Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSİL 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra Cənubi Qafqazda vəziyyət və region uğrunda diplomatik mübarizənin başlanması
|
` nin Guney Kafkasya Politikası Olarak Ermenistan Sorunu 1919-1921. İstanbul, 2005; Omer Engin Lutem. The Armenian Demands at Paris Peace Conference of 1919.// Review of Armenian Studies, no. 11-12, vol.4, 2007 18 N.Nəsibzadə. Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 1996; İ.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı, 1996; yenə onun. Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr). Bakı, 2001; M.Qasımov. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər). II hissə, Bakı, 2001; M.Qasımlı, E.Hüseynova. Azərbaycanın xarici işlər nazirləri. Bakı, 2003; X.İbrahimli. Azərbaycan siyasi mühacirəti. Bakı, 1996; M.Süleymanov. Azərbaycan ordusu (1918-1920). Bakı, 1998; Yenə onun. Qafqaz İslam ordusu və Azərbaycan. Bakı, 1999; Azərbaycan tarixi. VII cilddə, V cild. Bakı, 2001; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I-II cildlər. Baş redaktor, Y.Mahmudov. Bakı, 2004- 2005; R.Hətəmov. Almaniya - Osmanlı münasibətlərində Azərbaycan amili (1917-1918-ci illər). Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı, 2005; Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.). Отв. ред. Н.Агамалиева. Баку, 1998; Р.С.Мустафазаде. Две республики. Азербайджано-российские отношения в 1918-1922 гг. М., 2006; Азербайджанская Демократическая Республика. Сборник статей. Сост. Р.Абуталыбов. М., 2008; А.Балаев. Мамед Эмин Расулзаде (1884-1955). М., 2009; С.М.Исхаков. Российские мусульмане и революция (весна 1917 - лето 1918). М, 2004; А.Гаджиев. Демократические республики Юго-Западного Кавказа (Карская и Аракс-Тюркская республики). Баку, 2004; П.Дарабади. Военные проблемы политической истории Азербайджана начала XX века. Баку, 1991; С.З.Юсифзаде. Первая Азербайджанская республика: история, события, факты англо-азербайджанских отношений. Баку, 1998. 14
olunmuş xatirələrində böyük dövlətlərin Azərbaycana münasibətdə yeritdiyi siyasət, Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Bakı uğrunda apardıqları gərgin mübarizə, Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh konfransı tərəfindən tanınması ilə bağlı maraqlı səhnələr vardır. 19
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik fəaliyyətinin araşdırılması, 1918-1920-ci illərdə həyata keçirilən xarici siyasətin dolğun mənzərəsinin yaranması məqsədilə müəllif respublika və xarici ölkələrdə saxlanılan çoxsaylı arxiv sənədlərinə müraciət etmişdir. Azərbaycan hökumətinin, onun xarici işlər nazirliyinin, qonşu ölkələrdəki diplomatik nümayəndəliklərinin, Paris Sülh konfransında iştirak etmiş Azərbaycan heyətinin fəaliyyətini əhatə etmək üçün Azərbaycan Dövlət Arxivi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Partiyalar və
İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi, Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin Arxiv İdarəsinin, Rusiya Dövlət Sosial Siyasi Tarix Arxivi, Rusiya Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi, Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik Arxivi, Böyük Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinin Arxivi və Birləşmiş Ştatların Dövlət Departamentinin sənəd və materiallarından geniş istifadə etmişdir. Göstərdikləri diqqət və qayğıya görə, müəllif bütün arxiv işçilərinə təşəkkür edir. Bu əsərin yazılmasında və nəşrə hazırlanmasında verdiyi tövsiyələrə və praktiki köməyə görə müəllif Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbərliyinə, nazirliyin nəzdində yaradılmış redaksiya şurasının üzvlərinə öz dərin minnətdarlığını bildirir.
19 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике. Париж, 1924; Б.Байков. Воспоминания о революции в Закавказье (1917-1920 гг). Берлин, 1922; А.И.Деникин. Очерки русской смуты. М., 1991; П.Н. Милюков. Воспоминания. М., 1991; Д. Ллойд Джордж. Военные мемуары. T.I-VI. М., 1934-1938; Его же. Правда о мирных договорах. Т.2. М, 1957; У.Черчиль. Мировой кризис. М., 1932; Ф.Нитти. Вырождение Европы. М.-Пг., 1923; М.Кeмаль. Воспоминания президента Турецкой республики. М., 1924; Э.Людендорф. Мои воспоминания о войне. Т.2, М., 1924; Л.Денстервиль. Британский империализм в Баку и Персии в 1917-1918 гг. Тифлис, 1925; A.Rowlinson. Adventures in the New East, 1918-1922, London-New-York, 1923; R.MacDonell. And Nothings Long. London. 1938; Haydar Bammate. Le Caucase et la revolution Russe. Paris, 1929; C.E.Bechofer. In Denikin's Russia and the Caucase, 1919-1920. London 1921; Talat Paşanın Hatıraları. İstanbul, 1946; Записки Джемал паши (1903-1919). Тифлис. 1923; K.Karabekir. İstiklal Harbimiz. İstanbul, 1988; S.İzzet. Büyük Harbte (1918) 15 Piyade Tameninin Azerbaycan ve Şimali Kafkasiyadakı Hareket ve Müharibeleri. İstanbul, 1936
15
1917-ci ilin fevral inqilabından sonra Cənubi Qafqazda vəziyyət və region uğrunda diplomatik mübarizənin başlanması Azərbaycanın istiqlalı 1918-ci ilin may ayının 28-də elan edilsə də, Cənubi Qafqazın beynəlxalq münasibətlərə daxil olması bir qədər tez baş verdi. Birinci dünya müharibəsinin sonunda yanacağa olan ehtiyacın artması vuruşan ölkələrin Qafqaza marağını artırmış, neft uğrunda mübarizə Bakını qarşı-qarşıya dayanan hərbi blokların cazibə mərkəzinə çevirmişdi. Qafqaz cəbhəsində baş verən ziddiyyətli dəyişikliklər, 1917-ci il rus inqilabının siyasi sarsıntıları, bütövlükdə Cənubi Qafqazdan və о cümlədən, Azərbaycandan da yan keçməmişdi. Ölkənin taleyi ilə bağlı həyati əhəmiyyətli məsələlər Azərbaycan aydınlarını daha fəal şəkildə siyasi proseslərə cəlb etmiş, bölgədə baş verən hərbi, siyasi və diplomatik xarakterli hadisələr onları tarixin sınağından keçirmişdi. Cənubi Qafqazla bağlı siyasi vəziyyətin tez-tez dəyişdiyi 1917-ci ildə, Trabzon və Ваtum konfranslarının keçirildiyi tarixi şəraitdə Azərbaycanın qabaqcıl siyasi xadimləri müstəqillik ərəfəsində maraqlı diplomatik təcrübə toplamışdılar. Birinci dünya müharibəsi Rusiyaya görünməmiş fəlakətlər gətirdi, ictimai- siyasi həyatın bütün axarlarında ziddiyyətləri kəskinləşdirdi. 1917-ci ilin fevral inqilabı çar monarxiyasını devirməklə yanaşı, imperiya ənənələrinə də ağır zərbə endirdi, "xalqlar həbsxanası" olan Rusiya imperiyasında milli azadlıq meylləri genişləndi. Mütləqiyyətin devrilməsi Cənubi Qafqazda siyasi prosesləri sürətləndirdi və sonrakı dövrdə hadisələrin inkişafına ciddi təkan verdi. Fevral inqilabından sonra yaranmış Müvəqqəti hökumətin ilk addımlarından biri Cənubi Qafqazın idarə edilməsi ilə bağlı xüsusi qurum yaratmaqdan ibarət oldu. Bu məqsədlə mart ayının 9-da Cənubi Qafqazı idarə etmək üçün Dövlət Dumasının yerli üzvlərindən ibarət Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (OZAKOM) yaradıldı ki, ona da rus kadeti V.A.Xarlamov sədrlik edirdi. Komitənin tərkibinə gürcü menşeviki A.İ.Çxenkeli, sosial federalist K.Abaşidze, azərbaycanlı kadet, sonralar Xalq Cümhuriyyətinin dördüncü hökumət kabinetində xarici işlər naziri vəzifəsini tutmuş Məmməd Yusif Cəfərov və erməni kadeti M.M.Papacanov daxil idilər. Xüsusi Komitə bilavasitə Müvəqqəti hökumətə tabe idi. Bu orqan mülki işləri idarə etmək üçün təsis edildiyindən qanunvericilik hüququna malik deyildi. Bir sıra məhdud cəhətlərinə görə Xüsusi Komitə kollektiv canişinlik təsiri bağışlayır və hadisələrin gərginliyi fonunda batıb qalırdı. Digər tərəfdən, fevral inqilabından ruhlanmış Zaqafqaziya xalqlarının siyasi azadlıqlara, muxtariyyətə olan güclü meyli, habelə çoxlu milli partiya və təşkilatların fəaliyyətinin leqallaşması, bölgəyə beynəlxalq marağın artması və digər mühüm amillər Cənubi Qafqazın idarəçiliyini xeyli çətinləşdirmişdi. 16
Mütləqiyyətin devrilməsi ilə
nəticələnmiş fevral
