Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
X FƏSİL
ABŞ-ın Qafqaza marağının güclənməsi və Azərbaycan
Birinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ qüdrətli dövlət kimi tarix səhnəsinə çıxmışdı. Döyüşən tərəflərin hərbi sifarişi Birləşmiş Ştatları sözün tam mənasında dünyanın iqtisadi və maliyyə mərkəzinə çevirmişdi. 1917-ci ildə Amerikanın hərbi əməliyyatlara daxil olması onun siyasi nüfuzunu artırmış, qalib Antantanın üzvü kimi dünyanın taleyinin müəyуən edilməsində rolunu gücləndirmişdi. Birləşmiş Ştatlar müharibədən sonrakı dünya düzəninin qurulmasında həlledici dövlət statusu qazanmış, onun sülhün memarı kimi məşhurlaşan prezidenti Vudro Vilson eyni zamanda kiçik xalqların dostu kimi tanınmağa başlamışdı. ABŞ Paris Sülh konfransına hələ 1918-ci ilin yanvar ayında elan edilən Vilsonun 14 maddəsi ilə gəlmişdi. Prezident Vilson tərəfindən sistemləşdirilmiş bu sülh prinsipləri Birləşmiş Ştatların böyük dünyaya və böyük siyasətə gəlişinin çıxış nöqtəsini təşkil edirdi. V.Vilsonun təqdim etdiyi sülh maddələri gücə deyil, prinsiplərə, qaliblər üçün də, məğlublar üçün də maraqlara deyil, hüquqa əsaslanmalı idi. 989 Rusiya imperiyasının dağılması və onun hüdudlarında yaranan yeni dövlətlərin tanınması məsələsi Vilson prinsiplərində yer almasa da, Sülh konfransı başlandıqdan sonra Qafqaz regionu strateji baxımdan Amerika siyasəti üçün cəlbedici görünməyə başladı. Ona görə də Avropa dövlətləri ilə yanaşı, Qafqaz mandatına namizədlərdən biri də ABŞ idi. Böyük Britaniya, Fransa və İtaliyadan fərqli olaraq, Amerika Qara dəniz boğazları, İstanbul və bütövlükdə, Qafqaz mandatını qəbul etməkdə maraqlı idi. Əvvəllər göstərildiyi kimi, Dördlər Şurası hələ may ayında boğazlar və Ermənistan üzərində mandatı ABŞ-a təklif etmişdi. ABŞ prezidenti V.Vilsonla, Amerikanın Paris Sülh konfransındakı nümayəndələri ilə, dövlət katibinin müavini F.Polkla və uzun müddət Yaxın Şərqdə işləmiş H.Morqentau ilə danışıqlardan aydın olmuşdu ki, respublikanın daxili işlərinə müdaxilə etməyəcəyi, Vilsonun "on dörd maddəsinə" əməl edəcəyi və əvəzində ayrı bir şey ummayacağı təqdirdə, Azərbaycan nümayəndələri Amerika himayəçiliyinə razı idilər. 990
Amerikanlar belə bir söhbəti gürcü nümayəndələri ilə də etmişdilər. İyun ayının 11-də N.Çxeidze başda olmaqla, Gürcüstan nümayəndələri prezident Vilsonun müşaviri polkovnik E.Hauzla görüşmüş və Gürcüstan üzərində ABŞ mandatına razılıq vermişdilər. 991 Az sonra, 989
Генри Киссинджер. Дипломатия. Москва, 1997, с.200. 990
Daha geniş məlumat üçün bax: Jamil Hassanov. Azerbaijani-American Relations from 1918-1920: A page in Their History. // Caspian Crossroads, vol.2, Issue 1, Spring-Sumer 1996, p. 1-9 991 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.226 294
iyun ayının axırlarında Parisdəki Amerika nümayəndələri bu məsələni Dördlər Şurasının iclasına çıxardılar. Dördlər Şurasının 28 iyun iclasında ABŞ nümayəndələri, sonralar Birləşmiş Ştatların prezidenti olmuş Herbert Huver və ABŞ-ın Türkiyədə keçmiş səfiri Henri Morqentau təklif etdilər ki, Amerikanın Ermənistanda geniş səlahiyyəti olan Ali komissarlığına ən yaxşı namizəd general Ceymis Harborddur. 992
Əgər C.Harbord hər hansı səbəbdən bu vəzifəni öz üzərinə götürməsə, onda polkovnik V.H.Haskelin üzərində dayanmaq lazımdır. 993
İyun ayının 28-dən iyul ayının 4-nə qədər Amerika nümayəndələri prezident Vilsonla məsləhətləşmələr keçirib, dəfələrlə bu məsələni müzakirə etdilər. İyul ayının 2-də dövlət katibi R.Lansinqin, Versaldakı ABŞ nümayəndə heyətinin üzvləri Uaytın, Blissin və Huverin iştirakı ilə keçirilən iclasda ABŞ nümayəndələri öz təkliflərini konkretləşdirdilər və Ermənistanda Ali Komissar kimi polkovnik V.N.Haskelin üzərində dayandılar. Paris Sülh konfransında Amerika nümayəndəliyinin Kiçik Asiya və Qafqaz üzrə məsləhətçisi V.Buklerə tapşırıldı ki, H.Huverin memorandumu əsasında iyul ayının 5-də keçiriləcək Onlar Şurasının iclasına təqdimat hazırlasın. İyulun 5-də Onlar Şurasının iclası Amerika təqdimatı əsasında polkovnik V.Haskeli Ermənistana Ali Komissar təyin etdi. Onlar Şurasının qərarında göstərilirdi ki, polkovnik Haskel Birləşmiş Ştatlar, İngiltərə, Fransa və İtaliya hökumətləri adından Ermənistana Ali Komissar təyin edilir, eyni zamanda o, Ermənistana yardım göstərilməsi ilə bağlı bütün tədbirlərə cavabdehdir. ABŞ, İngiltərə, Fransa və İtaliya hökumətlərinin Azərbaycanda, Gürcüstanda, Ermənistanda və İstanbulda bütün nümayəndələri təcili şəkildə polkovnik Haskellə əməkdaşlığa girməli və ona yardım göstərməli idilər. 994
Elə həmin iclasda qərar qəbul edildi ki, repatriasiya, ümumi hərbi və iqtisadi məsələlər üzrə hesabat hazırlamaq məqsədilə general Harbord İrəvana yola düşməlidir. Qəbul edilmiş bu qərarlar haqqında Robert Lansinq elə həmin gün teleqrafla Vaşinqtona məlumat verdi. О yazırdı ki, V.Haskel Qafqazda Dövlət Departamentinin nümayəndəsi kimi hərəkət edəcəkdir, adamlar toplamaqda ona kömək etmək lazımdır, onun fəaliyyəti Yaxın Şərqə Amerika Yardım Komitəsi tərəfindən maliyyələşdiriləcəkdir. Bu komitəyə Ermənistan üzərində Amerika mandatı barədə memorandumla çıxış edən H.Huver başçılıq edirdi. Ona görə V.Haskel eyni zamanda "Yaxın Şərqə Amerika Yardımı Komitəsinin" Qafqaz üzrə sədri təyin edildi ki, həmin komitənin Bakıda və Şuşada da bölmələri açılmalı idi. Lakin burada məqsəd erməni silahlı dəstələrinin vəhşilikləri nəticəsində öz yurdundan didərgin düşmüş azərbaycanlılara köməklik göstərmək deyil, qeyd edilən şəhərlərdə erməni əhalisini himayə etmək idi.
