətini alması haqqında Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi Ə.Haqverdiyevə məlumatı. 26.10.1919. // ARDA, f.897, s.l, i.57, v.12. 1039 Q.Mədətov Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR -in yaradılması. Bakı, 1958, s.59-60 1040
Tiflisdəki Britaniya ali komissarı O.Uordropun Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinə teleqramı. 16.11.1919. //ARDA, f.970, s.1, i. 144, v.50
309
mübahisəli məsələləri müzakirə etmək üçün tərəflər bərabər sayda, yubanmadan Bakı və Tiflis konfransına nümayəndələr göndərməli idilər. Saziş imzalandığı andan etibarən qüvvəyə minirdi. 1041 Sazişi Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyov və Ermənistan nazirlər şurasının sədri A.Xatisov imzalamışdılar. Bunlardan əlavə təminatçı kimi sazişə ABŞ tərəfindən Ceymis Rey, Gürcüstan Respublikası tərəfindən xarici işlər naziri və müvəqqəti prezident E.P.Geqeçkori də imza atmışdılar. 1042 Amerikalılar belə hesab edirdi ki, bu saziş Qafqaz respublikaları arasında həmrəyliyi gücləndirəcək və onların Denikin təhlükəsinə qarşı müqavimətlərini artıracaqdır. Paris Sülh konfransının rəhbərliyinə göndərdiyi teleqramda Haskel ABŞ və Gürcüstanın iştirakı ilə azərbaycanlılarla ermənilər arasında imzalanmış sazişi yüksək qiymətləndirir və Denikin təhlükəsi şəraitində bunu əhəmiyyətli hadisə hesab edirdi. Əks təqdirdə Haskel belə hesab edirdi ki, Denikinin Dağıstandan Azərbaycana hücumu Azərbaycanı Türkiyədən kömək istəməyə vadar edə bilərdi. 1043
Sazişin Cənubi Qafqazda sülh yaradacağı barədə Tiflisdə olan Fransa hərbi missiyası da Parisə noyabr ayının 24-də teleqram göndərmişdi. 1044
Lakin bu saziş müvəqqəti sakitlik yaratsa da, tərəflər arasında ziddiyyətlər çox güclü olduğundan, az sonra amerikanlar Qafqazdan çıxdığından, dekabr ayında keçirilən konfrans uğurlu nəticə vermədiyindən uzun ömürlü olmadı.
Sazişin imzalanmasından az sonra erməni hərbi hissələri Zəngəzura hücum edib, bir neçə müsəlman kəndini dağıtdı, Dərələyəz bölgəsində 300 nəfərin ölümü ilə nəticələnən qanlı hadisələr baş verdi. 1045
Azərbaycanın xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun noyabr ayının 29-da göndərdiyi kəskin notaya cavab olaraq, erməni tərəfi bildirdi ki, bu əməliyyatlar Dərələyəzdən Zəngəzur istiqamətinə hərəkət edən türk zabiti Xəlil bəyin başçılığı altında olan hücumun qarşısını almağa yönəlmişdir və notada göstərilən ölüm hallarından onların məlumatı yoxdur. Erməni tərəfi vurğulayırdı ki, onlar 23 noyabr tarixli sazişin bəndlərinə
1041
Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında saziş. 23.11.1919. // AR Pİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.29, v.1-2 1042 Entente conclue entre le Président Khatissov, Représentant le Gouvernement de l'Arménie, et le Président Oussoubekov, Représentant le Gouvernement d'Azerbaïdjan.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 140 1043 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace conference. 1919, vol.IX. US Government Printing office. Washington, 1946, p.606-607; Télégramme de Constantinople en date du 1 o décembre 1919, adressé par le Colonel Haskell.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol.638, folio 148; Délégation Américaine Télégramme de Constantinople en date du l er décembre 1919, adressé par le Colonel Haskell. //Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 127; Commission américaine pour la négociation de la paixParis, le 5 décembre 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 130 1044
Le Commandant de Nonancourt, Chef P.I. de la Mission Militaire Française au Caucase, à Monsieur le Ministre de la Guerre, Etat-Major de l'Armée - 2 éme Bureau. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol.638, folio 142 1045
Азербайджан, 1919, 3 декабря. 310
əməl edirlər. 1046 Azərbaycan tərəfi erməni hökumətinin bu cür münasibətindən sonra baş vermiş qanlı hadisələri müttəfiqlərin Cənubi Qafqazdakı nümayəndələrinin diqqətinə çatdırdı. Dekabr ayının 8-də Haskelə göndərdiyi teleqramda Baş nazir N.Usubbəyov yazırdı: "Noyabr ayının 23-də Tiflisdə imzalanmış sazişə uyğun olaraq, Azərbaycan hökuməti Zəngəzurda olan öz ordusunu geri çağırmışdır və indi orada bir nəfər də olsun, Azərbaycan əsgəri yoxdur. Bu şəraitdə top və pulemyotlarla silahlanmış erməni hərbi hissələri fəallaşaraq, müsəlman əhalisini qırmağa və onların əmlakını talan etməyə başlamışdır. Təəssüf ki, bütün bunlar polkovnik Reyin iştirakı ilə keçirilən Tiflis müşavirəsində mənim ifadə etdiyim narahatlığı doğrultmuşdur. Yuxarıda deyilənlərə əsasən, sizdən xahiş edirəm beş gündən gec olmayaraq, erməni dəstələrinin əlində olan top və pulemyotları müsadirə etmək üçün Zəngəzura Amerika zabitlərindən ibarət komissiya göndərəsiniz. Bu tədbir həyata keçməsə, Azərbaycan hökuməti günahsız insanların qanının tökülməsinə və öz vətəndaşlarının üzləşdiyi arası kəsilməyən vəhşiliklərə seyrçi qala bilməz." 1047