inqilabından azərbaycanlılar da çox şey gözləyirdilər. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq milli hərəkatda, siyasi proseslərdə fəal iştirak etmiş qabaqcıl ziyalılar rus inqilabını sevinclə qarşıladılar. "Molla Nəsrəddin" jurnalı öz səhifələrində mütləqiyyətin devrilməsini Azərbaycan xalqı üçün xoşbəxtlik hesab edirdi. 20 M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, "1917-ci il inqilabı məhkum siniflərə hürriyyət, məhkum millətlərə də muxtariyyət verəcəkdi". 21 İnqilab xəbərini alan kimi Bakıda müxtəlif milli qruplar, neft sənayeçiləri ittifaqı və digər təşkilatlar şəhəri idarə etmək üçün İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsini yaratdılar. Komitəyə sağ menşevik L.L.Biç sədrlik edirdi. İcraiyyə Komitəsində azərbaycanlı əhalinin nümayəndələri kimi M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə də təmsil edilirdilər. Fevral inqilabından sonra leqal vəziyyətə çıxan bolşeviklərin fəaliyyəti də şəhərdə genişlənməyə başladı, lakin onlar yeni formalaşan Bakı Sovetində azlıq təşkil edirdilər. Martın 6-da 52 min fəhlə və qulluqçu tərəfindən seçilmiş Bakı Sovetinin 52 üzvündən cəmi 9 nəfəri bolşevik partiyasının üzvü idi. 22 Sovetin ilk iclasına menşevik Q.Ayolla sədrlik etsə də, mart ayının 8-də sürgündən qayıtmış S.Şaumyan qiyabi şəkildə Sovetin sədri seçildi. Lakin tezliklə o, öz yerini eserlərin lideri Sako Saakyana verməli oldu. 23
Bakıda fəallaşan müsəlman milli təşkilat və cəmiyyətləri 1917-ci ilin mart ayının 27-də şəhərdə Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsini yaratdılar. Şuranın İcraiyyə Komitəsinə az sonra yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici işlər naziri, hüquqşünas Məmməd Həsən Hacınski sədrlik edirdi. Şurada ən böyük nüfuza malik olan partiya "Müsavat" partiyası idi və siyasi proseslərin dərinləşməsi fonunda tezliklə bu partiya Ümumazərbaycan partiyasına çevrildi. 1917-ci ilin oktyabr ayında Bakı Sovetinə keçirilən yeni seçkilərdə "Müsavat" 25 min seçicidən 9617 nəfərinin - yəni bütün seçicilərin 40 faizinin səsini qazanmışdı. Halbuki özləri üçün əlverişli şəraitdə keçirilən bu seçkilərdə bolşeviklər 3823, eserlər 6305, menşeviklər 687, daşnaklar 528 seçicinin səsini ala bilmişdilər. 24 Bakı Sovetinə keçirilən oktyabr seçkiləri qüvvələr nisbətinin hansı siyasi partiyanın xeyrinə olduğunu nümayiş etdirdi. Bu uğurlar bir tərəfdən müsəlman kütlələrinin siyasi proseslərə fəal cəlb edilməsi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən milli təşkilatların Rusiyanın ərazi muxtariyyəti prinsipi üzərində qurulması tələbi və müsəlmanlara geniş siyasi hüquqlar verilməsi ideyasını irəli sürmələri ilə bağlı idi. Milli-ərazi muxtariyyət ideyası ilk dəfə Qafqaz müsəlmanlarının aprel ayının 15-dən 20-dək keçirilən Bakı qurultayında müzakirəyə çıxarıldı. Qurultay
20 Molla Nəsrəddin, 1917, № 5 21 M.Ə. Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, 1990, s.26. 22 Баку, 1917, 9 марта 23 Сурен Шаумян. Бакинская коммуна 1918 года//Пролетарская революция, 1926, № 12, с.71 24 Каспий, 1917, 25 октября 17
fevral inqilabının qələbəsindən sonra Nəsib bəy Usubbəyovun başçılığı ilə Gəncədə yaranmış Türk-ədəmi mərkəziyyət və Müsavat partiyalarının milli demokratik prosesdə qabaqcıl rol oynadığını nümayiş etdirdi. Gərgin müzakirələrdən sonra qurultay milli məsələyə dair bu məzmunda qərar qəbul etdi: "Federativ əsaslarla demokratik respublika Rusiya dövlət quruluşunun müsəlman xalqlarının mənafeyini ən yaxşı təmin edən forması kimi tanınsın". 25
Bakı qurultayı milli məktəblərin dövlət tərəfindən müdafiə edilməsi, ana dilində universitet açılması Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsinin müsəlmanlar hesabına genişləndirilməsi, müsəlman əhalisinin siyahıya alınması və gözlənilən təhlükə ilə əlaqədar onun hərbi potensialının öyrənilməsinin zəruriliyini də qeyd etdi. 26
olan islamçılar və sosialistlər arasındakı mübahisə Bakı qurultayından 10 gün sonra 1917-ci ilin may ayının 1-də Moskvada keçirilən Ümumrusiya müsəlman qurultayında da davam etdi. Moskva qurultayında sosialistlər məhəlli muxtariyyətə etirazlarını onunla əlaqələndirirdilər ki, guya məhəlli muxtariyyət inqilabın nailiyyətlərinin məhvi ilə nəticələnər, milli mədəni muxtariyyət çərçivəsində isə Mərkəzi Rusiya hökuməti müsəlmanların hüquqlarının qorunmasının təminatçısı olar. May ayının 3-də qurultayda əsas məruzə ilə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə ərazi muxtariyyətinin tələb edilməsinin zəruriliyini tutarlı dəlillərlə izah etdi. İslam amilini ön plana gətirənlərə о bildirdi ki, artıq bir çox türk xalqları anlamağa başlayıblar ki, "əvvəlcə onlar türkdürlər, sonra isə müsəlman". M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, məsələni belə qoymaq lazımdır: "Millət nə deməkdir? Mən əminəm ki, millət üçün zəruri olan amillər dil, tarixi əlaqələr, adət və ənənələrin ümumiliyindən ibarətdir. Bəzən türk tatardan onun milliyyəti haqqında soruşduqda, о cavab verir ki, müsəlmanam. Lakin bu səhv nöqteyi-nəzərdir. Xristian milləti mövcud olmadığı kimi, islam milləti də mövcud deyildir. Bu böyük müsəlman evində türkün, farsın, ərəbin ayrıca mənzili olmalıdır." 27 Uzun müddət sovet və xarici ədəbiyyatda pantürkizmdə günahlandırılan M.Ə.Rəsulzadə qurultaydakı məruzəsində türk xalqlarının bir-birindən xeyli dərəcədə fərqləndiyini qeyd edirdi. Mədəni-milli muxtariyyət tərəfdarlarının güclü müqavimətinə baxmayaraq, may ayının 7-də qurultayın 6-cı iclasındakı səsvermədə M.Ə.Rəsulzadənin məruzəsində irəli sürülən məhəlli muxtariyyət ideyası 271 səsə qarşı 446 səslə qəbul edildi. 28
Rusiya müsəlmanlarının Moskva qurultayında məhəlli muxtariyyət ideyasının qələbəsindən sonra məqsəd və məramları bir-birinə yaxın olan Türk-ədəmi
25 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f.970, s.l, i.18, v.3 26 Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920). Bakı, 1998, s.39 27 İhsan İlgar. Rusiya'da Birinci müslüman Kongresi tutanakları. Ankara, 1990, s.164-165 28 С.М.Исхаков. Российские мусульмане и революция (весна 1917 г.- лето 1918 г.) - Москва, 2004, с. 176
18
mərkəziyyət və Müsavat partiyaları birləşməyi qərara aldılar. May-iyun aylarında hazırlıq işləri başa çatdırıldıqdan sonra iyun ayının 20-də Bakıda keçirilən I qurultayda hər iki partiyanın birləşdirilməsi prosesi başa çatdırıldı və birgə mərkəzi komitə yaradıldı. "Türk-ədəmi mərkəziyyət Müsavat partiyası"nın Mərkəzi Komitəsinə M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacınski, R.Vəkilov, X.Rəfibəyov, N.Usubbəyov, Ş.Rüstəmbəyov, A.Ağazadə və M.Axundov daxil oldular. Bununla da qısa vaxtda Müsavat partiyası təkcə Bakıda deyil, bütün Azərbaycanda böyük siyasi qüvvəyə çevrildi. Birləşdirici qurultaydan sonra "Türk-ədəmi mərkəziyyət Müsavat partiyası" təcili olaraq öz nümayəndələrini Daşkəndə göndərdi. Bu nümayəndələr Türküstanın ayrı-ayrı şəhərlərində keçirilən toplantılarda Türküstan federalistlər partiyasının yaradılmasında mühüm rol oynadılar. 29
inqilabının nailiyyətlərinin qorunub saxlanmasını zəruri hesab edirdilər. Müvəqqəti hökuməti devirməyə yönəlmiş Kornilov qiyamı baş verdikdə məşhur siyasi xadim Əlimərdan bəу Topçubaşovun imzası ilə Cənubi Qafqazda müsəlmanların rus inqilabına həmrəy olduğunu əks etdirən vərəqələr yayıldı. Eyni zamanda müsəlman əhalisini siyasi proseslərə daha yaxından cəlb etmək üçün 1917-ci ilin yayında Bakıda Müsəlman Milli Komitəsi yenidən təşkil edildi, Ə.M.Topçubaşov Komitənin sədri seçildi. Yeni Komitənin üzvlərindən olan Fətəli xan Xoyski Müəssislər Məclisinə seçkilərlə bağlı çağırılmış xüsusi müşavirədə iştirak etmək üçün Petroqrada ezam olundu. 1917-ci ilin oktyabr çevrilişi xalqların milli müstəqilliyə olan ümidlərini daha da artırdı. Bu ümidlər xeyli dərəcədə bolşeviklərin ilk günlərdə elan etdikləri bəyannamələrdən qidalanırdı. Sülh haqqında dekret, habelə "Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi", Rusiyanın və Şərqin müsəlman zəhmətkeşlərinə müraciətnaməsi ilk addım kimi keçmiş imperiyaya daxil olan xalqların azad surətdə ayrılıb öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq üçün hüquqi təminat verirdi. Lakin az sonra məlum oldu ki, bu sənədlər real əməli addımlardan uzaq olub, daha çox təbliğat xarakteri daşıyır. Tanınmış sovetoloq V.Kolarzın qeyd etdiyi kimi, "1917-ci ilin Oktyabr inqilabı rus müstəmləkəçiliyinə son qoymaq əvəzinə ona yeni təkan verdi". 30 Bütün bunların nəticəsi olaraq fevral inqilabından sonra Rusiya ərazisində yaranmış müxtəlif idarəçilik formaları Petroqraddakı Xalq Komissarları Sovetini tanımayacaqlarını elan etdilər. Petroqradda Oktyabr hadisələri baş verən gün Bakıda beş gün davam edən Müsavat partiyasının birinci qurultayı işə başladı. Qurultay yaranmış vəziyyətdə