992 Г.Гамбашидзе. Из истории политики США в отношении Грузии, с.36 993 В.И.Адамия. Из истории английской интервенции в Грузии, с. 127 994 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. Washington, 1947, vol.VII, p.28 295
"Yaxın Şərqə Amerika Yardımı Komitəsi"nin baş direktoru H.Huver iyul ayının 16-da xüsusi məktubla Sülh konfransının rəhbərliyinə Gürcüstan üzərindən Ermənistana ərzaq yardımı daşınmasının çətinliyi haqqında məlumat vermişdi. О yazırdı: "Yardım komitəsi müttəfiqlərin müxtəlif hökumət orqanları ilə əməkdaşlıq şəraitində Rusiya Ermənistanını bürümüş dəhşətli aclığın qarşısını almaq üçün aylarla işləyir. Bu məqsədlə 50.000 ton ərzaq toplanmışdır. Bu yükün Batum limanından Ermənistana daşınması üçün yeganə yol Gürcüstanın ərazisindən keçir. Bu dəmir yolu qismən Britaniya ordusunun nəzarəti altındadır. Müttəfiqlərin nümayəndələrinin etirazlarına baxmayaraq, yardımın bir hissəsinin onlara verilməsini tələb edən gürcülər mütəmadi olaraq, ərzağın daşınmasına mane olurlar, hətta 4-5 gün dəmir yolunda hərəkət, ümumiyyətlə, dayandırılmışdı. Ermənistanda vəziyyət təsvir ediləsi deyil, artıq 60 gündür ki, adamlar ölüləri yeyirlər. Son iki ayda ərzaq daşınması vəziyyəti bir qədər yaxşılaşdırmışdır, lakin əslində orada ərzaq ehtiyatı heç vaxt 10 gündən artıq olmayıb. Biz Gürcüstan Respublikası ilə əməkdaşlıq etməyə cəhd göstəririk, lakin Gürcüstanda ərzaq ehtiyatı yaratmağa zərurət yoxdur. Gürcüstanla bizim rəsmi nümayəndələr arasında olan danışıqlara toxunmayacağam. Yalnız bir faktı demək yetərlidir ki, onların aclıqdan can üstə olan əhaliyə münasibəti sadəcə olaraq vəhşilikdir. Sonda qeyd etməliyəm ki, bizim nəqliyyat vasitələrimiz artıq bir həftədir ki, dayanıb. Мən başa düşürəm ki, bu məsələ müttəfiqlərin silahlı qüvvələrinin səlahiyyətlərinə aid deyil, lakin Gürcüstanın Ali Şura qarşısındakı öhdəliklərindən mən məlumatlıyam. Mənə belə gəlir ki, Şura Gürcüstana müvafiq teleqram göndərsə və Parisdə gürcü nümayəndələrinə təsir göstərilsə yaxşı olar. Mən teleqramın mətnini belə təklif edirəm: Şura məlumatlıdır ki, gürcülər acından ölən bədbəxt adamlara (ermənilərə -C.H.) ərzaq daşınmasına mane olurlar. Şura bu hərəkətlərə göz yuma bilməz. Bu orada yaşayan bütün insanlara, bütün bəşəriyyətə münasibətdə ədalətsizlik aktıdır. Ona görə Şura gözləyir ki, Gürcüstan nəinki yüklərin dəmir yolu ilə daşınmasını təmin edəcək, eyni zamanda bu yüklərə ən aşağı gömrük tarifləri tətbiq edəcək. Şura Gürcüstan hökumətindən cavab gözləyir." 995
Q.Bristolun Türkiyə və Azərbaycan əleyhinə Versala və ABŞ prezidenti V.Vilsona göndərdiyi teleqramların da əsas təşkilatçısı idi. İyul ayının 29-da göndərdiyi teleqramda Bristol, Qarabağ haqqında aydın təsəvvürü olmadığı halda yazırdı ki, türklər və tatarlar (azərbaycanlılar - C.H.) Rusiya Ermənistanının torpaqları olan Qarabağı tutublar. Əgər Britaniya, Qarabağ da daxil olmaqla bütün Rusiya Ermənistanının türklərdən və tatarlardan (azərbaycanlılardan - C.H.) təmizlənməsi haqqında əmr verməzsə, biz buradan kömək göstərilməsini davam etdirə
995 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.X, p.482-483 296
bilmərik. 996 Mətndən göründüyü kimi, bütün bu sənədlərin hazırlanmasında ermənilərin əli var idi. H.Huver Cənubi Qafqazda vəziyyəti tünd rəngdə təqdim etməklə Ermənistana Amerika Ali Komissarının təyin olunmasına nail olmaq istəyirdi. Versal Ali Şurasının sənədlərində göstərilirdi: Şura Huverdən xahiş etdi ki, Sülh konfransına və prezident Vilsona ünvanlanmış məktub təqdim etsin. Məktubda ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliyanın adından təklif edilməli idi ki, Ermənistana ezam olunan şəxsə Müvəqqəti Аli Komissar və yuxarıda adları çəkilən dövlətlərin vahid nümayəndəsi kimi vəkalət verilsin. 997
1919-cu ilin yayında V.Haskel Qafqaza gəldi. Onun qərargahı İrəvanda yerləşirdi. Ermənistan hökumət nümayəndələri ilə ilk görüşdə Haskel elan etdi ki, Paris Sülh konfransı ona vəkalət vermişdir ki, Ermənistanı və harada yaşamalarından (Gürcüstanda, Azərbaycanda, Türkiyədə) asılı olmayaraq, erməniləri qorusun. Ona görə də o, Paris Sülh konfransının qərarına görə, "müttəfiqlərin Ali komissarı" adlandırılır. 998
İyul ayının axırlarında Paris Sülh konfransına göndərdiyi ilk məlumatda Haskel Ermənistanın ağır vəziyyətdə olduğunu bildirirdi. Haskel missiyasından istifadə edərək, ermənilər öz qonşularına qarşı ərazi iddialarını yenidən qaldırdılar. Avqustun 5-də və sonrakı məlumatlarında polkovnik Haskel Gürcüstan hökumətindən Paris Sülh konfransına şikayət edirdi. Guya, Gürcüstan hökuməti öz ərazisindən Ermənistana göndərilən yardımın daşınmasına icazə vermir. Avqust ayının 13-də Versalda olan Amerika nümayəndələri H.Huverin və V.Haskelin məlumatları əsasında Gürcüstan haqqında xüsusi məsələ müzakirə etdilər və bildirdilər ki, onlar Gürcüstan hökumətinin belə mövqeyinə sadəcə, seyrçi kimi yanaşmayacaqlar. Avqustun axırlarında Sülh konfransı Haskelin məlumatı əsasında yenidən Cənubi Qafqazdakı vəziyyəti müzakirə etdi. V.Haskelin göndərdiyi məlumatı J.Klemanso oxudu. Haskel qayda- qanun yaradılması üçün ya Amerika süvari korpusunun, ya da piyada briqadasının Ermənistana göndərilməsini xahiş edirdi. 999
məlumatlar əsasında prezident V.Vilson Türkiyə sultanına hədələyici tələblər göndərdi. Avqust ayının 23-də İstanbuldakı Amerika Ali Komissarı admiral Bristol bu tələbləri Türkiyə Baş Nazirinə təqdim etdi. Tələblərin hazırlanma metodunda ermənilərin dəsti-xətti açıq-aydın hiss edilirdi. Orada deyilirdi: "Prezident Vilson Türkiyə hökumətinə хəbərdarlıq edir ki, əgər Qafqazda və digər yerlərdə türklər, kürdlər və digər müsəlmanlar tərəfindən ermənilərə münasibətdə təcavüz və qırğın dayandırılmasa, prezident Türkiyənin suverenliyinin saxlanmasını özündə ehtiva
996 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.X,p.532 997
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.VI, p.741 998 Г.Гамбашидзе. Из истории политики СШA в отношении Грузии, с.38. 999 Yenə orada, c.42 297