dekabr teleqramınızı aldım və aşağıdakı əlavə ilə birlikdə Ermənistan hökumətinə verdim. Amerika Ali Komissarı qeyd edilən əlavədə xatırladırdı ki, "əgər yoxlamalar zamanı Azərbaycan tərəfinin ittihamları təsdiqlənərsə, bu Ermənistanın gələcəyinə vurulmuş çox güclü zərbə olacaqdır." 1048
Qafqazda vəziyyət haqqında məlumat vermək üçün Parisə dəvət edilmiş V.Haskel Ə.M.Topçubaşova məktub yazıb Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşdü. Parisdə verdiyi müsahibələrində Haskel Naxçıvan general-qubernatorluğunun yaradılmasının əhəmiyyətsiz olduğunu başa düşərək, bu məsələyə toxunmadı. İndi artıq o, belə hesab edirdi ki, Cənubi Qafqazda yeganə çıxış yolu bu regionun bütövlükdə mandatının hər hansı bir ölkə tərəfindən götürülməsindədir. Ə.M.Topçubaşov polkovnik Haskellə Parisdəki görüşü barədə Azərbaycan hökumətinə yazırdı: "Cənab Haskel bizdə gördüyü qayda-qanun haqda tərifli sözlər dedi. Bakıdakı qəbuldan çox razıdır, bizim sadə xalq onun çox xoşuna gəlmişdir, bu xalq çox sülhsevər xalqdır və ümumiyyətlə, erməni xalqının düşməni deyil, əgər siyasətçilər olmasa, ermənilər də sülhlə yaşayarlar... Bizim suallara cavab verərək, polkovnik əmin olduğunu bildirdi ki, Cənubi Qafqaz və hətta bütün Qafqaz xalqları birlikdə yaşaya bilərlər, çünki iqtisadi cəhətdən onlar bir-birinə möhkəm bağlıdırlar. Lakin başlanğıc üçün onlara hər hansı bir güclü dövlətin köməyi vacibdir ki, hər yerdə öz maliyyə vəziyyətlərini qaydaya sala bilsinlər, amma bir
1046 Ermənistan xarici işlər nazirinin Azərbaycan xarici işlər nazirinə cavab notası. Dekabr, 1919.//ARDA, f.897, s.l, i.112, v.20 1047
Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.452 1048
Zaqafqaziyada müttəfiq ali komissar V.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova məlumatı. 11.12.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.95, v.22 311
neçə ildən sonra hər xalq mandatlıqdan azad olaraq, sərbəst yaşaya bilər. "Və birinci olaraq, himayəçilikdən Sizin Azərbaycan azad olmalıdır" -polkovnik Haskel xəritədə Azərbaycanı göstərərək təsdiq etdi." 1049
Vilson başda olmaqla, ABŞ rəsmi dairələrindən göstəriş almışdı ki, ermənilərə kömək etsin. Lakin Qafqazdakı üç aya qədər müşahidələr ona çox şeyi başa saldı. Ən başlıcası isə Haskel etiraf edirdi ki, ermənilər qərb mətbuatının təbliğ etdiyi kimi, heç də "əzabkeş xalq" deyildirlər. Ə.M.Topçubaşov və M.Məhərrəmovla söhbətində o, qeyd edirdi ki, "indiyədək amerikalılar yalnız ermənilər haqqında danışırdılar, çünki amerikalı ermənilər və ümumiyyətlə, hamı onları Qafqazın yeganə əzabkeş xalqı sayırdılar. Bizim missiyanın Türkiyəyə və Qafqaza göndərilməsi və oraya səyahət bir çox amerikalılar üçün çox faydalı oldu. İndi biz inandıq ki, "heç də bütün ermənilər biz düşündüyümüz qədər yaxşı deyillər, eyni ilə necə ki, bütün türklər pis deyillər. Amerikada da bütün xalqların pisi və yaxşısı var." Sözünün sonunda Cənubi Qafqaz respublikalarının Qərb mandatlığına qəbul edilməsi məsələsinə toxunaraq, V.Haskel bildirdi ki, "ümumi mandat altında bu ölkələri birləşdirmək olardı... lakin bu mandatı qəbul edən Amerika olmayacaq." 1050 Polkovnik Haskel bunu düz hiss etmişdi. Hələ noyabr ayının 5-də gürcü nümayəndələri ilə görüşündə о bildirdi ki, "Amerika öz üzərinə mandat götürəcək, ya yox, bunu mən deyə bilmərəm, bu diplomatların işidir. Mənim vəzifəm praktiki məsələləri həll etməkdən, Qafqaz xalqlarına kömək göstərməkdən ibarətdir." 1051 Noyabrın 14-də Versalda diplomatlar Haskelin məruzəsini dinləməli oldu. Ali Şuranın İclasına Haskelin gəlişi bir çoxları üçün gözlənilməz olmuşdu. Müzakirələrin gedişində aydın oldu ki, polkovnik Haskeli Ali Şura deyil, amerikanlar özləri çağırmışlar. ABŞ nümayəndəsi F.Polk bildirdi ki, Haskel sabah gedəcək, Ali Şura üçün Ermənistan haqqında onun məlumatını dinləmək maraqlı olardı. Bu məsələ gündəlikdə olmadığı üçün iclas iştirakçıları Haskelin məlumatını dinləməyə könülsüz razılıq verdilər və Haskel Cənubi Qafqazın ABŞ-a verilməsini siyasi cəhətdən əsaslandıran geniş bir nitq söylədi. İqtisadi vəziyyətlə bağlı о qeyd etdi ki, Cənubi Qafqazda iqtisadiyyat fəlakətli həddədir. Çıxış yolunu Haskel ABŞ kimi güclü dövlətin himayədarlığında görürdü. Siyasi vəziyyətin ağırlığından danışaraq, Haskel qeyd edirdi ki, Ermənistan Gürcüstan və Azərbaycan ittifaqına girmək istəmir və onlarla daimi müharibə vəziyyətindədir. Нər üç respublika arasında ərazi mübahisələri vardır. О dedi: "Nə qədər ki, Azərbaycan və Gürcüstan mənim səlahiyyətimdən kənardadır və nə qədər ki, hər üç respublika ümumi bir
1049
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919. // ARDA, f.970, s.l, i.146, v.11-12
1050 Yenə orada, v.13 1051 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.228 312
mandatda birləşdirilməyib, mən Ali Şuranın Ermənistanla bağlı üzərimə qoyduğu vəzifəni yerinə yetirə bilməyəcəyəm." 1052