29 С.М.Исхаков. Российские мусульмане и революция, с. 176 30 V.Kolarz. Russia and her Colonia. London, 1953, p.7
19
Azərbaycana milli ərazi muxtariyyəti verilməsinin taktiki və strateji istiqamətlərini müəyyən etdi. 31
M.Ə.Rəsulzadə partiya MK-nın sədri seçildi. Noyabr ayının 11-də Tiflisdə Cənubi Qafqazda fəaliyyət göstərən siyasi təşkilatların yığıncağı keçirildi. Gürcü menşeviklərinin rəhbəri Noy Jordaniya geniş nitq söyləyib bildirdi ki, son yüz ildə Cənubi Qafqaz Rusiya ilə çiyin-çiyinə olmuşdur və özünü "Rusiya dövlətinin ayrılmaz hissəsi" hesab etmişdir. İndi bizə bədbəxtlik üz vermişdir. Rusiya ilə əlaqə kəsilmiş və Cənubi Qafqaz tək qalmışdır. Biz ayağa qalxmalıyıq, ya özümüzü xilas etməliyik, ya da anarxiya burulğanında məhv olmalıyıq. Sonra Jordaniya Cənubi Qafqazı fəlakətdən xilas etmək üçün müstəqil yerli hökumət yaradılmasını təklif etdi. Qərara alındı ki, Məclisi Müəssisan tərəfindən hakimiyyət məsələsi həll edilənə qədər regionu idarə etmək üçün Cənubi Qafqaz komissarlığı yaradılsın. Noyabrın 15-də yeni yaradılmış hökumətin tərkibi elan edildi. Ona gürcü menşeviki E.P.Geqeçkori sədrlik edirdi və Cənubi Qafqazın hər üç milləti komissarlıqda təmsil edilmişdi. Daxili İşlər Nazirliyinə A.İ.Çxenkeli, hərbi nazirliyə D.Donskoy, maarif nazirliyinə F.Xoyski, ədliyyə nazirliyinə Ş.Alekseyev-Mesxeyev, ticarət və sənaye nazirliyinə M.Y.Cəfərov, yollar nazirliyinə X.Məlik-Aslanov, qanunlara nəzarət nazirliyinə X.Xasməmmədov, əkinçilik, dövlət əmlakı və dini işlər nazirliyinə A.Neruçev, maliyyə nazirliyinə X.Korçikyan, himayəçilik nazirliyinə A.Ohancanyan, ərzaq nazirliyinə A.Ter-Qazarov rəhbərlik edirdilər. Yeni yaradılmış hökumətdə əmək və xarici işlər nazirliyi E.Geqeçkorinin öz səlahiyyətində idi. 32 Müvəqqəti Komitə ilə müqayisədə Komissarlıq irəliyə, müstəqilliyə doğru daha bir addım idi. Lakin Cənubi Qafqazda vəziyyəti sabitləşdirmək üçün yeni hökumətin icra orqanları hələ zəif idi. Cənubi Qafqazın üç millətinin və bölgədə fəaliyyət göstərən siyasi partiyaların nümayəndələri Komissarlıqda təmsil olunduğu üçün müxtəlif partiyalar öz milli fraksiyalarını yaratdılar. Noyabr ayında M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Milli Fraksiyası təsis edildi. Komissarlığın qəbul edəcəyi qərarlar əvvəlcə fraksiyaların iclaslarında müzakirə edilir, sonra isə qəti qərar çıxarılırdı. Müəssislər Məclisinə qədər özünü Cənubi Qafqazın Müvəqqəti hakimiyyət orqanı elan etmiş bu hökumət Birinci dünya müharibəsi və daxili ziddiyyətlərlə əlaqədar Cənubi Qafqazın ərazi bütövlüyünü saxlamağı xarici siyasətin başlıca vəzifəsi kimi qarşıya qoymuşdu. Komissarlıq yarandıqdan iki həftə sonra noyabr ayının 26-da Məclisi Müəssisana seçkilər keçirildi. Nəticədə gürcü menşevikləri 11 yer, müsavatçılar 10, daşnaklar 9 yer, müsəlman sosialist bloku 2 yer, bolşeviklər, eserlər və ittihadçılar hər biri 1 yer əldə etdilər. 33 Bu
Zaqafqaziya seçki dairəsində bütövlükdə 4,4 faiz səs alan bolşeviklərin sosial
31 Программные документы мусульманских политических партий. 1917-1920 гг. Оксфорд, 1985, с. 13-15 32 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, с.7 33 С. Беленки и А. Манвелов. Революция 1917 года в Азербайджане. Баку, 1927, с.219
20
bazasının olmamasının əyani təsdiqi idi. 34 Seçkilərin gedişində aydın oldu ki, Azərbaycan türklərinin böyük əksəriyyəti Müsavatın uğrunda mübarizə apardığı ərazi muxtariyyəti ideyasını müdafiə edirlər. Oktyabr hadisələri Qərb dövlətlərinin Cənubi Qafqaza olan marağını artırdı. Bolşeviklərin döyüşən ölkələrə sülh dekreti ilə müraciət etməsi Antanta tərəfindən Qafqaz cəbhəsinə diqqəti artırmağı tələb edirdi. Böyük dövlətlərin Cənubi Qafqazda olan nümayəndələri ABŞ konsulu Smit, ingilis generalı Şor, fransız polkovniki Şardinyi və digərləri bölgədə gedən prosesləri diqqətlə izləyir və öz ölkələrinə mütəmadi məlumatlar göndərirdilər. Tiflisdəki ABŞ konsulu Dövlət Departamentinə vurduğu teleqramda xatırladırdı ki, Cənubi Qafqazın yerli əhalisinin əksəriyyəti və ordu, bolşeviklərin ardınca getməkdən imtina etmişlər. Smit sözünə davam edərək bildirirdi: "Müttəfiqlərin mənafeyinə uyğun göstərilməsi zəruri olan maliyyə yardımını almadan onların beş gündən artıq dözəcəyinə mən şübhə edirəm". 35 Vaşinqtona göndərdiyi məktubda Smit Cənubi Qafqaz Komissarlığını de-fakto tanımağı və bolşevizmə qarşı mübarizə məqsədilə Tiflisə 10 milyon dollar göndərməyi təklif edirdi. 36
əlində olduğunu göstərməklə bərabər, Cənubi Qafqazın əhalisinin əksəriyyətinin bolşevikləri və onların rəhbərlərini tanımaq istəmədiklərini, separat sülhə tərəfdar olmadıqlarını yazırdı. Lakin ABŞ hökuməti Rusiyanın parçalanmasından ehtiyat edərək, Cənubi Qafqaz Komissarlığına maliyyə yardımı göstərməyi lazım bilmədi və dövlət katibi Robert Lansinqin tapşırığı üzrə Smitə məlumat verildi ki, Rusiyadakı hadisələr aydınlaşmayınca Cənubi Qafqaz hökumətini tanımaq üçün Amerika konsuluna vəkalət verilmir. ABŞ-ın əksinə olaraq Fransa, İngiltərə və İtaliya rəhbərləri Cənubi Qafqazdakı hərəkatı müdafiə etməyi mümkün hesab edirdilər. Bu, daha çox alman-türk qoşunlarının Bakıya girə biləcəyi ehtimalının doğurduğu təşvişdən irəli gəlirdi. Almaniya-Avstriya ordusu yanacaqla təchiz olunsaydı, bu, Qərb cəbhəsində müttəfiqlərin vəziyyətini ağırlaşdırardı. 37
Cənubi Qafqaz Komissarlığının xarici siyasətinə münasibətdə ilk gündən milli fraksiyalar arasında fikir ayrılığı mövcud idi və bu fikir ayrılığı sonralar daha da dərinləşdi. Müsəlman fraksiyası ayrı-ayrı dövlətlərlə əlaqə məsələsində hökumətin tam müstəqilliyini elan edən Bəyannamə qəbul edilməsini zəruri hesab edirdi. Gürcü fraksiyası yalnız bir sıra daxili məsələlərin həll edilməsi ilə
34 Л.М.Спирин. Итоги выборов во Всероссийское Учредительное Собрание в 1917 г. //История СССР, 1988, № 2, с.96 35 Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1918, Russia, vol. II Washington, 1932, p.581 36 Е.Токаржевский. Из истории иностранных интервенций и гражданской войны в Азербайджане. Баку, 1957, с.39 37 W.E.D. Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields: A History of the Wars and Turco-Caucasian Border (1828-1921). Cambridge, 1953, p.458
21