edən 12-ci maddəni sülh müqaviləsindən çıxaracaqdır. Bu addım Osmanlı imperiyasının tamamilə çökməsini başa çatdıra bilər. Əgər türklər imperiyanın hansısa bir hissəsində suverenliyi saxlamaq istəyirlərsə, onda gərək sübut etsinlər ki, öz əhalisinin qeyd edilən cinayətlərdə iştirakını, nəinki dayandırmaq niyyətindədir, eyni zamanda bunu etməyə qabildir. Türk tərəfinin bu hadisələrin qabağını almaq üçün öz gücsüzlüyünə istinad etməsi qəbul edilməyəcəkdir." 1000
Belə tələblər və müraciətlər erməniləri Türkiyəyə, Azərbaycana və Gürcüstana qarşı daha təcavüzkar mövqedən hərəkət etməyə sövq edirdi. Getdikcə onlar özlərini ABŞ tərəfindən övladlığa götürülmüş, lakin böyük vərəsəlik iddiası olan yetim uşaq qismində təsəvvür edirdilər. Ermənistana V.Haskelin müttəfiqlərin Аli Komissarı təyin edilməsi Türkiyə ilə yanaşı, Azərbaycan Respublikasının da Amerikanın Qafqaz siyasətinə cəlb edilməsinə təsir göstərdi. Yaranmış vəziyyətdən ermənilər indi ABŞ vasitəsi ilə Azərbaycana olan ərazi iddialarını həll etmək istəyirdilər. Avqustun ortalarında daşnak parlamentində çıxış edən V.Haskel ermənilərin ərazi iddialarını müdafiə etdiyini bildirmişdi. Ermənilər bu dəfə Qarabağ və Zəngəzur məsələlərini deyil, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz məsələlərini həll etmək istəyirdilər. V.Haskel öz çıxışında qeyd edirdi ki, Azərbaycan hökumətinin başçıları bu qəzalarla bağlı ermənilərin iddialarını qəbul etməzsə, onda onlar bu məsələyə "şəxsi məsuliyyət daşıyacaqlar." 1001
Polkovnik V.Haskelin əməkdaşlarından biri kimi polkovnik Ceymis Pey Ali Komissarın Azərbaycan üzrə müvəkkili təyin edilmişdi. Eyni zamanda Tiflisdə olan Amerika konsulluğunun əməkdaşı Con Randolf da vitse-konsul kimi Bakıya göndərilmişdi. 1002
Polkovnik V.Haskel bir müddət İrəvanda qaldıqdan sonra avqust ayının 28- də Bakıya gəldi. Baş nazir N.Usubbəyov, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov və Nazirlər Kabinəsinin digər üzvləri ilə çoxsaylı görüşlər keçirdi. Ermənistanın maraqlarını özündə ehtiva edən ərazi məsələləri ilə bağlı V.Haskel öz planını sentyabr ayının 1-də elan etdi. Bu plana görə, Amerika Ali Komissarı Qarabağı və Zəngəzuru Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi hesab edirdi. Bunun müqabilində V.Haskel təklif edirdi ki, İrəvan quberniyasının cənub hissəsində olan Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında neytral zona yaradılmalıdır. 1003
Həmin neytral zona Batumda olan ingilis general-qubernatorluğuna bənzər olmalı idi. Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz torpaqlarından ibarət olacağı nəzərdə tutulan general qubernatorluğun Amerika nümayəndəsi tərəfindən idarə olunması planlaşdırılırdı.
1000
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.VII, p.858 1001 М.И.Найдель, Ю.В.Согомонов. К истории интервенции США в Закавказье. История СССР, 1961, №3, с.35 1002
ARDA, f.2905, s.1, i. 20, v.2 1003
ARDA, f.2905, s.l, i.20, v.2. 298
Əlbəttə, bu planda həm amerikalıların və həm də ermənilərin öz niyyətləri var idi. Amerikalılar hələ nə qədər ki, Qafqaza istədikləri qədər ordu çıxara bilmirdilər, strateji baxımdan əlverişli olan Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz general- qubernatorluğunu yaradıb, orada möhkəmlənmək niyyətində idilər. Birinci dünya müharibəsindən sonra Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzin strateji mövqeyi təcridçilikdən geniş beynəlxalq əlaqələrə doğru ilk addımlarını atan Amerika üçün çox cəlbedici idi. Buradan gələcəkdə, nəinki Azərbaycana, Ermənistana, İran və Türkiyəyə, eləcə də bütün Yaxın və Orta Şərqə çox asanlıqla nüfuz etmək olardı. Ermənilərə gəldikdə isə, daşnak hökuməti hələ 1918-ci ilin noyabrında türk qoşunları Azərbaycandan çıxdıqdan sonra Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz, Eçmiədzin qəzalarını, Qars vilayətini müsəlman əhalisindən təmizləyib, qeyd edilən ərazilərdə Ermənistan hökumətinin hakimiyyətini bərqərar etmək istəyirdi. Lakin bu yerlərin müsəlman əhalisinin güclü müqaviməti bu planın həyata keçməsinə mane olmuşdu. Hətta ingilis komandanlığı müvəqqəti olaraq, Naxçıvanın idarəçiliyini Ermənistana versə də, qəzanın əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri olduğu üçün daşnak hökuməti bu qərarı həyata keçirə bilməmişdi. 1004
Tomsonla görüşdükdə, müttəfiqlərin baş komandanlığı tərəfindən Naxçıvanın idarəçiliyinin müvəqqəti olaraq, Ermənistan hökumətinə verilməsinə öz kəskin etirazını bildirmiş və Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəzin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu bildirmişdi. 1005 İndi silah gücünə öz hakimiyyətini qura bilməyən Ermənistan hökuməti, Amerika layihəsi üzrə bu ərazilərdə neytral zona yaradılmasına çalışırdı. Şübhəsiz ki, Amerika nümayəndəsinin idarə edəcəyi Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz general-qubernatorluğu gələcəkdə bu ərazilərin Ermənistana keçməsi üçün əlverişli şərait yaratmalı idi. Düzdür, Azərbaycan hökumət başçıları ilə söhbətində Vilyam Haskel inandırmağa çalışırdı ki, o, "ermənilərin vəkili deyildir", 1006 lakin onun Azərbaycan hökumətinə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzlə bağlı təqdim etdiyi layihə bu ərazilərin gələcəkdə Ermənistana verilməsini asanlaşdırmağa xidmət edirdi. 1007
quberniyasının Axalsıx və Axalkələk qəzaları ilə birlikdə mərkəzi Qars olmaqla Cənubi Qərbi Qafqaz respublikası yaratdılar. 1919-cu ilin yanvarında yaradılmış Parlamentə Çıldırlı Esad bəy, hökumətə isə Cahangiroğlu İbrahim bəу başçılıq
1004 ARDA, f.2898, s.1, i. 6, v.2. 1005 Xarici İşlər naziri M.Y.Cəfərovun Bakıda müttəfiq ordularının komandanı V.Tomsonla danışıqların yekunları barədə Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova məlumatı. 07.05.1919 // ARDA, f.970, s. 1, i. 60, v.3. 1006 Борьба, 1919, 28 август - 2 сент. 1007 Ermənistanda Amerika Аli Komissarı V.Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə Amerika general- qubernatorluğu yaradılması ilə bağlı layihəsi. 01.09.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.93, v.3-4.