Haskelin təklifindən sonra məlum oldu ki, amerikanların onu Qafqazdan təcili çağırmaqda və Ali Şuranın xəbəri olmadan Qafqaz məsələsini gündəliyə salmağa cəhd göstərməkdə xüsusi məqsədləri vardır. Yalnız Ermənistan haqqında məlumat vermək üçün söz almış Haskelin Azərbaycan və Gürcüstan haqqında da məlumat verməsi iclasın iştirakçıları arasında anlaşılmazlıq yaratdığından F.Polk izahat verdi ki, Haskel Ermənistanla bağlı Ali Şuranın tapşırıqlarını effektli icra etmək üçün Azərbaycan və Gürcüstanda da bir sıra vəzifələri yerinə yetirməli olmuşdur. F.Polk xatırlatdı ki, polkovnik sabah yola düşür. Lakin iclasa sədrlik edən təcrübəli Klemanso başa düşdü ki, məsələnin müzakirəsinin uzadılması yalnız amerikanlar üçün sərfəlidir. Ona görə də o, məlumat üçün Haskelə təşəkkürünü bildirib, məsələnin müzakirəsinin dayandırılması barədə ingilislərin təklifi ilə məmnuniyyətlə razılaşdı. 1053
iclasa ətraflı hazırlaşdılar. Noyabr ayının 15-də F.Polk Haskel məruzəsi ilə bağlı Ermənistan məsələsini qaldıraraq və Haskelin Ermənistana Ali Komissar təyin edilməyi ilə bağlı Ali Şuranın 5 iyul tarixli iclasının qətnaməsinə "kiçicik" düzəliş edib bildirdi ki, "Ermənistan" sözündən sonra "Gürcüstan və Azərbaycan" sözləri əlavə edilsin. 1054
Deməli, təklif edilən dəyişiklikdən sonra 5 iyul qətnaməsinin giriş hissəsi belə oxunmalı idi: "ABŞ polkovniki V.H.Haskel Ali Şura tərəfindən, Birləşmiş Ştatlar, İngiltərə, Fransa və İtaliya hökumətləri adından Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycana Аli Komissar təyin edilir". İclas iştirakçılarının təəccübləndiyini hiss edən F.Polk əlavə etdi ki, "mən, sadəcə olaraq, Şuraya təklif verməyi arzulayıram, lakin onun qəbul edilməsinə təkid göstərmirəm. 1055 ABŞ
nümayəndələrinin bu təklifinin arxasında Azərbaycan neftinə maraq göstərən Amerika sənayeçilərinin mənafeyi dayanırdı. İngilis tarixçisi E.Monro yazır ki, mandatlar bölüşdürülən zaman Birləşmiş Ştatlar neft psixozu dumanında idi. 1056
ABŞ nümayəndəsinin bu təklifi İngiltərə nümayəndəsi E.Krou tərəfindən kəskin etirazla qarşılandı. O, bəyanat verərək bildirdi ki, F.Polk tərəfindən qaldırılan məsələlər öyrənilmək üçün Böyük Britaniya hökumətinə verilmişdir. Böyük Britaniya hökuməti Haskelin vəkalətinin "Yaxın Şərqə Amerika Yardımı Komitəsi"nin rəhbəri kimi Gürcüstana və Azərbaycana aid edilməsinə etiraz etmir. Lakin Krou qeyd edirdi ki, Amerika nümayəndəsi F.Polkun bugünki təklifi Haskelə iyul ayının 5-də verilmiş vəkalətlə bir araya sığmır. Krou açıq şəkildə bildirdi ki, Böyük Britaniya hökuməti onun razılığı olmadan Amerika Yardımı
1052 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace conference, vol.IX, p.107 1053
Ibid, p.168 1054
В.И.Адамия. Из истории Английской интервенции в Грузии, с. 129 1055
Г.Гамбашидзе. Из истории политики США в отношении Грузии, с. 129 1056
E.Monroe. Britain's Moment in the Middle East 1914-1956. L.,1963, p.102 313
Komitəsinin Cənubi Qafqazda fəaliyyətinə dözsə də, lakin Amerika polkovniki Haskeli Cənubi Qafqazda Ali Komissar kimi tanımağa hazırlaşmır. 1057
Beləliklə, qərara alındı ki, Haskel missiyasına daxil olan ABŞ nümayəndələri Azərbaycan və Gürcüstanda yalnız "Yaxın Şərqə Amerika Yardımı Komitəsi"nin işi ilə bağlı fəaliyyət göstərə bilərlər, hər iki respublikada siyasi, iqtisadi və digər məsələlərə müdaxilə edə bilməzlər. İngilislərin bu təklifi fransızlar və italyanlar tərəfindən də müdafiə edildi. Beləliklə, amerikanların Haskelin vəkalətinin siyasi cəhətdən Azərbaycana aid edilməsi barədə qaldırdıqları təşəbbüs ingilislərin müqaviməti nəticəsində baş tutmadı. Bu məsələyə toxunan rus alimi B.Şteyn səhv olaraq, təsdiq edir ki, 1919-cu ilin noyabrın 15-dən etibarən, Amerika polkovniki Haskel müttəfiq dövlətlərin bütün Cənubi Qafqaza rəsmən baş komissarı təyin edildi. 1058
səlahiyyəti saxlanıldı. Yalnız, "Yaxın Şərqə Amerika Yardımı Komitəsi"nin Qafqaz bölməsinin rəhbəri kimi, onun Azərbaycanda və Gürcüstanda fəaliyyət göstərməsinə icazə verildi. Noyabr ayının ortalarında Amerika yardım komitəsinin 40 nəfərdən ibarət tərkibi təsdiq edildi. Onun rəhbərliyinə polkovnik V.H.Haskel, polkovnik C.K.Ri, leytenant-polkovnik Sammer Ueyt, kapitan S.Saunders, kapitan Moris Hyuzik daxil idilər. 1059
Asiyaya və Qafqaza göndərilmiş digər bir missiyanın - Harbord missiyasının prezidentə hazırladığı məlumatla bağlı idi. General Ceyms Harbord prezident Vilsona göndərdiyi məruzədə Qafqaza Amerika mandatının əleyhinə rəy söyləmişdi. 1919-cu ildə ABŞ-ın Qafqaza marağının artdığı, Amerika siyasi dairələrində Qafqaz mandatı məsələsi müzakirə edildiyi üçün prezident Vilson belə qərara gəldi ki, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və Kiçik Asiyada siyasi, hərbi, coğrafi, iqtisadi, idarəçilik və digər məsələləri ətraflı öyrənmək üçün ora xüsusi Amerika missiyası göndərsin. 1060 1919-cu ilin iyun ayının 12-də Azərbaycan, gürcü və dağlı nümayəndələrinin birgə keçirdiyi iclasın protokolu ilə tanışlıq belə bir fikrə gəlməyə əsas verir ki, hələ iyun ayının əvvəllərində amerikalılar Qafqazdakı vəziyyəti öyrənmək üçün oraya xüsusi missiya göndərmək fikrində olmuşlar. Həmin iclasda çıxış edən Dağlılar İttifaqının nümayəndəsi Bammatov bildirmişdi ki, Qafqaza xüsusi komissiya göndərmək barədə Sülh konfransından xahiş etməyi Parisdə olan Amerika nümayəndələrindən biri ona məsləhət görmüşdür. Amerikalılar Qafqaza komissiya göndərilməsi üçün istəyirdilər ki, Qafqaz