kifayətlənməyi lazım bilirdi. Erməni milli fraksiyasının isə nə müstəqilliyin elan edilməsi, nə də sülh məsələsində yekdil fikri yox idi. Cənubi Qafqaz Komissarlığının yaranması ilə Qafqaz cəbhəsində olan rus ordusu ağır vəziyyətdə qaldığından Türkiyə ilə müharibənin davam etdirilməsinin qeyri-mümkünlüyü artıq heç kəsdə şübhə oyatmırdı. 38 Rus ordusunun iflic vəziyyətə düşdüyü bir vaxtda Komissarlığın ordusu demək olar ki, mövcud deyildi. Digər tərəfdən, Sovet Rusiyasının Mərkəz ölkələri ilə atəşi dayandırmaq haqqında razılığa gəlməsi Qafqazda da hərbi əməliyyatları dayandırmaq üçün zəmin yaradırdı. Komissarlıqdakı fraksiyalara gəldikdə isə, müsəlman fraksiyası Türkiyə ilə vuruşmağın əleyhinə idi. Gürcülər sazişə gəlməyi təhlükəli hesab etmirdilər. Ermənilər müharibənin əvvəllərində Türkiyədə milli qırğın törətdiklərinə görə pis vəziyyətə düşəcəklərindən ehtiyat edirdilər. 39 Ümumilikdə isə, Komissarlığın Türkiyə ilə danışıqlara başlamaq qərarına gəlməsi onun ilk mühüm müstəqil xarici siyasət addımı kimi qiymətləndirilməlidir. 1917-ci ilin noyabr ayının axırlarında Ənvər paşanın göstərişi ilə Qafqaz cəbhəsi üçüncü türk ordusunun komandanı Mehmed Vehib paşa barışıq bağlanması ilə əlaqədar Qafqaz cəbhəsinin komandanı general Prjevalskiyə müraciət etdi. Cənubi Qafqaz Komissarlığı Prjevalskinin təklifini müzakirə edərək Antantanı qıcıqlandırmamaq üçün türk qoşunlarının heç bir yerdəyişmə aparmayacağı təqdirdə atəşin dayandırılması barədə barışıq bağlanmasına razı olduğunu bildirdi. 40 Noyabr ayının 21-də general Prjevalski Komissarlığın qərarı haqqında türk komandanlığına məlumat verdi. Bir neçə gündən sonra A.Smirnov, V.Tevzaya, general Vışinski və daşnak A.Camalyandan ibarət kiçik nümayəndə heyəti Ərzincana gəldi və dekabr ayının 5-də (18-də) on dörd maddədən ibarət barışıq imzalandı. 41 Barışığın şərtlərinə görə, onun maddələrı sülh müqaviləsi bağlanana qədər tərəflərin hər biri üçün məcburi idi. Müqaviləni pozan tərəflərdən biri hərbi əməliyyata başlamağı 14 gün əvvəldən bildirməli idi. Əks təqdirdə, barışıq müqaviləsi ümumi sülh müqaviləsi bağlananadək qüvvədə qalmalıydı. Döyüşən tərəflər arasında elə həmin gün demarkasiya xətti müəyyən edilməli idi. Tərəflər öz ordularının strateji yerdəyişməsinə yol verməməli idilər və xüsusən türk ordusu Qafqaz cəbhəsindən Mesopotamiyaya aparılmamalı idi. Barışıq müqaviləsində qeyd olunurdu ki, Rusiya Respublikası ilə Mərkəz ölkələri arasında ümumi barışıq sazişi imzalanacağı təqdirdə onun maddələri Qafqaz cəbhəsi üçün də məcburi olmalıdır. Həmçinin Qara dənizdə də vuruşan ölkələrin hərbi gəmiləri arasında hərbi əməliyyatlar dayandırılırdı. Barışıq
38 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике (1918-1921). Париж, 1924, с.30 39 Жорж де Малевил. Армянская трагедия 1915 года. Баку, 1990, с.66-98 40 Документы и материалы по внешней политике Закавказья, с. 11-12 41 A.Nimet Kurat. Türkiye ve Rusiya. Ankara, 1990, s.332-333 22
müqaviləsinə əlavə olaraq Ərzincanda elə həmin gün demarkasiya xətti haqqında akt imzalandı. 42
Göründüyü kimi, "Ərzincan barışığı" Petroqrad hökuməti ilə deyil, Cənubi Qafqaz Komissarlığı ilə imzalanmışdı və bununla da dolayısı ilə Osmanlı Baş Komandanlığı Cənubi Qafqaz Komissarlığını hökumət kimi tanımış olurdu. 43
Ərzincanda barışıq müqaviləsi imzalanmaqla Qafqaz cəbhəsində rus qoşunları geri çəkilməyə başladı. Əslində isə Rusiya üçün bu cəbhə dağıldı. Qafqaz cəbhəsi qərargahının komissarı D.Donskoy qərara aldı ki, ordunu milli zəmində təşkil etsin. Buraya gürcü, erməni, azərbaycanlı, ukraynalı, rus milli korpusları daxil olmalı idi. Cənubi Qafqaz Komissarlığı rus ordusunun Qafqazda qalmasından ehtiyat edirdi, dağılma və pozğunluq həddinə çatmış ordu bolşevik təbliğatının təsirinə düşüb Komissarlıq üçün təhlükə törədə bilərdi. Bolşevik təbliğatçıları Qafqaz cəbhəsində ordu içərisində əsgərləri zabitlərə qarşı qoyur və bildirirdilər ki, inqilab dərinləşmədən xalq nə sülh, nə torpaq, nə də çörək əldə edəcəkdir. 44 Qafqaz ordusunun II qurultayında yeni ordu dairə sovetləri seçildi ki, ora 52 bolşevik düşə bildi. Hətta sonralar Bakı Kommunasında hərbi komissar işləmiş Q.Korqanov Sovetin sədri seçildi. Ordunun bolşevikləşməsi ciddi narahatçılıq doğururdu. Ona görə də hökumət 1917-ci il dekabrın 19-da Qafqazda olan rus ordusunun tərxis olunması haqqında əmr verdi və həmin əmrə, əsasən, Qafqazdan olan hərbi hissələr yalnız milli korpuslar halında saxlanılırdı. İlk addım kimi Qafqaz cəbhəsi baş komandanlığının 26 dekabr əmrinə əsasən, tərkibində üç piyada diviziyası, bir atlı briqadası və bir neçə ərazi polkları olan erməni ordu kоrpusu yaradıldı. Lakin az sonra bu kоrpuslar Cənubi Qafqazda və Şərqi Anadoluda müsəlman əhalisinə divan tutan başıpozuq dəstələrə çevrildi. Əslində milli korpusların təcili yaradılması cəbhədən qayıdan rus əsgərlərinin yerli əhaliyə qarşı törətdiyi terror və soyğunçuluqla da bağlı idi. Ordunun milli zəmində yaradılması Komissarlığa daxil olan millətlərin Hərbi Şurasının yaradılması ilə nəticələndi. Hərbi Şura hökumət strukturunda yeganə orqan idi ki, cəbhədən qayıdarkən fərarilik edən rus ordusunun soyğunçuluğunun qarşısını almağa cəhd göstərirdi. Erməni və gürcü milli korpuslarının yaradılması bir qədər asanlıqla oldu, çünki Qafqaz cəbhəsində rus ordusunun tərkibində onlar könüllü hərbi dəstələr adı ilə fəaliyyət göstərirdilər. Ordunun özəyini təşkil edən zabit heyətini də qısa müddətdə yaratmaq mümkün idi. Lakin erməni və gürcü milli korpusları türklərdən müdafiə olunmaq zərurətindən yaranmışdısa da, çox vaxt daxili milli münaqişələrdə iştirak edirdilər. Xüsusilə yarandığı gündən etibarən rəhbərliyi avantürist və qatı millətçi dairələrin əlində olan erməni hərbi hissələri bölgədə azərbaycanlılara qarşı terror əməliyyatlarına başladılar. Həmin dövrdə yaranmış
42 Документы внешней политики СССР. Т.1, Москва, 1957, с.53-57 43 Kemal Öke. Ermeni meselesi. İstanbul, 1986, s.158 44 Г.В. Хачапуридзе. Борьба грузинского народа за установление Советской власти. М., 1956, с.78 23
belə dəstələrdən biri müsəlman əhalisinə qarşı törətdiyi vəhşiliklərə görə ad çıxarmış qaniçən Andronikin dəstəsi idi. 45
Bu təhlükəni Azərbaycanın qabaqcıl siyasi xadimləri artıq 1917-ci ilin əvvəllərində hiss edirdilər və ona görə də Fevral inqilabından sonra onlar Müvəqqəti hökumətə müraciət edərək milli ordunun yaradılmasına icazə istədilər. Lakin müsbət cavab almadılar. 1917-ci ilin payızında baş verən məlum hadisələrdən sonra Müsəlman milli fraksiyası milli ordunun yaradılması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atdı. Milli fraksiyanın təşəbbüsü ilə Gəncədə, Bakıda, Lənkəranda və Tiflisdə Azərbaycanın qabaqcıl aydınlarının iştirakı ilə müsəlman hərbçilərinin yığıncaqları keçirildi. Hərbi hissələrin yaradılması böyük çətinliklərlə qarşılaşdı. Ordunu yaratmaq üçün zəruri olan zabit heyəti çatışmırdı, silah və hərbi sursat isə yox dərəcəsində idi. Azərbaycan milli hərbi korpusunun əsasını Petroqraddan köçürülən əfsanəvi "müsəlman diviziya"sının tatar süvari polku təşkil edirdi. Lakin inqilab və qarışıqlıq bu diviziyadan da yan keçməmişdi, çoxlu sayda istedadlı hərbçilər tatar süvari polkunu tərk etmişdilər. General Əliağa Şıxlinski ümumi komandanlığı öz üzərinə götürdü. Qafqaz cəbhəsindən tərxis olunan zabitlər, ilk növbədə isə müsəlmanlar milli hərbi birləşmələrə götürülürdü, 1917-ci ilin payızında Bakıda kadet məktəbində yerli zabit kadrlarının hazırlanması işinə də başlanıldı. Çətinlik bir də onunla bağlı idi ki, erməni və gürcülərdən fərqli olaraq, Azərbaycanın əsas sənaye şəhəri olan Bakı 1917-ci ilin payızından etibarən bolşeviklərin nəzarəti altında olduğundan bolşeviklər milli hərbi hissələrin yaradılmasına güclü müqavimət göstərir, ordunu sinfi əsasda yaratmaq adı altında özlərinə yaxın olan silahlı qüvvələri orduya cəlb edirdilər. Bu məsələdə Cənubi Qafqazın xristian əhalisinin üstünlüyü həm də onda idi ki, Tiflisdə olan Antanta ölkələrinin konsulları və hərbi nümayəndələri erməni, gürcü hərbi hissələrinin yaradılmasında maraqlı idilər və bu işdə onlara yardım göstərirdilər. Bu yardımın göstərilməsində başlıca məqsəd türk ordusunu Qafqaz cəbhəsində saxlamaq, onun Mesopotamiyadakı ingilis ordusuna qarşı toplanmasının qarşısını almaq idi. Əsl həqiqətdə Cənubi Qafqazda milli korpusların yaradılması ideyası ingilislərdən gəlirdi. Onlar belə hesab edirdilər ki, ermənilərdən, gürcülərdən və rus ordularının tör-töküntülərindən yaradılan milli hissələr vasitəsi ilə alman-türk blokunun Bakıya doğru irəliləməsinin qarşısını almaq olar. Milli korpusların yaradılması vəzifəsi Tiflisdə olan Britaniya missiyasının başçısı briqada generalı Offli Şor üzərinə qoyulmuşdu. Qafqazda gedən prosesləri yaxından izləmək üçün Bakıda yeddi ilə yaxın vitse-konsul işləmiş, Forin Ofisin Britaniya Kəşfiyyat Xidmətinin fəaliyyətdə olan keçmiş əməkdaşı Ronald Makdonell Tehrandan Tiflisə göndərilmişdi. Az sonra digər xüsusi xidmət əməkdaşı, rus və fars dillərini yaxşı bilən kapitan Edvard Hoel də ona qoşuldu. R.Makdonell özü də yerli adətləri və dilləri çox yaxşı bilirdi.