299
edirdi. 1008 Qısa müddətdə ingilis valisi Temperley, Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cənub-Qərbi Qafqaz respublikasını tanımışdılar. Qonşu dövlətlərin təcavüzünə məruz qalan Cənub-Qərbi Qafqaz respublikası özünü müdafiə etmək üçün 8 min nəfərlik ordu yaratmışdı. 40 min kvadrat kilometr ərazisi, 1.763.148 nəfər əhalisi olan müstəqil Türk Respublikası altı aya qədər ömür sürdü. Millətlərin öz hüququnu təyinetmə prinsipinə əməl edilməklə yaradılmış Cənub-Qərbi Qafqaz respublikası 1919-cu ilin aprel ayında müttəfiqlərin baş komandanı general Tomsonun dekreti ilə buraxılmışdı. 1009
V.Haskel layihəsinə keçməzdən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Versal Sülh konfransında olan nümayəndələri də Ermənistan hökumətinin qədim Azərbaycan torpaqları olan Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzi, Qafqazda olan Cənub-Qərbi Qafqaz Türk Respublikasını özünə birləşdirmək niyyətlərinə, daşnakların bu ərazilərdə törətdiyi zorakılıq aktlarına qarşı mübarizə aparırdılar. Bu barədə Ə.M.Topçubaşov avqust ayının 19-da Sülh konfransının sədrinə xüsusi etiraz notası təqdim etmişdi. 1010 Notada göstərilirdi ki, Azərbaycan nümayəndə heyəti respublikanın müstəqilliyini tanımaq barədə Sülh konfransı qarşısında çıxış edəcəyi günü səbirsizliklə gözlədiyi halda, bizim ölkəmizdə mühüm hadisələr baş verir, Sülh konfransının səlahiyyətinə aid olan məsələlərə müdaxilə edilir, Qafqaz Azərbaycanının ərazisi zor gücünə dəyişdirilir, əhalisi öz yurdlarından didərgin salınır. Azərbaycan sülh nümayəndə heyəti öz ölkəsindən rəsmi məlumat almışdır ki, Qars vilayəti, İrəvan quberniyasının Naxçıvan, Şərur- Dərələyəz, Sürməli qəzaları və İrəvan qəzasının bir hissəsi Ermənistan Respublikasına birləşdirilmişdir. 1011 Etiraz notasında xatırladılırdı ki, bütün bu ərazilər türk ordusu tərəfindən tutulmuşdu və saziş bağlanana qədər onların əlində olmuşdur. Orada qeyd olunurdu ki, parlamentin və hökumətin başçısı 11 nazirlə birlikdə ingilislər tərəfindən həbs edilmiş və Malta adasına sürgün edilmişdilər. Halbuki ingilis komandanlığı Azərbaycan xarici işlər naziri Xan Xoyskiyə vəd
1008
ARDA, f.970, s.1, iş 27, v.7. 1009
Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının, İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfiqlərin sülh konfransındakı nümayəndələrinə etiraz notası. 19.08.1919. // ARDA, f.970, s.l, i.142, v.58; La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.2 1010
La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p. 1-4 1011 Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının, İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfiqlərin Sülh konfransındakı nümayəndələrinə etiraz notası. 19.08.1919. // ARDA, f.970, s.l, i. 142, v.56.; La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.l; Bu dövrdə Naxçıvanda cərəyan edən hadisələr haqqında ətraflı məlumat üçün bax: İ.Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917- 1921-ci illər). Bakı, 1996
300
vermişdi ki, Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasını Paris Sülh konfransında bu ərazinin taleyi həll edilənə qədər qoruyub saxlayacaqdır. İngilislərdən sonra, aprel ayının 30-da guya qaçqınları yerləşdirmək adı altında Qarsa ermənilər, az sonra isə gürcülər daxil oldular. Qarsın işğal edilməsinə qarşı və orada törədilən cinayətlərə görə, Azərbaycan Respublikası Gürcüstan və Ermənistan Respublikalarına, Qafqazdakı ingilis ordusunun komandanlığına öz kəskin etirazını bildirdi. 1012
Versal Sülh konfransının sədrinə təqdim edilmiş notada Azərbaycan nümayəndələri yazırdılar: "Qars vilayətinin belə acı taleyinə Azərbaycan Respublikası adicə seyrçi kimi biganə yanaşa bilməz və yanaşılmamalıdır". Notada xatırladılırdı ki, Qarsın əhalisinin 60 faizi müsəlman olmaqla yanaşı, azərbaycanlılarla bir kökdən olan xalqdır. Ermənilər isə vilayət əhalisinin cəmisi 23,4 faizini təşkil edirdilər. 1013
Ermənilər qaçqınları qaytarmaq adı altında Qarsda milli tərkibi öz xeyirlərinə dəyişmək istəyirdilər. Etiraz notasının ikinci hissəsi Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz hadisələrindən bəhs edirdi. Burada göstərilirdi ki, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli və İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsi ilə Azərbaycan hökuməti barışmayacaqdır. Etiraz notasında müttəfiq ölkələrin rəhbərlərinə bildirilirdi ki, Versalda olan Azərbaycan nümayəndələri Azərbaycan hökumətinin Naxçıvan qəzası ilə bağlı müttəfiqlərin komandanlığına təqdim etdiyi etiraz notasını müdafiə edir. Paris Sülh konfransına məlumat verilirdi ki, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli və İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistanın idarəçiliyinə verilməsi açıq şəkildə Azərbaycan Respublikasının hüquqlarının pozulması deməkdir. Belə bir aktın qəbul edilməsinin regionda daimi münaqişə ocağının yaradılmasına gətirib çıxaracağı böyük dövlətlərin nümayəndələrinə xəbərdarlıq edilirdi. Notada qeyd edilirdi ki, göstərilən ərazilərdə əhalinin milli tərkibi haqqında rəqəmlərin nəzərdən keçirilməsi bu əraziləri Azərbaycan torpaqları hesab etmək üçün kifayətdir. Müttəfiqlərin Versalda olan nümayəndələrinə bildirilirdi ki, Naxçıvan qəzasında 62,5 faiz azərbaycanlı, 36,7 faiz erməni, Şərur-Dərələyəzdə 72,3 faiz azərbaycanlı, 27,1 faiz erməni, Sürməlidə 68 faiz azərbaycanlı, 30,4 faiz erməni, İrəvan qəzasında 60,2 faiz azərbaycanlı, 37,4 faiz erməni yaşayır. Sonuncu qəza ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, gətirilən rəqəmlər bütün qəza üzrə əhalinin nisbətini əks etdirir. Lakin bu qəzanın mübahisə obyekti olan Vedibasar və Millistanda
1012 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Zaqafqaziyadakı Britaniya qüvvələrinin komandanı general- mayor Q.N.Koriyə notası. 30.04.1919. // ARDA, f.2898, s.l, i. 6, v.2 1013
Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının, İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfiqlərin Sülh konfransındakı nümayəndələrinə etiraz notası. 19.08.1919. // ARDA, f.970, 8.1, i.142, v.58; U Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.2
301