1057 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace conference, vol.IX.p.180 1058
Б.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции, с.346 1059
Şimali Amerika Ştatları idarəsi altında birləşdirilən Yaxın Şərqə Yardım Komitəsinin Azərbaycan Respublikasının Gürcüstandakı diplomatik missiyasının katibinə məlumatı. 12.11.1919. // ARDA, f.897, s.l, i. 111, v.154-155 1060
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.228
314
respublikalarının özləri Sülh konfransına müraciət edib bildirsinlər ki, Qafqazda vəziyyət çox təhlükəlidir, guya qan tökülməsinin qarşısını almaq və qarşılıqlı münasibətləri tənzim etmək üçün təcili komissiya göndərmək lazımdır. Əgər Qafqaz respublikaları Sülh konfransına belə bir ərizə ilə müraciət edərdilərsə, Amerika nümayəndələri Ali Şuranın iclasında bu təklifi müdafiə edəcəklərini bildirmişdilər. Lakin nə Azərbaycan, nə də Gürcüstan nümayəndələri bu məzmunda müraciət edilməsinə tərəfdar çıxmadılar. Əslində belə addım atmaq Qafqaz respublikalarının tanınmasını çətinləşdirərdi və bu respublikalar haqqında belə rəy yaradardı ki, guya onların hökumətləri yerlərdə qan tökülməsinin qarşısını ala bilmir. Ə.M.Topçubaşov haqlı olaraq qeyd edirdi ki, bu məzmunda müraciət bizi fakt qarşısında qoya bilər. Müzakirələrdə iştirak edən M.H.Hacınski deyirdi: "Dövlətlər arasında Qafqaz ətrafında hansısa siyasi mübarizə gedir, dünən italyanlar bizə meyl edirdi, bu gün amerikanlar, sabah da bir başqası meyl edəcək. Dost məsləhətlərinə çox ciddi ehtiyatkarlıqla yanaşmaq lazımdır, əks təqdirdə biz bu və ya digər qrupun əlində oyuncağa çevrilə bilərik. Mən belə başa düşürəm ki, amerikanlar elan etmək istəyirlər ki, Qafqazda qan axır və daha çox qan axacağı gözlənilir, ona görə də ora komissiya göndərmək lazımdır... Bu, о deməkdir ki, biz özümüz Qafqazda qan axıdılmadan yaşaya bilmərik, ingilis komandanlığı da bizi barışdırmağa qadir deyildir. Bu İngiltərəyə nесə təsir göstərər?.. Əslində bu ingilis komandanlığı ilə bizim münasibətlərimizi gərginləşdirər." 1061
İclasda çıxış edənlər yuxarıda qeyd edilən məzmunda konfransa müraciət edilməsinin əleyhinə oldular, lakin mülki şəxslərdən ibarət bir komissiyanın Sülh konfransı tərəfindən Qafqaza göndərilməsini mümkün hesab etdilər. Bu qərar amerikalıları təmin etmədiyi üçün onlar Sülh konfransının adından deyil, öz adlarından Qafqaza xüsusi missiya göndərdilər. Avqust ayının ortalarında Birləşmiş Ştatların Versalda olan nümayəndəliyinin başçısı F.Polk Qafqaz respublikalarının Parisdə olan nümayəndələrinə xüsusi məktubla müraciət edib, Harbord missiyası barədə onlara məlumat verdi. 1062
Avqust ayının 13-də Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərilən məktubda qeyd edilirdi ki, Briqada generalı Ceymis Q.Harbord 12 zabitin müşayiəti ilə yaxın vaxtlarda Cənubi Qafqaza yola düşür. Azərbaycan nümayəndələrindən xahiş edilirdi ki, bu barədə öz hökumətinə məlumat versinlər və yerlərdə general Harborda öz vəzifəsini yerinə yetirməkdə Аzərbaycan hökuməti tərəfindən yardım göstərilsin. Məktubun axırında xatırladılırdı ki, bu missiyanın göndərilməsi Azərbaycan Respublikası və qalan Cənubi Qafqaz respublikalarının tanınması kimi qəbul edilməməlidir. 1063
1061 Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 12.06.1919. // ARDA, f.970, s.l, i. 142, v.176-177 1062
Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, № 3, p.7 1063
ABŞ-ın Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı F.Polkun Ə.M.Topçubaşova məktubu. 13.08.1919. // ARDA, f.970, s.l, i. 142, v.46
315
Bundan sonra Versaldakı Azərbaycan nümayəndələri Harbord missiyasının Azərbaycan üzrə müvəkkili polkovnik Rey ilə görüşüb, onu lazımi materiallarla təchiz etdilər. Ə.M.Topçubaşov bu barədə yazırdı: "Polkovnik Rey ilə ... bir neçə dəfə görüşdüm... Azərbaycanda olan missiyanın başçısıdır. Мən onu lazımi materiallarla təmin etdim və ətraflı məlumatlandırdım. Aydın oldu ki, konfrans və xüsusilə də Şimali Amerika Birləşmiş Ştatları bizə və bütün Qafqaza olan münasibətini missiya öz işini qurtarandan sonra bildirəcək, bunun üçün missiya üç ay orada olacaq. O, mən və Hacınski bütün Amerika missiyalarının şefi polkovnik Loqenin yanında olduq, Loqe kömək edəcəyinə söz verərək dedi ki, missiyanın tərkibinə bizim bir nümayəndəmizin salınması barədə göstəriş verəcək. Siz bundan istifadə etməlisiniz." 1064