45 Rusiya Dövlət Ən Yeni Tarix Arxivi (RDƏYTA), f.5, s.33, i.221, v.37 24
1917-ci ilin oktyabrında R.Makdonell ilk olaraq aydınlaşdırdı ki, rus ordusunun böyük bir hissəsi artıq Qafqaz cəbhəsini tərk edib. Rus ordusunun tərkibində olmuş erməni hissələri isə hələ ki, cəbhə xəttində qalmaqda idilər. Bu vəziyyətdə britaniyalılar belə qərara gəldilər ki, erməni, assuriya, rus, yunan və digər millətlərin nümayəndələrindən ibarət bir diviziya yaradıb türklərin cəbhədə irəliləməsinin qarşısını alsınlar. R.Mak-donellin etirafına görə gürcülərə ümid yox idi. Belə ki, onların piyada qüvvələri bolşevik meylli idi, atlı dəstələri isə öz ərazilərini qoruyacaqlarını bildirmişdilər. Maddi cəhətdən bu hissələri müdafiə etmək üçün maliyyə vəsaiti ayırmaq və həmin vəsaiti Rusiya Baş qərargahı vasitəsilə çatdırmaq haqqında qərar qəbul edildi. Britaniyalılar ona görə belə edirdilər ki, kömək göstərilən millətlər "ingilis yardımı" haqqında əlavə söz-söhbət yaratmasınlar və bu yardımın müstəsna qaydada onlara göstərildiyini öz maraqlarına uyğun yaymasınlar. Lakin R.Makdonellin etiraf etdiyi kimi, ermənilər bu məsələni öz maraqlarına uyğun şəkildə yaya bildilər və belə təəssürat yaratdılar ki, britaniyalılar müstəsna qaydada erməniləri müdafiə edirlər. Erməni diviziyaları Qafqaz cəbhəsində olduqları üçün onlar Rusiya Baş qərargahı vasitəsi ilə 1 milyon rubl həcmində Britaniya yardımını aldılar, 200 min rubl isə rus könüllüləri əldə etdilər. Bundan əlavə, Tiflis hökumətinə də 4 milyon rubl həcmində borc ayrıldı. Eb bu zaman Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinin təlimatına uyğun ingilis konsulu Stivens bəyan etdi ki, "Britaniya hökuməti bütün mümkün vasitələrlə ermənilərə yardım göstərmək niyyətindədir". Bununla bağlı R.Makdonell yazırdı ki, ermənilər bizdən yardım alan yeganə qüvvə idi və onlar böyük məharətlə bundan Qafqazın, xüsusilə Bakının və Yelizavetpolun müsəlman əhalisinə qarşı təbliğati məqsədlər üçün istifadə edirdilər. 46
Britaniyalılar ermənilərin onlar üçün yaratdığı yeni problemləri çox tez anladılar. Bununla bağlı R.Makdonell yazırdı: "Mənim Tiflisə gəlişim zamanı ermənilər və sadə adamların bir hissəsi belə düşünürdü ki, Britaniya missiyası ermənilərə kömək üçün yaradılıb və onlar bunu böyük uğur kimi təqdim edirdilər və bununla da müsəlmanlar arasında bizim haqqımızda yayılmış acı təəssüratları daha da ağırlaşdırır, onlarla dil tapmağı qeyri-mümkün edirdilər". 47 Bunu nəzərə alaraq Yaxın Şərqdə, xüsusilə müsəlmanlar arasında böyük iş təcrübəsi və strateji planları olan ingilislər Azərbaycan məsələsinə ehtiyatla yanaşmağa başladılar. E.Noel 1917-ci ilin dekabrında Tehrandakı Britaniya nümayəndəsi Koksa yazırdı ki, ingilislər loyal Azərbaycan müsəlmanlarının Hindistan və Mesopotamiya müsəlmanları ilə birlikdə vahid blok yaradıb, Türkiyə və İranda almanpərəst qruplara qarşı qoyulması haqqında fikirləşməlidirlər. Onun fikrincə, əgər ingilislər buna nail olsaydılar, bu halda İranın Azərbaycan vilayətinin əhalisi Qafqaz
46 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri. Elmi redaktoru və ön sözün müəllifi Y.Mahmudov, tərtib edəni N.Makevell. Bakı, 2009, s.68 47 Yenə orada, s.69 25
Federasiyasına birləşməyi arzulayardılar və İranın asılılığından qurtarardılar. Bu, İran məsələsinin həllində güclü vasitə ola bilərdi". 48
İran Azərbaycanının muxtariyyəti və tədricən onun Cənubi Qafqaza birləşməsi ideyası diplomatik yazışmalarda hələ 1908-1909-cu illərdə meydana çıxmışdı. Rusiyanın Tehrandakı müvəqqəti işlər vəkili V.F.Minorski Müvəqqəti hökumətin xarici işlər naziri P.N.Milyukova və sonra bu vəzifədə onu əvəz edən M.İ.Tereşenkoya yazdığı məktublarda qeyd edirdi ki, "Azərbaycanın muxtariyyəti" artıq Rusiyada keçirilən müsəlman qurultaylarında və geniş yayılan şayiələrə görə, eyni zamanda Təbrizdə dəfələrlə xatırladılmışdır. Belə siyasi meyllərin hansı nəticələri ola bilər? V.F.Minorskinin fikrincə, Azərbaycan türklərinin özü üçün birləşmənin və özünüidarənin faydaları aydındır. İran dövlət orqanizminin içərisində bu milli qrup ən möhkəm və sağlam qüvvədir. Rusiya üçün isə Azərbaycanın ayrılması (İrandan-C.H.) onun Cənubi Qafqazla daha sıx yaxınlaşması demək olardı. 49
vətənə dönməsi ciddi bir problemə çevrilmişdi. Geri qayıdan silahlı rus əsgərləri aclıq və səfalət içində olduğu üçün keçdiyi ərazilərdə talançılıqla məşğul olurdu. Cənubi Qafqaz Komissarlığı bu başıpozuq qüvvəni Tiflisə buraxmadı və rus əsgərlərinin Tiflisə daxil olmadan Qarayazı stansiyasından yola salınması barədə göstəriş verdi. 1918-ci ilin yanvarında Şamxor stansiyasında rus əsgərləri ilə hökumət qüvvələri arasında ağır nəticələr verən qanlı toqquşma baş verdi. S.Şaumyan yanvar ayının 9-12 arasında baş verən hadisələri Müsavatın əksinqilabi fəaliyyəti ilə əlaqələndirməyə cəhd göstərirdi. 50 Halbuki məsələ heç də belə deyildi. Bakıya doğru hərəkət edən rus ordusunun bolşeviklərə xidmət edəcəyi və ən azı öz silah və hərbi sursatlarını bolşeviklərə verəcəyini nəzərə alıb, Cənubi Qafqaz Komissarlığı onların tərksilah edilməsini zəruri bildi. Komissarlığın milli hərbi şurası Cənubi Qafqazda olan silahın və hərbi sursatın burada qalmasını zəruri bilib, rus əsgərlərinin tərksilah edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Ordunun qayıtmasından ən çox ziyan çəkən Azərbaycan əhalisi idi. V.Stankeviç özünün "Rusiya xalqlarının taleyi" əsərində bu hadisəyə obyektiv yanaşaraq qeyd edir ki, "qəzəblənmiş və dağılmış rus ordusu cəbhədən qayıdan zaman əsasən müsəlman əhalisini soyur və talayırdılar. Məlumatlara əsasən, bu əməliyyat zamanı 200 müsəlman kəndi dağıdılmışdı." İyirmi ilə qədər Bakıda yaşamış rus kadeti B.Baykov Berlində 1922-ci ildə nəşr olunmuş xatirələrində qeyd edir ki, "Müsəlman kəndlərindən başqa digər millətlərin yaşadığı heç bir yaşayış məntəqəsinə toxunulmamışdı." 51 Belə bir vəziyyətdə daxili işlər naziri N.Ramişvili əmr verdi ki, rus əsgərlərini Şamxor stansiyasında saxlasınlar. Bundan əlavə, 1918-
48 Yenə orada, s.69 49 С.М.Алиев. История Ирана. XX век. Москва, 2004, с.90-91 50 В. Станкевич. Судьба народов России. Берлин, 1921, с.245 51 Б. Байков. Воспоминания о революции в Закавказье 1917-1920 гг. Берлин, 1922, с.114 26
ci ilin yanvar ayının 6-da N.Jordaniyanın cəbhədən geri qayıdan rus əsgərlərinin tərksilah edilməsi barədə yerlərə məktubu var idi. 52 Cənubi Qafqaz hökumətinin qərarı ilə Şamxor stansiyasında rus əsgərlərinin tərksilah edilməsi işi rotmistr Abxazova həvalə edildi. Əsgərlər silahı verməkdən imtina etdikdə tərəflər arasında toqquşma baş verdi ki, hər iki tərəfdən ölənlər və yaralananlar oldu. Bu hadisələrdə azərbaycanlılar fəal iştirak edirdilər. Çünki qeyd olunduğu kimi, rus əsgərlərinin qayıtmasından ən çox ziyan çəkən azərbaycanlılar idi. Hökumətin əmrinin yerinə yetirilməsində erməni və gürcülərlə yanaşı, azərbaycanlıların da iştirakına təbii baxılmalıdır, onlar külli miqdarda silahın müsəlmanların milli mənafeyi və muxtariyyəti üçün ciddi təhlükə törədən Bakı Sovetinin timsalında bütün Azərbaycana sahib durmaq niyyətində olan bolşeviklərin əlinə keçməsini istəmirdilər. Digər tərəfdən, qonşularının silahlandığı bir şəraitdə müdafiə olunmaq üçün onlar da silahlanmaq istəyirdilər. Bu məsələ ilə bağlı ayrı-seçkilik etdiyinə görə, azərbaycanlılar komissarlığın siyasətindən narazı idilər. A.Səfikürdski qeyd edirdi ki, "Cənubi Qafqazda kiçik qardaşlar olan ermənilər və gürcülər silahlandırıldıqları halda, böyük qardaş olan müsəlmanlara silah verilmədi". 53