əhalinin 90 faizi azərbaycanlılar idi. 1014 Əslində əhalinin belə nisbəti Rusiya Qafqaza nüfuz etdikdən və qonşu dövlətlərdən erməniləri İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinə köçürdükdən sonra yaranmışdı. Halbuki, Rusiya Qafqaza gələnə qədər İrəvan vilayətində 49 875 nəfər müsəlman, 20 073 nəfər erməni, Naxçıvan vilayətində isə 17 138 nəfər müsəlman, cəmisi 2690 nəfər erməni yaşayırdı. 1015 Bu
qəzaların əhalisi 1918-ci ildə təşkil etdikləri müsəlman Milli Şurası vasitəsi ilə kəndbəkənd Azərbaycan Respublikasının idarəçiliyinə keçmək barədə qərar qəbul edib, Azərbaycan hökumətinə göndərmişdilər. Hətta Ordubadda 5 erməni kəndi də Azərbaycan Respublikasının tərkibində olmaq barədə akt tərtib etmişdi. 1016 Qeyd
edilən ərazilərdə müsəlman əhalisinin sayını azaltmaq üçün ermənilər rəqəmlərin saxtalaşdırılması da daxil olmaqla müxtəlif üsullardan istifadə edirdilər. Birinci dünya müharibəsinin sonunda hazırlayıb Moskvaya göndərdikləri sənədlərdə onlar türk əhalisini müxtəlif etnik adlar altında verməklə buna nail olmağa cəhd göstərirdilər. Məsələn, ermənilərin Moskvaya göndərdikləri sənəddə Sürməli qəzasında əhalinin 59 faizinin türk, 11 faizinin kürd, 30 faizinin erməni olduğu bildirilirdi. Yaxud, Şərur-Dərələyəzdə 90 250 nəfər əhalinin 58 496 nəfərinin (64,8 faiz) türk, 29 165 nəfərinin (32,3 faiz) erməni, 2589 nəfərinin (2,9 faiz) digər millətlərin nümayəndələri olduğu qeyd edilirdi. 1017
Ermənistan hökuməti statistik məlumatları öz xeyrinə dəyişmək üçün etnik təmizləmə, deportasiya və yerli əhalinin məhv edilməsi üsullarına da tez-tez əl atırdı. Cənubi Qafqazda sovetləşmə prosesi başlananda qırmızı ordunun komandirləri olan Todorski və Sviridov sovetlərin Qafqaz canişini Q.K.Orconikidzeyə yazırdılar: "Araz çayı boyunca Uluxanlı stansiyasından Naxçıvana qədər əhalisi müsəlmanlardan ibarət olan, Arazın bol taxıl anbarı sayılan Şərur rayonu indi meyitlərin çürüdüyü ölüm vadisini xatırladır. Şərurun bütün əhalisinin bir hissəsi 1919-1920-ci illərdə Ermənistan Respublikasının hökumət ordusu tərəfindən məhv edildi, qalanı isə Türkiyəyə qovuldu, əmlakları indi Njdenin malikanəsini mühafizə edən mauzeristlər tərəfindən talan edildi. Bəşəriyyət hələ belə vəhşilikləri görməyib." 1018
1014 Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının, İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfiqlərin Sülh konfransındakı nümayəndələrinə etiraz notası. 19.08.1919. // ARDA, f.970, s.1, i. 142, v.60-61; La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.3 1015
Гражданское управление Закавказьем от присоединения Грузии до наместничества Великого князя Михаила Николаевича. Исторический очерки. Тифлис, 1901, с.229 1016 Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz və Vedibasar vilayətlərinin müvəqqəti general-qubernatorunun Azərbaycan Respublikasının Ermənistanda diplomatik nümayəndəsinə məktubu. Oktyabr-dekabr, 1919. // ARDA, f.970, s.l, i 104, v.2-95 1017 Ermənistan sonuncu erməni-türk müharibəsinin başlanmasına qədər. 28.02.1921. //RDSSTA, f.5, s.1, i. 2797, v.22 1018
Zəngəzur əməliyyatının ideya təminatı. İyul, 1921. // RDSST A, f.85, s.13, i.75, v.2
302
Qeyd edilən ərazilərin əhalisinin, əsasən, müsəlmanlardan ibarət olduğu 1918-ci ilin dekabr ayında Qafqazda olan Fransa missiyasının hazırlayıb Parisə göndərdiyi geniş hesabatda da təsdiq edilir. 1019
təqdim olunan etiraz notasının axırında Sülh konfransından xahiş edilirdi ki, Qafqazda olan müttəfiq komandanlığı vasitəsi ilə iki mühüm məsələ həll edilsin: 1. Qars vilayətinin hüdudlarından müttəfiq qoşunlarından başqa bütün hərbi qüvvələr çıxarılsın, bu ərazinin taleyi həll edilənə qədər, onun idarəçiliyi yerli əhalinin arzusuna uyğun təşkil edilsin. 2. Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının və İrəvan qəzasının bir hissəsinin idarəçiliyi Azərbaycan Respublikasının əlində saxlanılsın. 1020
Azərbaycan nümayəndələri etiraz notasını Sülh konfransına təqdim etməklə yanaşı, Müttəfiqlərin Parisdə olan bütün nümayəndələrinə də verdilər. Bu etiraz notasından sonra Qarsda baş vermiş hadisələrlə maraqlanan və Qafqaza Ali Komissar göndərilən Oliver Uordrop vasitəsilə faktları dəqiqləşdirən lord Kerzon Qars hadisələrində Ermənistan hökumətini günahlandırmışdı. Bununla bağlı Parisdə olan erməni nümayəndə heyətinin başçısı A.Ağaronyan Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məlumatda məsləhət verirdi ki, təcili şəkildə Tiflisdə olan O.Uordropla görüşsünlər. 1021 Ermənilər lord Kerzonun belə mövqe tutmasına biganə qalmadılar. Daşnak A.Saqatelyan Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin "İnformasiya bülletenin"də nəşr olunmuş "Antanta, bolşevizm və müsəlmançılıq" məqaləsində izah edirdi ki, guya, lord Kerzonun ermənilərə qarşı müsəlmanpərəst mövqe tutması vaxtilə onun Hindistanın vitse-kralı olması ilə bağlıdır. Hətta ermənilər Kerzonun Əfqanıstan siyasətini də onun "müsəlmanpərəstliyi" ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. 1022
mövqeyinə baxmayaraq, bu qəzaların əhalisi Ermənistan hökumətinə tabe olmadılar. Daşnak hökumətinin öz hakimiyyətini silah gücünə yaymaq cəhdləri xeyli müsəlman kəndlərinin boşaldılması ilə nəticələnsə də, lakin bütövlükdə bu siyasət iflasa uğradı. Silah gücünə öz hakimiyyətini Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Sürməlidə yaya bilməyən ermənilər 1919-cu ilin sentyabrından başlayaraq, buna Amerika diplomatiyası vasitəsi ilə nail olmaq istəyirdilər. Polkovnik Vilyam Haskel Sülh konfransı tərəfindən Ermənistana müvəkkil təyin edildiyindən, Ermənistan hökumətinin İrəvan quberniyasının yuxarıda adları çəkilən qəzalarını
1019
Considérations générales sur l'organisation du Caucase en cantons. Annexe № 1 au rapport № 1 du 10 décembre 1918. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol.832, folio 19 1020
La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conference de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.3-4 1021 Ermənistan Respublikasının Paris Sülh konfransında olan nümayəndəliyinin başçısı A.Ağaronyanın xarici işlər nazirinə məktubu. Sentyabr, 1919.//ARPİİSPİHA, f.276, s.9, i.29, v.6 1022
Ermənistan Respublikasının Azərbaycandakı nümayəndəsi A.Saqatelyanın "Antanta, bolşevizm və müsəlmançılıq" adlı məruzəsinin surəti. 1920. // ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.38, v.2 303