idi. O, general Perşinqin ordusunda qərargah rəisi olmuşdu. Birinci dünya müharibəsinin sonlarında Avropada Almaniyaya qarşı vuruşmuş, dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Avropada olan Amerika ordusunun vətənə qayıtması işinə rəhbərlik edirdi. 1065 İndi isə üç aylığa Harbordu xüsusi missiyaya rəhbər təyin etdilər. Harbord missiyası avqust ayının axırlarında Fransanın Brest şəhərindən yola düşmüş və sentyabr ayının 2-də İstanbula gəlmişdi. Qısa müddət ərzində Harbord İngiltərə, Fransa, İtaliya komissarları, habelə Yaxın Şərqdə Amerika mənafeyini müdafiə edən İsveç səfiri ilə görüşmüş və İstanbul, Kilikiya, Ərzurum, Diyarbəkir, Xarput, Sivas, Ərzincan, Qars, İrəvan, Tiflis, Bakı və Batum marşrutu üzrə yolunu davam etdirmişdi. Missiya olduğu yerlərdə keçirdiyi görüşlər və müşahidə etdiyi hadisələr barədə İstanbulda olan Amerika missiyasına məlumatlar çatdırırdı. Sentyabr ayının ortalarında general Harbord Sivasda Mustafa Kamal paşa ilə görüşdü. 3-4 saatlıq danışıqlar zamanı Harbordu, əsasən, kamalçıların Qafqaz siyasəti maraqlandırırdı. Görüş zamanı Mustafa Kamal paşa bildirdi: "Mərkəzi İrəvan olan Erməni Cümhuriyyətinə qarşı bizim heç bir düşmənçiliyimiz yoxdur." 1066
Lakin Ermənistan hökuməti öz ərazisində müsəlmanlara qarşı vəhşiliklər törətməkdən əlavə, digər yerlərdə də erməniləri bu işə təhrik etdiyini və hətta Türkiyənin hüdudlarına müdaxilə etdiyini Mustafa Kamal paşa Harborda bildirdi. O, bu fikirdə idi ki, Ermənistandakı bədbəxt müsəlman əhalisinin xilas edilməsi xeyli dərəcədə Qafqazda Azərbaycan hökumətinin gücləndirilməsindən asılıdır. 1067 Anadoluya Amerika mandatı məsələsinə gəldikdə isə Mustafa Kamal paşa bu ideyaya ehtiyatla yanaşır və Vilsonun "14 sülh prinsipinə ciddi əməl
1064 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.69 1065 Азербайджан, 1918, 19 сентября. 1066 H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadiləsi Tarihi, s.288 1067 Yenə orada. s.290 316
ediləcəyi təqdirdə, yalnız iqtisadi kömək göstərilməsini məqbul hesab edirdi. 1068
Görüş zamanı general Harborda təqdim edilən raportda göstərilirdi ki, ermənilər Ərzurumda yalnız 1918-ci ilin mart ayının 11-12-də üç min dinc türk əhalisini qətlə yetirmişlər. 1069 Ərzurum valisi Zakir Əfəndi ermənilərin müsəlmanları kütləvi şəkildə qırdığı yerləri və toplu məzarlıqları general Harborda göstərmişdi. 1070
Harbordun avtomobil karvanı Sivasdan Ərzincana və Ərzuruma yola düşüb, köhnə rus-türk sərhədləri boyunca hərəkət edərək, Qarsa gəldi. İstanbula göndərdiyi məlumatda Harbord köhnə rus-türk sərhədi ilə gedəndə türklər tərəfindən böyük xeyirxahlıq göstərildiyini və bu yerlərdə az miqdarda erməni əhalisi olduğunu yazırdı. О qeyd edirdi ki, sərhəd boyunca tez-tez ermənilərin qovduğu müsəlman köç karvanları ilə qarşılaşır. Minlərlə müsəlman ailəsi olan bu qaçqınlar Harbordu inandırmağa çalışırdılar ki, "keçmişdə də, indi də onlar ermənilər tərəfindən öldürülmüşlər." Türkiyənin erməni talanlarına məruz qalmış Şərq vilayətlərində gördüyü dəhşətli vəziyyət haqqında Harbord sentyabr ayının 28-də Qarsdan müttəfiqlərin İstanbulda olan nümayəndələrinə yazırdı ki, Türkiyədən gedəndə müşahidə etdiyimiz ən dəhşətli hadisə ərazilərin əhalidən təmizlənməsi və bu yerlərin boş qalmasıdır. Missiyanın keçdiyi şəhər və kəndlərin böyük hissəsində əhali yox idi və yaşayış məntəqələri dağılmışdı. General Harbordun fikrincə, Aralıq və Qara dəniz sahillərində yerləşən məlum şəhərləri çıxmaq şərti ilə Türkiyənin bu yerlərində sanki həyat yox idi. О yazırdı: "Sanki bütün Osmanlı imperiyası taqətdən düşmüşdür." 1071
Lakin nə general Harbord, nə də missiyanın digər üzvləri Şərqi Anadoluda öz gözləri ilə gördükləri fəlakətləri səfərin yekunları ilə bağlı hazırladıqları hesabatlarına daxil etmədilər. ABŞ-ın Luisvil universitetinin professoru Castin Makkarti haqlı olaraq yazır ki, missiya həqiqəti aşkarlamaqda maraqlı deyildi. О yazır: "Missiya üzvlərinin sonrakı şərhləri göstərir ki, türklərə verilən suallar 1914-cü ildən bəri Şərqi Anadoluda baş verənləri aydınlaşdırmağa yönəlməmişdi. Əksinə, bu məqsədlə suallar verilirdi ki, Şərqi Anadoluda müstəqil Ermənistan dövlətinin yaradılmasına mane olan amilləri müəyyənləşdirsinlər. Missiyanın yekun qərarına münasibətdə J.Makkarti yazırdı ki, amerikanlar öz qərarlarını çoxdan vermişdilər, "ekspertlərin rəyi" əvvəlcədən bəlli idi, türklər birmənalı olaraq, günahkar tərəf kimi tanınmalı idi. Harbordun son hesabatı ermənilərin ona verdiyi materiallar əsasında hələ missiya yola düşməzdən əvvəl hazır idi. Hesabatın böyük bir hissəsi missiyanın öyrənmədiyi məsələlərə həsr edilmişdi. Əgər hesabatda təsadüfən ölmüş türkdən söhbət gedirdisə, bu yalnız ordu həyatından alınmış faktlara aid idi. Lakin bütün hallarda ermənilərin ölümü
1068 Justin McCarthy. The Report of Niles and Sutherland an American Investigation of Eastern Anatolia after world war I. XI. Türk Tarih konqresi, cilt V, Ankara, 1994, p.1820 1069
Enver Konukçu. Ermenilerin Yeşilyayla`dakı Türk Soykirimi (11-12 Mart 1918). Ankara, 1990, s.36
1070 Enver Konukçu. Erzurum tarihi. // Erzurum. Ankara, 1986, s.14 1071 General C.Harbordun müttəfiqlərin İstanbuldakı Ali Komissarına məktubunun surəti. 28.09.1919. // ARPİİSPİHDA, f.276, s. 9, i. 26, v.27 317