bəу Rəfibəyovlar, Ş.Rüstəmbəyov, A.Səfikürdski Şamxor toqquşmasının dayandırılmasında mühüm rol oynadılar. Tanınmış cərrah Xudadat bəу Rəfibəyov yaralı rus əsgərlərinin müalicə edilməsi işini öz üzərinə götürdü. Qırğının qarşısını almaq məqsədi ilə yuxarıda adları çəkilən şəxslərlə stansiyada olan rus ordusu rəhbərliyi arasında yanvarın 11-də danışıqlar aparıldı. Bundan əlavə, münaqişənin dayandırılmasında Cənubi Qafqaz seyminin üzvləri Xan Xoyskinin, X.Xasməmmədovun və X.Məlik-Aslanovun müsəlman əhalisinə müraciət imzalamalarının böyük əhəmiyyəti oldu. Dəmir yolu ətrafına toplanmış 10 minə yaxın adamın ehtirasını soyutmaq üçün tərəflər arasında protokol imzalandı. Nəzərə almaq lazımdır ki, münaqişə zamanı azərbaycanlı əhali içərisindən xeyli ölənlər var idi. Protokola əsasən, yaxın vaxtlarda Tiflisdən bir hərbi batareyanın silah və sursatını müsəlman korpusuna verməyi eşalonun rəhbərliyi öz üzərinə götürdü. 54 Eşalonun rəhbərliyi ilə danışıqlar zamanı A.Səfikürdski bildirdi ki, ordunun tərksilah edilməsi haqqında N.Jordaniyanın teleqramı vardır. 55 Şamxor və ona yaxın dəmir yolu stansiyalarında ordunun tərksilah edilməsi əməliyyatına bütövlükdə gürcü polkovniki, knyaz L.Maqalov rəhbərlik edirdi. Az sonra Tiflisdə keçirilən Diyar Sovetinin sessiyasında Şamxor hadisələrinin törədilməsində N.Ramişvili günahlandırıldı. Şamxor hadisələrində nə qədər rus əsgər və zabiti həlak olub? Bu rəqəm haqqında müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Və elə həmin
52 С.Е.Сеф. Борьба за Октябрь в Закавказье. Тифлис, 1932, с.74 53 Cənubi Qafqaz dəmir yolunun Ağstafa-Hacıqabul sahəsində 9-13 yanvar 1918-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsviri. Yanvar, 19187/ARDA, f.970, s.I, i.86, v.22 54 Yenə orada, v.26-27 55 Yenə orada, v.22 27
dövrdə Bakıda bolşeviklər bu hadisədən müsəlmanlara divan tutmaq məqsədi ilə istifadə etmək istədikləri üçün ölənlərin və yaralananların sayını süni surətdə şişirdirdilər. İlk dəfə bu barədə çıxış edən S.Şaumyan Şamxor hadisələri zamanı bir neçə min əsgərin öldüyünü və yaralandığını bildirdi. 56 Sonralar, 20-ci illərdən 80-ci illərin axırlarına qədər Sovet tarixçiləri, əsasən, S.Şaumyanın və "Бакински рабочи» qəzetinin məlumatlarına istinad edirdilər. A.Stavrovskinin 1925-ci ildə nəşr edilən kitabında 2000-ə qədər əsgərin öldürüldüyü iddia edilirdi. 50-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan sovet tarixçiləri Şamxorda mindən artıq əsgərin öldürüldüyünü göstərirdilər. Xarici müəlliflərdən Tadeuş Svyatoxovski və Brain Kollins Azərbaycanda çıxan ədəbiyyata əsaslanaraq "mindən artıq" rəqəmini, 57
58 Ronald Qriqor Syuni min nəfərin öldürüldüyünü yazır. 59
iclasına gedən, bir çox xalqların (o cümlədən rusların) nümayəndələrindən ibarət olan bir heyət, eşalon rəhbərliyinin iştirakı ilə bilavasitə şahidi olduqları hadisələr barəsində "1918-ci il yanvar ayının 9-13-də Cənubi Qafqaz dəmir yolunun Ağstafa-Hacıqabul sahəsində baş vermiş hadisələrin təsviri" adlı sənəd tərtib ediblər. Orada göstərilir ki, Bakıya çatan kimi nümayəndəlik qərara aldı ki, fəhlə və əsgər deputatları sovetində və şəhər Dumasında yolda baş vermiş hadisələr barədə məruzə ilə çıxış etsinlər. Belə bir məruzə ona görə zəruri idi ki, şəhərdə baş vermiş hadisələr barədə yalan şayiələr dolaşırdı. 60 Əsl həqiqətdə isə baş vermiş münaqişə zamanı eşalonun sərnişinlərindən 53 nəfər ölmüş, 212 nəfər isə yaralanmışdı". 61
qaldırması bir sıra amillərlə bağlı idi. Birincisi, Cənubi Qafqaz hökumətini bu işdə ittiham edib, regionun sovetləşməsi üçün ictimai rəyi hazırlamaq. İkincisi, cəbhədən qayıdan rus ordusunun yerli əhaliyə qarşı qəzəbini coşdurub onun Bakı Sovetinin xidmətinə keçməsinə nail olmaq və həmin silahlı qüvvə ilə Azərbaycanın sovetləşməsi adı altında onun ələ keçirilməsini başa çatdırmaq. Üçüncüsü isə, bu hadisədən istifadə edib müsəlman əhalisini tərksilah etmək və Bakıda "əksinqilaba qarşı mübarizə" adı ilə müsəlman qırğını törətmək, bununla da şəhəri müsəlman "əksinqilabından" təmizləmək. B.Baykov sonuncu fikirlə bağlı yazır ki, hərbi hissələrdən biri öz ölən yoldaşlarını gətirib Bakı qəbristanlığında dəfn etdilər. Dəfn mərasimini sosialist təşkilatları böyük hay-küylə keçirdilər və azərbaycanlı
56 С.Г. Шаумян. Статьи и речи 1917-1918 гг. Баку, 1929, с.99 57 T.Swietochowski and B.Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan. The Scarecrow Press, Inc, Lanham, Maryland and London, 1999, p.116 58 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia (1917-1921). New York, 1951, p. 59 R.G.Suny. The Baku Commune, 1917-1918. Princeton, 1972, p.199 60 Cənubi Qafqaz dəmir yolunun Ağstafa-Hacıqabul sahəsində 9-13 yanvar 1918-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsviri. Yanvar, 1918. //ARDA, f.970, s.1, i.86, v.25 61 Yenə orada, v.26 28
əhalisində bu, qorxunc təəssürat yaratdı. Şəhərin azərbaycanlılar yaşayan hissəsində həyəcan gözlənilirdi, lakin xoşbəxtlikdən bu, baş vermədi. Şəhərdə əhvali-ruhiyyə son dərəcə gərgin idi, azərbaycanlıların qırğını gözlənilirdi. 62
bolşeviklər arasındakı ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi. Müsavatın Azərbaycan muxtariyyəti uğrunda mübarizəsinin genişlənməsi, S.Şaumyan başda olmaqla, bolşevikləri narahat etməyə başlamışdı. "Бакински рабочи" qəzeti bu barədə yazırdı: "Azərbaycanın muxtariyyəti türk burjuaziyasının muxtariyyətidir. Bu muxtariyyətlə nə Rusiya burjuaziyası, nə də Rusiya demokratiyası razıdır. Azərbaycan muxtariyyətini istəyən müsavatçılar nəticədə xarabazar alacaqlar". 63
tərəfindən Qafqaza fövqəladə komissar təyin edildikdə, "Türkiyə Ermənistanı"nın muxtariyyəti haqqında Xalq Komissarları Sovetinin İ.Stalin tərəfindən hazırlanmış 29 dekabr 1917-ci il tarixli dekretinin icrası ona tapşırılmışdı. Dekretdə deyilirdi ki, Xalq Komissarları Soveti rus ordusu tərəfindən işğal edilmiş "Türkiyə Ermənistanı"nda erməni xalqının tam istiqlaliyyətini elan etməklə, təyini müqəddərat haqqını müdafiə etdiyini bütün erməni xalqına bildirir. Dekretdə rus ordusu çıxdıqdan sonra "Türkiуə Ermənistanı" əhalisinin və onların əmlakının təhlükəsizliyi üçün erməni milis dəstələrinin yaradılması, "Türkiyə Ermənistanı"ndan mühacirət etmiş ermənilərin maneəsiz ora qaytarılması, demokratik yolla seçilən erməni xalq deputatlar şurasının müvəqqəti idarəçiliyinin yaradılması kimi məsələlər öz əksini tapmışdı. Dekretdə Qafqazın fövqəladə komissarı S.Şaumyana həvalə edilirdi ki, bu bəndlərin həyata keçirilməsində "Türkiyə Ermənistanı" əhalisinə hər cür yardım göstərsin. 64 Cənubi Qafqaz xalqları arasında milli ziddiyyətlərin güclənməsində, hadisələrin millətlərarası qırğına gətirilib çıxarılmasında bu dekretin acı nəticələri oldu. Bu dekretlə bolşeviklər "ermənilərin hamisi" olduqlarını və bununla da çar Rusiyasının siyasətini təkrar etdiklərini göstərdilər. 65 Eyni zamanda son yüzillikdə Rusiya tarixində 29 dekabr (11 yanvar) dekreti "Böyük Ermənistan" yaratmağa rəvac verən ilk rəsmi sənəd idi. Lakin bu dekretin arxasında daha böyük məqsədlər dururdu. 29 dekabr dekreti ilə türk torpaqlarında erməni çoxluğu yaratmaq, referendum yolu ilə rus himayəsi altında oyuncaq bir erməni dövləti qurmaq, gələcəkdə bu yolla türk torpaqlarını bolşevik Rusiyasına ilhaq etmək nəzərdə tutulurdu. Lakin Cənubi Qafqazdakı real vəziyyət heç də bu dekreti həyata keçirmək üçün əlverişli deyildi. İki aydan sonra Sovet Rusiyasının xarici işlər komissarının müavini L.Karaxan Brest-Litovskdan vurduğu teleqramla Qars, Batum, Ərdəhanın Türkiyəyə keçdiyini Sovet Rusiyası