ələ keçirməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. İngilis komandanlığının Naxçıvan və Şəruru Ermənistan hökumətinin idarəçiliyinə vermək təcrübəsi özünü doğrultmadığı üçün bu dəfə yeni bir plan - Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdən ibarət Amerika general-qubernatorluğu yaratmaq planı irəli sürülmüşdü. Sentyabr ayının 1-də Azərbaycan hökumətinə verilmiş 20 bənddən ibarət Haskel layihəsində, əslində Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzin Azərbaycandan ayrılması öz əksini tapmışdı. Layihədə göstərilirdi: Amerikanların yaratdığı neytral zonaya Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz daxil edilir, neytral zonanın idarəçiliyi polkovnik Haskelin təyin etdiyi Amerika general-qubernatorunun əlində olacaqdır; ermənilərin üstünlük təşkil etdiyi (bu amerikanlar tərəfindən müəyyən edilməli idi) yerləri çıxmaq şərti ilə yerli hakimiyyət azərbaycanlıların əlində qalırdı; Azərbaycan və erməni hökumətləri neytral zonada olan öz qoşunlarını geri çağırmalı idilər; hər hansı tərəfin qoşunu bura, yalnız, Amerika qubernatorunun icazəsi ilə daxil ola bilərdi; Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri təcili olaraq, yerli əhali arasında təbliğat aparan öz nümayəndələrini və ona rəğbət bəsləyən ölkənin nümayəndələrini neytral zonadan çıxarmalıdır; hər iki tərəf 1919-cu ilin 1 sentyabrına qədər törədilmiş hadisələrə görə həbs edilənlərə amnistiya verməlidir; yerli çinovniklər Amerika qubernatoru tərəfindən təyin edilir və qubernator neytral zonanın hüdudlarında istənilən çinovniki dəyişdirmək hüququna malikdir; Azərbaycan hökuməti neytral zonada və İrəvan rayonunda azərbaycanlı, Ermənistan hökuməti isə neytral zonada və Zəngəzur rayonunda erməni əhalisini sakitləşdirmək üçün öz nüfuzundan istifadə etməlidir; Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri öz ərazilərində yaşayan azərbaycanlı və erməni əhalisinin həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verməlidir; neytral zonanın hüdudlarında olan dəmir yolu xətti üzərində nəzarət hüququ Amerika general-qubernatoruna keçməlidir; Azərbaycan hökuməti "Yaxın Şərqə Amerika Yardım Komitəsi"nin Şuşa və Gorusda nəzərdə tutulan yardım tədbirlərinin həyata keçirilməsinə mane olmamalıdır; Azərbaycan hökuməti erməni qaçqınlarının öz yerlərinə qayıtmasına razılıq verməli və onlara yardım göstərməlidir; Böyük Vedinin azərbaycanlı əhalisi Amerika qubernatorunun müşayiəti ilə neytral zonanın hüdudlarından digər yerə köçürülməlidir və onlara şərait yaradılmalıdır ki, bütün əmlaklarını özləri ilə götürsünlər; hazırda inşa edilən Bakı-Culfa dəmir yolu Azərbaycan hökumətinin səlahiyyətində qalmalıdır; Amerika qubernatorunun idarəçiliyi dövründə neytral zonanı idarə etmək üçün lazım olan maddi vəsait yerli vergilər hesabına ödənilməlidir, bu məqsədlə Azərbaycan hökumətindən əlavə vəsait tələb edilməlidir və s. 1023
İlk baxışda layihənin məzmunundan aydın olur ki, belə bir layihə amerikanlar tərəfindən hazırlana bilməzdi. Bu müttəfiqlərin Ali Komissarı Vilyam Haskelin adı ilə elan edilmiş erməni layihəsi idi. Lakin bu layihə Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün sentyabrın 27-də Vilyam
1023
Zaqafqaziyada Amerika Ali Komissarı V.Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə Amerika general-qubernatorluğu yaradılması ilə bağlı yeni layihəsi. 27.09.1919. // ARDA, f.970, s.1. i. 93, v.3-5 304
Haskel bir qədər yumşaldılmış, əslində isə mahiyyət etibarı ilə birincidən о qədər fərqlənməyən 12 bənddən ibarət ikinci layihəni Azərbaycan hökumətinə göndərdi. 1024 Azərbaycan xarici işlər naziri sentyabr ayının 29-da Haskelə yazırdı ki, onun hökuməti Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında xüsusi general qubernatorluğunun yaradılmasının əleyhinə deyildir, lakin təklif edilən şərtlərin bir qisminə etiraz edir. 1025
Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan hökuməti general- qubernatorluq barədə özünün tərtib etdiyi layihəni sentyabr ayının axırlarında polkovnik Haskelə göndərdi. 12 bənddən ibarət layihədə göstərilirdi: Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında müvəqqəti olaraq, xüsusi general-qubernatorluq yaradılır; general-qubernatoru Amerika vətəndaşları içərisindən polkovnik Haskel təyin edir; bu qəzalar ümumi, birbaşa, bərabər və gizli səsvermə yolu ilə seçilən yerli Şuralar tərəfindən idarə edilir; vilayətdə bütün hakimiyyət - inzibati, məhkəmə, dəmir və şose yolları, poçt-teleqraf, xalq maarifi və sair Şuranın müstəsna səlahiyyətinə daxil edilir və bu işi general-qubernator tənzim edir; Şura tərəfindən təyin edilən icra hakimiyyəti çoxluq təşkil edən millətin nümayəndəsindən olmalıdır; bütün general-qubernatorluqda mətbuat, vicdan, söz azadlığı, şəxsiyyətin və əmlakını toxunulmazlığı elan edilməlidir; general- qubernatorluğun büdcəsinə Azərbaycan parlamentində baxılmalı, çatışmayan məbləğ Azərbaycan xəzinəsindən əlavə edilməlidir; Azərbaycan pulu rəsmi pul vahidi kimi qəbul edilməlidir; seçkilər keçirilənə qədər general-qubernator Azərbaycandan iki məsləhətçi dəvət edib, onların köməyi ilə qayda-qanun yaratmalıdır; neytral zonadan Bakı-Culfa dəmir yolunun keçdiyi xüsusi zolaq ayrılıb, Azərbaycan hökumətinə verilməlidir; general-qubernatorluğun əhalisi tərksilah edilməməlidir; general-qubernatorluğun bütün ərazisində amnistiya keçirilməlidir. 1026 Lakin Azərbaycan hökuməti tərəfindən tərtib edilən layihə Haskel tərəfindən qəbul edilmədi. Sentyabr ayının ortalarında Haskel Naxçıvan, Şərur və Ordubad nümayəndələri Əli Səbri Qasımovu və Ələsgərovu qəbul edərək bildirdi ki, Birləşmiş Ştatların ordu mühəndisi polkovnik Edmond Deli Naxçıvana qubernator təyin edilmişdir və oktyabr ayının 23-də öz vəzifəsinə başlayacaqdır. Nümayəndələr adından Əli Səbri Qasımov Naxçıvan əhalisinin on bənddən ibarət olan tələblərini V.Haskelə təqdim etdi. Burada Naxçıvan əhalisinin bu rayona erməni qoşunu yeridilməsinə razı olmayacağı, bu qəzaların əhalisinin Ermənistan hökumətinə tabe olmayacağı və lazım gələrsə, azərbaycanlı əhalinin öz istiqlaliyyətini silahlı yolla qoruyacağı göstərilirdi. 1027