"soyqırım siyasətinin nəticəsi" kimi qiymətləndirilirdi." 1072 Bu niyyət sensasiya özünü kapitan Emori Naylz və Artur Saterlandın məlumatlarının məqsədli şəkildə "itirilməsində" və həmin məlumatların Harbordun hesabatına daxil edilməməsində daha qabarıq şəkildə göstərirdi. Bu iki Amerika zabitləri ermənilərin əməllərindən daha çox ziyan çəkmiş Van və Bitlis vilayətlərinin bütün kəndlərini üç ay ərzində at belində dolanmışdılar. Onların topladığı materiallar qətiyyən Harbordun konsepsiyasına uyğun gəlmirdi. Çox illər sonra "itirilmiş" bu materialları aşkarlayan J.Makkarti yazırdı: "Naylzın nəticələrinin çoxu Harbordun nəticələri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Kapitan Naylzın məlumatları amerikan informatorlarının məlumatları içərisindən ən neytralı idi. Birinci dünya müharibəsindən sonra Şərqi Anadolunun bütün tədqiqatçıları içərisindən yalnız Naylza və onun ortağı Artur Saterlanda həqiqətə yaxınlaşmaq nəsib olmuşdu. Onlar əhali içərisində sorğular keçirir, müşahidələr aparır, həqiqət axtarışı ilə kəndbəkənd dolanırdılar. Tənha olaraq, bu zabitlər yerli adamlardan soruşurdular ki, müharibə dövründə onlarla bağlı nə baş verib. Məlumatların bir hissəsi məsələn, "canlı tarix" olan Qafqaz qaçqınlarından alınmışdı və bu məlumatlar erməni-türk müharibələri ilə bağlı ermənilərin iddialarını şübhə altına almaq üçün yetərli idi. Naylz və Saterlandın topladığı faktlar onunla fərqlənirdi ki, Şərqə ölmüş erməniləri axtarmağa gələnlər, hər yerdə yalnız ölmüş müsəlmanları tapmışdılar." 1073 Emori Naylz və Artur Saterlandın sonradan aşkarlanan "itirilmiş" hesabatları 1913-1916-cı illərdə İstanbulda ABŞ-ın səfiri olmuş Henri Morqentaunun uydurma "erməni soyqırımı" haqqında amerikalıları heyrətə salan 1918-ci ildə Nyu Yorkda nəşr edilmiş xatirələrinin yalnız ermənilərin verdiyi məlumatlar əsasında yazıldığından nə qədər subyektiv xarakter daşıdığını ortaya qoydu. 1074
İrəvan və Tiflisdən sonra Harbord başda olmaqla, Amerika missiyası oktyabr ayının 5-də üç general və 15 mütəxəssisin iştirakı ilə Bakıya gəldi. Ermənistan və Gürcüstanda olduğu kimi, Azərbaycanda da Amerika missiyası onları maraqlandıran siyasi, dövlət quruluşu, maliyyə, ticarət, sənaye, səhiyyə, əhali, təbii sərvətlər, coğrafiya, poçt-teleqraf, hərbi və mandatlığa münasibət məsələlərini öyrənməli idilər. H.Z.Tağıyevin evinə düşmüş general Harbord baş nazir N.Usubbəyov, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov, yollar naziri X.Məlik-Aslanov və digər rəsmi şəxslərlə danışıqlar aparmışdı. 1075
Harbord, onu maraqlandıran
1072 Justin McCarthy. The Report of Niles and Sutherland on American Investigation of Eastern Anatolia after World War I, p. 1819-1820 1073
Ibid, p.1821-1822 1074
Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthau's Story. New York, 1918. Bu əsər haqqında əlavə məlumat üçün bax: Heath W. Lowry. The Story behinde Ambassador Morgenthau's Story. Istambul, 1990; H.Morqentaunun bu xatirələri 2009-cu ildə rus dilinə tərcümə edilib "Генри Моргентау. Трагедия армянского народа. История посла Моргентау. М., 2009, 319 с." adı ilə Moskvada nəşr edilib. 1075
L'Azerbaidjan et la mission americaine.//Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Janvier, №6, p.2-3 318
Azərbaycan parlamenti və hökuməti, xalq maarifinin vəziyyəti, məhkəmə orqanlarının quruluşu və fəaliyyəti, əyalətlərin idarəçiliyi formaları, seçki sistemi haqqında ətraflı məlumat almışdı. 1076 Harbord missiyasına daxil olan polkovnik Hill və digərləri Bibi-Heybətdə, Qara şəhərdə və digər sənaye rayonlarında olmuşdular. Rəsmi hökumət orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti Amerika missiyası ilə danışıqlar barədə məlumatında qeyd edirdi ki, demokratik respublikanın siyasi və iqtisadi vəziyyətindən razı qalan Harbord tezliklə Azərbaycan istiqlaliyyətinin Sülh konfransı tərəfindən tanınacağını söyləmişdi. 1077
Danışıqlar zamanı C.Harbord Ermənistanla Azərbaycan arasında olan ixtilafların tezliklə aradan qaldırılmasının zəruriliyini bildirmiş, Azərbaycanda mövcud olan qayda-qanundan, xüsusilə Azərbaycan əsgərinin intizamından məmnunluğunu ifadə etmiş və bütün bunları Azərbaycanın müstəqil həyata hazır olmasının təzahürü kimi qiymətləndirmişdi. General ümid etdiyini bildirmişdi ki, Sülh konfransı Azərbaycan xalqının bütün arzu və istəklərini nəzərə alacaqdır. 1078
Harbordun Bakıya qısa müddətli səfərindən şəhərin erməni əhalisi və onların milli təşkilatları da öz mənafelərinə uyğun bacarıqla istifadə etdilər. General Harbordun Tiflisə və Bakıya gedəcəyini nəzərə alaraq, hər iki şəhərdə olan erməni milli təşkilatlarına və erməni kilsələrinə Ermənistan hökuməti tərəfindən tapşırıq verilmişdi ki, ümumerməni tələbləri ilə bağlı general Harborda sənədlər təqdim etsinlər. Hələ İstanbulda Harbordla görüşən erməni nümayəndələri sentyabr ayının 18-də Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi vasitəsi ilə Bakıdakı diplomatik nümayəndə T.A.Bekzadyana çatdırmışdılar ki, general Harbord müstəqil və azad Ermənistan yaranacağı təqdirdə, digər yerlərdə yaşayan erməni sənayeçiləri, tacirləri, mühəndis-texniklərinin öz kapitalları ilə birlikdə Ermənistana gedib- getməyəcəkləri ilə maraqlanır. T.A.Bekzadyana məsləhət görülürdü ki, Harbordu inandırsınlar ki, "Müstəqil və Böyük Ermənistan" yaranarsa, bütün erməni sənayeçiləri, tacirləri, bütün sahədə çalışan mütəxəssislər Ermənistana toplanacaqlar. 1079