62 Б. Байков. Воспоминания о революции в Закавказье 1917-1920 гг., с. 114 63 M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti. 1918-1920" kitabçasının türk dilindən tərcüməsi. Əli Hüseynzadənin "Bir fikir" adlı ön sözü ilə. 1923.//ARDA, f.894, s.10, i.198, v.29 64 Документы внешней политики СССР. Т.1, с.74-75 65 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası. Ankara, 1990, s.75 29
tərəfindən tanındığını bildirməklə əslində, "Türkiyə Ermənistanı" haqqında elan olunmuş dekretdən imtina edildiyini bildirdi. Eyni zamanda "Türkiyə Ermənistanı" haqqında dekretə münasibətdə erməni siyasi dairələrinin özləri arasında fikir ayrılıqları var idi. Qafqazdakı hadisələrdə fəal iştirak edən A.Mikoyan "Qafqaz məsələsinə dair" V.Leninə göndərdiyi məruzənin tezislərində etiraf edirdi ki, Sovet Rusiyasının heç bir müsbət nəticələri olmayan, yalnız Türkiyənin deyil, Qafqazın da bütün müsəlman əhalisini özünə qarşı qoyan Türkiyə Ermənistanının müstəqilliyi haqqında dekreti (1917-ci il) böyük səhv idi. 66
1917-ci ilin ortalarından başlayaraq türklər Rusiyada сərəyan edən hadisələri böyük diqqətlə izləyirdilər. 1918-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Türkiyə Cənubi Qafqazı özünün fəal xarici siyasət orbitinə daxil etdi. Ərzincan barışığı müvəqqəti olduğu üçün 1918-ci ilin yanvarında Türkiyə Cənubi Qafqaz hökuməti ilə sülh danışıqlarına başlamağa təşəbbüs etdi. Yanvarın 14-də türk komandanlığı general Odişilidzeyə göndərdiyi məktubda bildirdi ki, Ənvər paşa bilmək istəyir sülh bağlamaq üçün hansı formada "müstəqil Qafqaz hökuməti" ilə əlaqə yaratmaq olar. Və elə həmin məktubda Vehib paşa Tiflisə nümayəndə heyəti göndərməyi mümkün hesab etmişdi. 67 İki gün sonra Vehib paşa Odişilidzeyə yeni məktubla müraciət etdi. Həmin məktubda Türkiyə hökuməti Cənubi Qafqaz Komissarlığını Brest-Litovskda aparılan sülh danışıqlarına dəvət edirdi və vəd edirdi ki, yeni dövlətin tanınması üçün əlində olan bütün vasitələrdən istifadə edəcəkdir. Cənubi Qafqazın müstəqilliyi yolunda bu uğurlu addım ola bilərdi. Hətta Türkiyənin subyektiv niyyətlərindən asılı olmayaraq bu təklifin siyasi nəticələri Cənubi Qafqaz üçün əhəmiyyətli idi. Şübhəsiz ki, Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Türkiyə Сənubi Qafqazı öz təsiri altında olan müstəqil dövlət kimi görmək istəyirdi. Bu dövlət Rusiya ilə Türkiyənin bir əsrə yaxın qarşı-qarşıya dayandığı Qafqazda bufer rolunu oynayıb, Asiya Türkiyəsinə gedən yolda Rusiyaya qarşı ciddi maneəyə çevrilə bilərdi. Ona görə də Türkiyə Cənubi Qafqaz Komissarlığını nəinki özü tanımaqla kifayətlənir, eyni zamanda onu Brest-Litovsk danışıqlarına cəlb etməklə Mərkəz ölkələri (Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstan) və Rusiya tərəfindən də tanınmasına nail olmaq istəyirdi. Belə ki, 1918-ci ilin əvvəllərində Sovet Rusiyasının ağır vəziyyəti ilə əlaqədar Cənubi Qafqaz Komissarlığını tanımaq üçün bolşevik hökumətinə diplomatik təzyiq göstərməyə əlverişli şərait var idi. Bundan əlavə, rus ordusunun Qafqazdan çıxması ilə əlaqədar Antantanın bölgəyə nüfuz etməsindən də Türkiyə ehtiyat edirdi. Türk siyasi dairələrinin fikrincə, Cənubi Qafqazda yaranan müstəqil dövlət, necə olmasından və hansı formada fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, Türkiyə
66 RK(b)P-nın Qafqaz diyar komitəsinin üzvü A.Mikoyanın "Qafqaz məsələsinə dair" V.Leninə göndərdiyi məruzənin tezisləri. Dekabr, 1919.//Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivi (RDSSTA), f.5, c1, i.1202, v.9 67 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.24-25 30
üçün Rusiyadan dəfələrlə münasib olardı. Ona görə də Türkiyə hökuməti Brest- Litovskda Komissarlığın iştirakçı dövlətlər tərəfindən tanınmasını vəd edirdi. Vehib paşa Osmanlı dövləti adından bildirirdi: "Vəkalətim çərçivəsində Sizə məlum etməyi özümə şərəf bilirəm ki, Brest-Litovskda toplanan Mərkəz ölkələrinin nümayəndələri var qüvvə ilə Cənubi Qafqaz hökumətinin müstəqilliyinin tanınmasını müdafiə edəcəklər. Siz uğur qazanacağınıza əmin olub öz səlahiyyətli nümayəndələrinizi Brest-Litovska göndərə bilərsiniz". 68 Lakin
Cənubi Qafqaz hökumətinin Türkiyə ilə əməkdaşlıq etmək niyyəti yox idi. İlk növbədə hökumətin tərkibi yekcins deyildi. Komissarlığın gürcü və xüsusi ilə erməni fraksiyası Türkiyə ilə əməkdaşlığın əleyhinə idilər. Digər tərəfdən isə, Komissarlıqda çoxları bolşevizmə müvəqqəti hal kimi baxır və fevral inqilabının nəticəsi kimi bölünməz demokratik Rusiyanın yaranacağına ümidlərini itirməmişdilər. 69 Ermənilər isə hər hansı partiya və təşkilata mənsub olmalarından asılı olmayaraq, türklərlə əməkdaşlığın əleyhinə idilər. Oktyabr çevrilişinin ilk günlərindən onlar bu fikirdə idilər ki, "türklərdənsə bolşeviklər yaxşıdır, onlar hər halda rusdurlar". 70 "Türkiyə Ermənistanı" haqqında dekretin imzalanması belə fikrin formalaşmasında az rol oynamamışdı. Cənubi Qafqaz hökumətinin müsəlman nümayəndələri müzakirələrin gedişində Türkiyə təkliflərinin qəbul edilməsini mümkün hesab edirdilər. Yanvar ayında
sülh məsələsi ətrafında gedən
müzakirələrdə Azərbaycan nümayəndələrindən hökumət
üzvləri X.Məlik-Aslanov, M.Y.Cəfərov, M.H.Hacınski iştirak edirdilər. Komissarlığın sədri E.Geqeçkori sülh danışıqlarına başlamağın qeyri-mümkünlüyünü keçmiş Rusiya imperiyasına daxil olan xalqlarla birgə müzakirə etməyin və habelə baş tutmasına hələ ümid bəslənilən Məclisi Müəssisanla razılaşdırılmağın zəruriliyi ilə əlaqələndirdi. Əslində bu, Məclisi Müəssisanı gözləmək bəhanəsi ilə Türkiyənin təklifini rədd etmək demək idi. 71
ərazisində yeni yaranmış hökumətlərin Cənubi Qafqazda heç bir marağı yoxdur. Ona görə də o, yeni yaranmış hökumətlərin rəyini gözləmədən Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan edib sülh danışıqlarına başlamağın zəruri olduğunu bildirdi. Son nəticədə sülh məsələsində ümumi bir rəyə gələ bilməyən hökumət türklərdən "üç həftəlik vaxt verilməsini məqsədəuyğun hesab etdi". 72 Lakin bu fikir də qəti deyildi, çünki hadisələrin gedişi Məclisi Müəssisana olan ümidləri itirdi, məlum oldu ki, bolşeviklər hakimiyyət məsələsini kiminləsə müzakirə etmək fikrində deyillər.