1024 Zaqafqaziyada Amerika Ali Komissarı V.Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə Amerika general-qubernatorluğu yaradılması ilə bağlı yeni layihəsi. 27.09.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.93, v.6 1025
Azərbaycan Respublikası Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Zaqafqaziya Amerika Ali Komissarı V.Haskelə məktubu. 29.09.1919. // ARDA, f.970, s.1, i. 93, v.9 1026 Азербайджан, 1919, 23 октября. 1027 Yenə orada. 305
Ümumiyyətlə, türklər Naxçıvanı tərk etdikdən sonra bu regionun əhalisi özünü erməni talanlarından silah gücünə müdafiə edirdi. Azərbaycan hökuməti bütün vasitələrlə İrəvan quberniyasının müsəlman qəzalarının istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsini müdafiə edirdi. Ermənilər bu regionu özlərinə tabe edə bilməməklərini həmişə guya burada türk əsgərlərinin olması ilə əlaqələndirirdilər və buna ingilisləri və amerikanları qıcıqlandırmaq üçün bir vasitə kimi baxırdılar. İrəvan quberniyasının müsəlman qəzalarının ermənilərə uğurlu müqavimətində Azərbaycan Respublikasının Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi Məmməd xan Təkinski böyük rol oynamışdı. Əgər müttəfiqlər işə qarışmasaydılar Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarının əhalisi özünü erməni hücumlarından qorumaq iqtidarında idi. İyul ayının 11-də M.Təkinski Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə şifrəli məlumatlar yazırdı ki, Böyük Vedidə erməni ordusunun hücumu dəf edilmişdir, İrəvana çoxlu yaralı erməni əsgərləri gətirirlər, ölmüş erməni əsgərlərinin sayı 200-dən çoxdur. Müsəlmanlar ermənilərdən iki top və səkkiz pulemyot müsadirə etmişlər. Ermənilərin əhvali-ruhiyyəsi aşağı düşüb. Onlar uğursuzluğu ingilis missiyasına inandırmaq istədikləri guya döyüşlərdə türk əsgərlərinin iştirakı ilə izah etməyə çalışırlar. Qəti şəkildə demək olar ki, bu kəndlərdə heç bir türk əsgəri yoxdur. 1028
Amerikalıların Ermənistanda hərbi qüvvəsi olmadığı, erməni ordusu isə əslində, bu işin öhdəsindən gələ bilmədiyi üçün Haskel müsəlman qəzalarında ümumxalq həyəcanının qalxmasından ehtiyat edir və əhalini sakitləşdirmək üçün diplomatik vasitələrə əl atırdı. O, neytral zonanın müsəlman əhalisinə vəd edirdi ki, onların hüquqları Paris Sülh konfransında nəzərə alınacaqdır. 1029 Oktyabr ayının əvvəllərində xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramında Haskel bildirirdi ki, yaxın vaxtlarda o, Parisə gedəcək, əgər Azərbaycan hökuməti neytral zonaya daxil olan ərazilərdə əhalinin sakitləşdirilməsinə yardım edərsə və neytral zona yaradılması haqqında Amerika planını müdafiə edərsə, Haskel vəd verirdi ki, Paris Sülh konfransı qarşısında Azərbaycanın tanınması məsələsini qaldıracaqdır. 1030
Hətta bu məqsədlə Amerika missiyasının üzvləri podpolkovnik J.A.Ulio və mayor Parker K.Kollok Azərbaycan hökumətindən yazılı şəkildə xahiş edirdilər ki, Sülh konfransı üçün məruzə hazırlandığından Azərbaycana aid statistik məlumatlar xəritələrlə birlikdə, Sülh konfransına təqdim edilmək üçün iki nüsxədən ibarət memorandum formasında Amerika Ali Komissarlığına göndərilsin. Oktyabr ayının 4-də Azərbaycan xarici işlər naziri, Haskelə göndərdiyi notada yazırdı ki, Azərbaycan hökuməti, onun təklifləri və mənafeyi nəzərə alınmaqla bu ərazinin
1028
Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova şifrəli teleqramı: 11.07.1919. // ARDA, f.970, s.l, i. 54, v.52 1029 ARDA, f.970, s.1, i.213, v.9 1030 Zaqafqaziyada Amerika Ali Komissarı V.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı. Oktyabr, 1919. // ARDA, f.970, s.l, i 93, v.9
306
yalnız Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi Amerika general-qubernatorluğu tərəfindən idarə edilməsinə razılıq verə bilər. M.Y.Cəfərov polkovnik Haskelə göndərdiyi notada Azərbaycan xalqının prezident Vilson tərəfindən elan olunmuş xalqların hüquqlarına dair prinsipinə uyğun olan ədalətli tələblərinin onun tərəfindən Sülh konfransında müdafiə olunacağına ümidvar olduğunu bildirirdi. Məktubda İrəvan quberniyasında Azərbaycan xalqının öz iradəsinə uyğun olaraq bərqərar etdiyi hüquqlarının da Vilyam Haskel tərəfindən Sülh konfransı qarşısında müdafiə olunması arzu edilirdi. 1031
Amerika missiyası Denikin təhlükəsindən də neytral zona yaradılması məqsədi ilə istifadə etmək istəyirdi. Denikin təhlükəsi ilə bağlı Şimal sərhədlərində neytral zona yaradılması haqqında Xarici İşlər Nazirliyinin sorğusuna Haskel cavab verirdi ki, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə neytral zona yaradılmayınca mənim tərəfimdən Denikinlə və digər məsələlərlə bağlı heç bir addım atılmayacaqdır. 1032
Haskel layihəsi elan edildikdən sonra təkcə Naxçıvanı deyil, İrəvan quberniyasının bütün müsəlman qəzalarını xalq həyəcanı bürümüşdü. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Versaldakı Azərbaycan nümayəndələrinə göndərdiyi məlumatda göstərilirdi ki, İrəvan quberniyasında vəziyyət üsyan həddinə çatıb, bu ərazidə Böyük Vedi üsyanı xüsusilə kəskin xarakter alıb, erməni qüvvələrinin tamamilə darmadağın edilməsi ilə nəticələndi və erməni ordusu İrəvan şəhərinin özünə qədər geri oturduldu. 1033 Məlumatda qeyd edilirdi ki, Şərur-Dərələyəzdə müsəlmanların hərəkatına erməni dəstələri və hərbi hissələri tərəfindən incidilən Kağızman əhalisi və Eçmiədzin qəzasının sakinləri də qoşuldular. Hazırda İrəvan quberniyasının bütün müsəlman əhalisi güclü şəkildə həyəcanlanmışdır. İrəvan quberniyasının dinc müsəlman əhalisinə divan tutulması Azərbaycan xalqının və siyasi dairələrinin də narazılığına səbəb olmuşdur. Şübhəsiz ki, hökumət belə zorakılıq aktlarına və incidilən müsəlman əhalisinin yardım çağırışlarına biganə qala bilməzdi. Ona görə də Azərbaycan hökuməti avqust ayında olduğu kimi və sentyabr ayında da İrəvan quberniyası müsəlmanlarına qarşı ermənilərin törətdiyi zorakılıqlara qarşı Ermənistan hökumətinə qəti etiraz notası göndərmişdi. 1034
1031 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun müttəfiqlərin Zaqafqaziyada Ali komissarı U.Haskelə notası. 04.10.1919. // ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.18. v.18 1032