Bakıda yaşayan ermənilər bu tövsiyələrə uyğun hərəkət etdilər və Bakı erməni əhalisi adından general Harborda müraciət təqdim etdilər. Müraciətdə deyilirdi: "Amerika xalqının və dövlət xadimlərinin insanpərvər siyasəti nəticəsində Ermənistan dövləti siyasi baxımdan tanınarsa biz, Bakı erməni cəmiyyəti adından təntənəli şəkildə vəd edirik ki, öz tarixi vətənimiz olan Ermənistanın tərəqqisi naminə hər şeyi edəcəyik." 1080 Müraciət elə tərtib edilmişdi ki, guya Azərbaycanda hər şey ermənilərə məxsus olmuşdur və ən maraqlısı odur
1076 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.366-367 1077 Азербайджан. 1919, 7 октября. 1078 Azərbaycan arxivi, 1988, №1-2, с. 147-148 1079 Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin Bakıdakı diplomatik nümayəndəsi T.Bekzadyana məktubu. 18.09.1919. // ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 26, v.26 1080
Bakının erməni əhalisinin nümayəndələrinin general Ceyms Harborda məktubu. Oktyabr, 1919. // ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 26, v.29
319
ki, müraciətdə bir dəfə də "Azərbaycan" adı çəkilmirdi. Bakı erməniləri Orta Asiya, Qroznı, Vladiqafqaz və digər yerlərdə yaşayan ermənilərin də öz sərvətləri ilə Ermənistana yardım göstərəcəyini Harborda bildirirdilər. Müraciətin axırında deyilirdi: "Siz öz hökumətinizə çatdırın ki, Bakı erməniləri digər xarici dövlətlərdə yaşayan ermənilər kimi, vətənlə əlaqəni üzməmişlər, onun dərdləri və sevincləri ilə yaşayır, bütün öz gücünü vətənin çiçəklənməsi naminə sərf etməyə hazırdırlar." 1081
Bundan əlavə, 1918-1919-cu illərdə cərəyan edən hadisələrin saxtalaşdırılmış təsviri də Bakı erməniləri tərəfindən Amerika missiyasına təqdim edildi. Burada ermənilərin Antantanın "müqəddəs işi" uğrunda vuruşduqlarını şərh etməklə yanaşı, guya Osmanlı ordusunun Cənubi Qafqazdan çıxarkən, türk əsgər və zabitlərinin yerli adamlar kimi müsəlmanlar yaşayan ərazilərdə qaldığı, onların Türkiyə və Azərbaycan hökumətindən yardım alaraq, Ermənistan hökumətinə qarşı mübarizə apardığı göstərilirdi. Qarabağla bağlı ermənilər daha cəfəng bir fikirlə amerikalıları qorxudaraq yazırdılar ki, guya Azərbaycan Respublikası Araz, Cənub-Qərbi Qafqaz respublikalarını özünə birləşdirmək yolunda maneə olan Qarabağ və Zəngəzur rayonlarını tutmaqla Türkiyə ilə ittifaqda Aralıq dənizindən - Hind okeanına qədər yalnız müsəlmanlardan ibarət dövlət yaratmaq istəyir. Ermənilərin fikrincə, guya bu, ona görə baş vermişdir ki, müttəfiqlərə inanaraq, Ermənistan hökuməti mübahisəli məsələlərlə bağlı Paris Sülh konfransının qərarını gözlədiyi halda "Azərbaycan hökuməti Sülh konfransının göstərişlərinə məhəl qoymayıb, Türkiyə ilə birlikdə Ermənistan ərazisində müsəlmanların üsyanını qaldırmış" və tarixi erməni "ərazilərini" tutmuşlar. Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan hökumətinə tabe olması haqqında qərar qəbul etmələrini 1082 isə Bakı erməniləri onların Ermənistan Respublikası ilə əlaqələrinin kəsilməsi, hərbi sursatdan məhrum olması ilə izah edirdilər. 1083 Bakıdakı erməni icması Qarabağa, Zəngəzura, Naxçıvana və Şərura, Qarsa guya, Ermənistanın tarixi və etnik hüququ olduğu barədə Harborda çoxlu sənədlər təqdim etmişdilər. 1084
düşəcəkdi. Ona görə o, Bakıdan birbaşa Batuma yola düşdü. Azərbaycan xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov Batuma qədər Harbordu müşayiət edərək, respublika xarici və daxili siyasətinin bir sıra zəruri məsələlərini ona aydınlaşdırdı. Azərbaycan xarici işlər nazirinin gəlişi şərəfinə amerikalılar Batumda olan "Corc Vaşinqton" gəmisində ziyafət verdilər. Oktyabrın 8-də isə Azərbaycan konsulluğunda gürcülərlə birlikdə Ceymis Harbordun şərəfinə ziyafət məclisi təşkil edildi. Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ilə Batum danışıqlarında
1081 Bakının erməni əhalisinin nümayəndələrinin general Ceyms Harborda məktubu. Oktyabr, 1919. // ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 26, v.38 1082
Bax: Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.8 1083
1918-1919-cu illərdə baş vermiş hadisələr barədə Bakıdakı erməni təşkilatlarının general C.Harborda təqdim etdikləri arayış. Oktyabr, 1919. // ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 26, v.41 1084 Yenə orada. c.42-48 320
amerikalılar bacarıqlı və işgüzar adamlardan təşkil olunmuş Azərbaycan hökumətinin bir sıra maneçiliklərə baxmayaraq, çox iş görə bildiklərini xüsusi qeyd etdilər. 1085 General Harbord xüsusi olaraq göstərdi ki, Azərbaycanın sülhsevər xarici siyasəti onda xoş təəssürat yaratmışdır. 1086
Batumdan yola düşməzdən əvvəl general Harbord Azərbaycan hökumətinin başçısı N.Usubbəyova Azərbaycan Respublikasına səfəri zamanı aldığı xoş təəssürata görə təşəkkür məktubu göndərdi. Harbord yazırdı: "Mən və mənim missiyamda olan zabitlər sizin xalq və ölkə haqqında ən yaxşı xatirələrimizi özümüzlə aparırıq ki, qonşularınızın böyük dövlətlər arasında sizə qarşı yaratdığı narazılıq sizin tərəqqinizə mane olmasın." 1087
Parisə gəldi və Birləşmiş Ştatların Versalda olan dövlət katibinin müavini F.Polka, az sonra isə ABŞ Dövlət Departamentinə və Senata səfər barəsində məruzə təqdim etdi. 1088
Harbordun məruzəsinin qısa mahiyyəti ondan ibarət idi ki, hər üç respublika Qərb nöqteyi-nəzərindən о qədər də yaxşı vəziyyətdə deyildir. Onun fikrincə, Qafqazda iqtisadiyyat və maliyyə sistemi fəlakətli dərəcədə dağılmışdır. О bildirirdi ki, Gürcüstanda "qırmızı təhlükə", bolşevizm təhlükəsi güclüdür, Azərbaycanda idarəçilik üçün yerli kadrlar çatışmır, Ermənistan isə xarabalığı xatırladır. Hər üç respublikanın siyasi istiqaməti Harbord tərəfindən belə müəyyən edilirdi: "Gürcüstan müstəqillik üzərində israr edir, Ermənistan yəqin ki, Rusiya mandatına tərəfdardır, Azərbaycan isə Türkiyəyə meyl edir və xristianlara etibar etmir, lakin onların təhsil görmüş nümayəndələri xarici əlaqələrin inkişaf etdirilməsinin zəruriliyini başa düşür. 1089 Ümumiyyətlə, mandat məsələsində Harbordun fikri belə idi ki, Cənubi Qafqaz vahid bir mandatlıqda birləşməlidir. Lakin bu mandatın Amerikaya verilməsi məsələsində onun fikri müsbət deyildi. Bir hərbi mütəxəssis kimi o, yaxşı başa düşürdü ki, regionda sülhü bərqərar etmək üçün iki, yaxud dörd polk deyil, daha böyük, 60 minlik ordu lazımdır. 1090 1919-cu ilin payızında isə Amerika ordusu Avropadan çıxarılmaq üzrə idi. General Harbordun missiyasının əsas vəzifələrindən biri olan Türkiyə Ermənistanı məsələsi daha qaranlıq formada təqdim edilirdi. Hətta Parisdə olan gürcü nümayəndəsi Z.Avalov yazırdı: "Hərdən adama elə gəlir ki, onu xüsusi məqsədlə göndəriblər ki, Ermənistan üzərində Amerika mandatı ideyasını pozsun."
1091 General Harbord öz məruzəsində ABŞ siyasi dairələrini
1085
L'Azerbaidjan et la mission americaine.//Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Janvier, №6, p.2-3 1086 ARDA, f.2905, s.l, i. 20, v.4 1087 Азербайджан, 1919, 21 октября. 1088 Conditions in the Near East: Report of the American military mission to Armenian. By the U.S.Senate. Senate Documents 266, 66-th Congress, 2-nd session, Washington, 1920. 1089
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.230 1090
М.И.Найдель, Ю.В.Согомонов. К истории интервенции США в Закавказье. //История СССР, 1961, №3, с.33 1091 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.231. 321
məlumatlandırırdı ki, ermənilər üçün nəzərdə tutulan ərazilərdə türklər hələ ermənilər oradan çıxarılmazdan əvvəl çoxluq təşkil edirdilər və bütün erməni qaçqınları ora yenidən qayıdacağı halda türklər yenə çoxluq təşkil edəcəklər. 1092
"Amerika missionerləri türkləri ermənilərdən üstün tuturlar." 1093
O, Ermənistana Amerika mandatının lehinə 14, əleyhinə isə 13 dəlil gətirirdi. Lakin birinci on dörd dəlil çox zəif olduğundan, ikinci 13 dəlil ilə çox asanlıqla Ermənistana Amerika mandatının inkar edilməsini sübuta yetirmək olurdu. 1094 General Harbord erməni məsələsi ilə yaxından tanış olduqdan sonra qəti surətdə bu fikrə gəlmişdi ki, ABŞ Ermənistana hər hansı vəkalət verməkdən imtina etməlidir. 1095
cəhd göstərmiş, lakin bu mümkün olmamışdı. Əli Mərdan bəy yazırdı: "Bir həftə əvvəl Qafqazdakı Amerika missiyasının başçısı general Harbord Parisdən keçərək, Amerikaya gedib. O, burada cəmisi iki gün qaldı. Мən iki dəfə onun yanına kuryer göndərdim ki, görüşmək üçün vaxt təyin etsin. Onun adyutantı cavab verdi ki, general görüşməyə çox şad olacaq və o, özü telefonla görüş vaxtını bizə bildirəcək. Təəssüf ki, bu dəfə də onu görmək bizə müyəssər olmadı. General Harbordun gəlişi münasibətilə qəzetlərdə (le Temps) xəbər verilirdi ki, şəxsən prezident Vilsona Qafqaz işləri haqqında məlumat aparır. Həmin məlumatda Ermənistan üzərində mandata qarşı çıxılır." 1096
General Harbordun missiyasının yekunları barədə hazırladığı məruzə ilə tanışlıq belə bir nəticə çıxarmağa əsas verir ki, o, Cənubi Qafqazın və İstanbulun bir mandatlıqda birləşdirilməsinə tərəfdar idi, lakin Harbord bu mandatın ABŞ tərəfindən götürülməsinə etiraz edirdi. Harbord missiyası, nəinki ABŞ-ın Qafqaz mandatlığına olan marağına son qoydu, eyni zamanda Birləşmiş Ştatların siyasi dairələrində geniş yayılmış ermənipərəstlik əhvali-ruhiyyəsinə şübhə toxumu səpdi. Beləliklə, sənəd və materialların təhlili göstərir ki, ABŞ-ın Qafqaz güclü hərbi, siyasi, iqtisadi və strateji marağı olsa da, lakin Birləşmiş Ştatlar Cənubi Qafqaz respublikalarını gözlənilən Şimal təhlükəsindən effektli müdafiə etmək imkanına malik deyildi. Digər tərəfdən Birinci dünya müharibəsindən sonra avropalı müttəfiqləri Birləşmiş Ştatları, nəinki Qafqaza buraxmağa ehtiyat edir, hətta onun Yaxın Şərqə nüfuz etməsinə qısqanclıqla yanaşırdılar. Bu regionda möhkəmlənmək üçün Birləşmiş Ştatlar İkinci dünya müharibəsinin başa çatmasını gözləməli oldu.
1092 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.126. 1093 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.231. 1094 Г.Гамбашидзе. Из истории политики США в отношении Грузии, с.44. 1095 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.126. 1096
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.146, v.11.
|