Zaqafqaziyada müttəfiqlərin ali komissarı U.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı. 26.10.1919.//ARDA, f.970, s.1, i.93, v.7 1033 Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Versaldakı Azərbaycan nümayəndəliyinə məlumatı. Oktyabr, 1919. // ARDA, f.2905, s.1, i.20, v.2 1034
Lа situation de la population musulmane dans la Republique d'Armenie. // Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.4-6; Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Ermənistan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə notası. 22.09.1919. // ARDA, f.970, s.l, i.184, v.16-17; Note de l'Azerbaidjan a l'Armenie. 22 septembre 1919. // Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 Decembre, №5, p.1-2
307
Oktyabrın ortalarında polkovnik Haskel Parisə çağırıldıqdan sonra onun müavini polkovnik Ceymis Rey neytral zona məsələsini müzakirə etmək üçün Bakıya gəlmişdi. Hələ bundan iki həftə əvvəl İstanbuldakı Amerika səfirliyinin nümayəndəsi mayor Doyl da Azərbaycan paytaxtına gəlmişdi. 1035
Danışıqlar zamanı Ceymis Rey Azərbaycan hökumətinə təklif edirdi ki, hökumət öz nümayəndəsini onunla birlikdə neytral zona məsələsini həll etmək üçün İrəvana və Naxçıvana ezam etsin. Bununla amerikanlar yerli əhaliyə göstərmək istəyirdilər ki, Azərbaycan hökuməti neytral zona yaradılmasına tərəfdardır. Lakin hökumət buna etiraz edərək bildirdi ki, o, əhalini çaşdıra bilməz və hökumət tərəfindən bəyənilməyən prinsiplərin bərqərar edilməsində iştirak edə bilməz. Bununla belə, polkovnik Reyə bildirildi ki, əgər əhali amerikanlar tərəfindən təklif olunan şərtlərə razı olarsa, (İrəvan quberniyası müsəlman qəzalarının əhalisinin neytral zona yaradılmasına qarşı kütləvi həyəcanları Azərbaycan hökumətinə məlum idi - C.H.), hökumət neytral zonanın yaradılmasına müqavimət göstərməyəcəkdir. Paris Sülh konfransına göndərilən hökumət məlumatında qeyd edilirdi ki, bu etiraz polkovnik Reyi elə də təmin etmədi və o, Naxçıvana tək qayıtmalı oldu. 1036
Oktyabr ayının 24-də Ceymis S.Rey Naxçıvana gəldi və müsəlman Milli Şurası qarşısında neytral zona yaratmaq barədə Amerika Ali Komissarı Vilyam Haskelin bəyanatını elan etdi. Bəyanatda deyilirdi: "Ermənilərlə azərbaycanlılar arasında silahlı toqquşmanın dincliyi pozduğunu, vətəndaşların həyatı və əmlakı üçün təhlükə yarandığını, Ermənistan və Azərbaycanın bu əraziyə iddiası olduğunu, Şərur və Naxçıvana Ermənistan və Azərbaycanın hüququnun hələlik Sülh konfransı tərəfindən həll edilmədiyini, Ermənistan və Azərbaycanın bu ərazini idarə etmək üçün qarşılıqlı razılığa gələ bilmədiyini, Ermənistan və Azərbaycanın bu ərazidə sülh yaratmaq arzularını nəzərə alaraq... mən Vilyam N.Haskel Sülh konfransının mənim üzərimə qoyduğu vəkalətə əsaslanaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransa, Böyük Britaniya və İtaliya Ali Komissarı kimi... Şərur və Naxçıvan dairəsində, Amerika qubernatorunun rəhbərliyi altında müttəfiq idarəçilik zonasının yaradıldığını... Şimali Amerika Birləşmiş Ştatları ordusunun hərbi mühəndisi polkovnik Edmund L.Dellinin bu zonaya qubernator təyin edildiyini bildirirəm. 1037 V.Haskeli əvəz edən Ceymis Rey bu bəyanata uyğun iki bənddən ibarət Şərur və Naxçıvanda Amerika qubernatorluğu yaradılması, polkovnik Edmund L.Dellinin qubernator təyin edilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Lakin Naxçıvan Milli Şurasının və bütün Naxçıvan əhalisinin təkidi ilə Ceymis Rey bu qərarını dəyişməli oldu. Polkovnik Delli Naxçıvanda general- qubernator kimi deyil, Amerika Аli Komissarın nümayəndəsi kimi qaldı. Ceymis Reyin Naxçıvana səfəri ilə bağlı Naxçıvan Milli Şurasının üzvü S.Cəmillinski
1035
Азербайджан, 1919, 23 сентября. 1036
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Versaldakı Azərbaycan nümayəndəliyinə məlumatı. Oktyabr, 1919. //ARDA, f.2905, s.l, i. 20, v.7. 1037 Azərbaycan arxivi, 1988, №1-2, s.153 308
Azərbaycan Respublikasının Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.Təkinskiyə oktyabr ayının 26-da yazırdı ki, о özü, Xəlil bəу, Kəlbalı xan, D.Məmmədov və digərləri polkovnik Reylə iki günlük danışıqlar apardılar. "Ceymis Rey razılıq verdi ki, polkovnik Dellini general-qubernator kimi deyil, Sülh konfransının, yaxud Amerikanın nümayəndəsi kimi burada saxlasın. Bu nümayəndə bizim idarəçilik işlərimizə qəti surətdə müdaxilə etməyəcək və ermənilərlə bizim aramızda sülh yaratmaq, bizim qaçqınlara kömək etmək istiqamətində fəaliyyət göstərəcəkdir." 1038
S.Cəmillinski qeyd edirdi ki, danışıqlar zamanı məlum oldu ki, artıq burada müttəfiqlərin xüsusi idarə zonasının yaradılması məsələsi təxirə salınır və bir çox cəhətlərinə görə bu diyarın Azərbaycana birləşməsinə amerikanların razılığı hiss edilir. Naxçıvanda olduğu müddətdə Ceymis Rey və digər Amerika nümayəndələri başa düşdülər ki, neytral zona üçün nəzərdə tutulan ərazini Azərbaycandan ayırmaq qeyri-mümkündür. Noyabr ayında Ermənistanda olan ABŞ zabitlərinin Dellinin sərəncamına gəlməsi Naxçıvan və Şərur əhalisinin bərk həyəcanına səbəb oldu. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu kimi Delli zabitləri İrəvana qaytarmalı oldu. 1039
1920 -ci ilin yanvarında amerikanlar tamamilə Şərur və Naxçıvanın hüdudlarından çıxdılar. ABŞ missiyasının Qafqazda olduğu müddətdə Tiflisdə noyabr ayının 23-də onların vasitəçiliyi ilə Ermənistanla Azərbaycan arasında saziş imzalandı. Amerikanlarla yanaşı, ingilislər də iki respublika arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması və sülh bağlanmasına təşəbbüs etmişdilər. Noyabrın 16-da Britaniya Ali Komissarı O.Uordrop Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinə bu məqsədlə teleqram göndərmişdir. 1040 Lakin son anda amerikanlar vasitəçilik etdilər. Sazişdə tərəflər təsbit edirdilər ki, hazırda сərəyan edən toqquşmanı dayandırmağa və yenidən silaha əl atmamağa çalışacaqlar. Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri razılığa gəlirdilər ki, dinc əhalinin hərəkəti üçün Zəngəzurdan keçən yolu açmalıdırlar, tərəflər öz üzərlərinə öhdəlik götürürdülər ki, bütün mübahisəli məsələləri, о cümlədən sərhədlər məsələsini də dinc sazişlər vasitəsi ilə həll etməlidirlər. Bu sazişin üçüncü bəndi tərəflər arasında razılıq Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|