68 Yenə orada, s.52 69 З. Авалов. Независимость Грузии в международной политике. Париж, 1924, с.31 70 Б. Байков. Воспоминания о революции в Закавказье 1917-1920 гг., с.191 71 A.N. Kurat. Türkiye ve Rusiya. Ankara, 1990, s.465 72 Kemal Öke. Ermeni meselesi, s.158 31
Cənubi Qafqazın özündə də vəziyyət getdikcə mürəkkəbləşdi, cəbhədən qayıdan rus ordusunu əvəz edən erməni dəstələri yerli türk əhalisinə qarşı bir sıra cəza tədbirləri həyata keçirirdi. Vehib paşa general Odişelidzeyə və Prjevalskiyə müraciət edərək müsəlman əhalisinə qarşı törədilən cinayətləri, hətta bəzi adamların diri-diri yandırılması barədə vəhşilikləri xatırlatdı. Yanvar ayı ərzində çoxlu sayda müsəlman əhalisinin öldürülməsi türk komandanlığında ciddi narazılıq yaratmışdı. 73 Erməni hərbi hissələrinin belə vəhşilikləri "Qafqaz çərçivəsində türklərin qüvvəsi yoxdur" fikrinə inamdan irəli gəlmişdi. Ərzincan danışıqlarında iştirak edən A.Camalyan təsdiq edirdi ki, "bütün demarkasiya xətti boyunca onlar bir nəfər də türk əsgəri ilə qarşılaşmamışlar, hamı aclıq və soyuqdan qaçmışdır". 74
Əlverişli məqamdan istifadə edərək Komissarlıq tərəfindən 1917-ci ilin axırlarında general-mayor titulu almış Andronik Torosoviç Ozanyan erməni xalqının milli hissləri ilə oynayaraq türklərə qarşı möhkəm dayanmaq çağırışı ilə çıxış etmişdi. 75
Cəzasız qalacaqlarına arxayın olan daşnak hərbi hissələri "dənizdən-dənizə erməni dövləti yaratmaq" sərsəm iddiası altında yerli türk əhalisinə qarşı açıq vəhşiliklərə əl atdı. Eyni zamanda sülh məsələsinə həsr olunmuş növbəti iclasda general Odişelidze belə vəhşiliklərin törədilməsini etiraf etmişdi. İclasda iştirak edən M.Y.Cəfərov general Lebedinskidən müsəlmanların vəhşicəsinə öldürülməsi və evlərinin yandırılmasının günahkarları haqqında nə tədbir görüldüyünü soruşduqda, baş komandan Rize və Trabzonda əhalinin öldürülməsi və evlərinin yandırılmasının rus ordu hissələrinin geri çəkilən dəstələrinin əsgərləri tərəfindən törədildiyini bildirmişdi. 76 General bu məsələdən çıxış yolunu millətlərin qarşılıqlı danışıqlarında və sülh konfransının açılmasında görürdü. Yanvar ayının 29-da xarici işlər naziri E.Geqeçkori Ukraynaya və Cənub-Şərq İttifaqına Türkiyənin sülh təşəbbüsü haqqında məlumat verib, birgə siyasət hazırlamaq üçün fevral ayının 14- nə onları Tiflisə dəvət etmişdi. 77 Lakin bu dövlətlərdən heç biri dəvəti müxtəlif bəhanələrlə qəbul etmədi, çünki bu məsələnin onlara doğrudan da, dəxli yox idi. Həm də Ukrayna almanların köməyi ilə Brest-Litovsk danışıqlarında iştirak etməyə can atırdı. Cənubi Qafqaz hökumətinin tərəddüdləri Türkiyəni işə qarışmağa sövq edirdi. Fevral ayının 12-də türk komandanlığı ermənilərin törətdiyi vəhşiliklərin davam etdirildiyini bir daha xatırladıb, türk ordusunun müsəlmanların qırılmasında, sadəcə müşahidəçi olmayacağını bildirdi. Vehib paşa öz ordusuna hücum etmək əmri verdi. Yerli əhalinin qırğınında fərqlənən erməni ordu hissələri
73 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.41-46 74 Лео. Из прошлого. Эривань, 1921, с. 17 75 RDƏYTA, f.5, s.33, i.221, v.43; О. Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года. //Историк марксист, 1938, книга VI, с.59 76 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.54 77 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.36-37 32
iş əsl müharibə həddinə çatanda döyüşmək qabiliyyətinə malik olmadıqlarını nümayiş etdirdilər. Ərzurumun müdafiəsinə cavabdeh olan Andronik erməni ordusunun kütləvi fərariliyinin qarşısını ala bilmədi. 78 Polkovnik Morel (Tokioda keçmiş rus hərbi attaşesi) rəhbərlik etdiyi Ərzincan polkuna geri çəkilmək əmri verdi. Erməni və az miqdarda gürcü hərbi birləşmələrinin geri çəkilməsi on bir gün davam etdi. 79 Sayca üstün olmalarına baxmayaraq, ermənilər demək olar ki, Ərzurumu döyüşsüz verməli oldular. 80 Son illərdə Rusiyada çıxan yeni ədəbiyyatda 1918-ci ilin fevral hadisələrini tamamilə təhrif olunmuş formada təqdim etmək cəhdləri vardır. Türkiyə komandanlığı, məhz erməni silahlı dəstələrinin törətdikləri vəhşiliklərə cavab olaraq hərbi əməliyyatlara başlamaq məcburiyyətində qaldıqları halda, bir sıra rus müəllifləri bunun üzərindən sükutla keçir və yazırlar ki, "türklərin hücumu erməni əhalisinin dəhşətli qırğını ilə müşayiət olunurdu". 81
Cənubi Qafqaz Komissarlığı başlanmış hərbi əməliyyatlara münasibətdə müəyyən qərara gələ bilmirdi. Nəhayət, bu məsələnin fevral ayının 23-də (10-da) açılacaq Cənubi Qafqaz Seymində (Parlamentində) baxılması qərarına gəlindi və bu barədə türk komandanlığına məlumat verildi. Yeni ali hakimiyyət orqanı haqqında ilkin müzakirələrdən sonra gürcü fraksiyası onu Rusiya imperiyasından ayrılmış Polşanın parlament strukturuna uyğun Seym adlandırmaq təklifini irəli sürdü. Müvəqqəti hökumətin son günlərində Zaqafqaziyada olan bolşeviklər buna bənzər ideyanı müdafiə edirdilər. 82
Seym yaradılmasının qatı əleyhdarlarına çevrildilər. Menşeviklərin Seym yaratmaq təklifi daşnaklar və eserlər tərəfindən də etirazla qarşılandı. 83 Azərbaycan fraksiyasının mövqeyi belə vəziyyətdə həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi. Onlar Seym ideyasına tərəfdar çıxmaqla Cənubi Qafqaz parlamentli üsul-idarə yaradılmasına öz əhəmiyyətli yardımını göstərmiş oldular. Seym Məclisi Müəssisan seçkilərində iştirak etmiş partiyaların nümayəndələrindən təşkil olunduğundan on siyasi partiya orada təmsil edilmişdi. Bura menşeviklər, müsavatçılar, daşnaklar, kadetlər, eserlər, sosial-federalistlər, milli demokratlar, ittihadçılar, müsəlman sosialistləri və hümmətçilər daxil idilər. Bütün partiyalar, əsasən, Cənubi Qafqazda yaşayan üç millətin nümayəndələrindən ibarət idilər. Məclisi Müəssisana seçilmiş nümayəndələrin sayını bərabər şəkildə üç dəfə artırmaq yolu ilə Seymdə menşeviklər 33 yer, müsavatçılar 30 yer, daşnaklar 27 yer, eserlər 5 yer tutmuşdular. 84 Seymdə çoxluq müsəlman partiyaları blokuna 78 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.87 79 W.E.D. Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.462 80 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.88 81 Системная история международных отношений. В двух томах. Под редакцией А.Д.Богатурова. Том первый. События 1918-1945 годов. Москва, 2007, с. 117 82 С. Беленький, Н. Манвелов. Революция 1917 года в Азербайджане. Б., 1927, с.28 83 Пролетарская революция, 1924, № 5, с .15 84 Ю. Семенов. «Закавказская республика». //Возрождения, Париж, 1949, с. 122 33
məxsus idi. Müsavatdan başqa müsəlman sosialist bloku 7 yer, hümmətçilər 4 yer, ittihadçılar 3 deputat yeri əldə etmişdi. 85 Ümumiyyətlə, 1917-ci ilin noyabrında Məclisi Müəssisana keçirilən seçkilərdə Müsavat partiyası Zaqafqaziya müsəlmanlarının 63 faizinin səsini almışdı. 86 Bu böyük qələbə onun Qafqazda güclü siyasi partiyaya çevrildiyindən xəbər verirdi. Cənubi Qafqaz Seyminin yeni formalaşan müsəlman fraksiyasından Müsavat partiyasından Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəу Торçubaşov, Nəsib bəу Usubbəyov, Fətəli xan Xoyski, Məmməd Yusif Сəfərov, Həsən bəу Ağayev, Xosrov Paşa bəу Sultanov, Məmməd Həsən Hacınski, Mir Hidayət Seyidov, Xəlil bəу Xasməmmədov, Qazi Əhməd Məhəmmədbəyov, Aslan bəу Qardaşov, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Cavad Məlik-Aslanov, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəу Hacıbabayev, Hacı Molla Səlim Axundzadə, Mehdi bəy Hacınski, Xudadat bəу Məlik-Aslanov, Müseyib Axicanov, Lütfəli bəy Behbudov, Firudin bəу Köçərli, İbrahim ağa Vəkilov, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Rəhim bəу Vəkilov, Ələsgər bəу Mahmudbəyov, Yusif Əfəndi Əfəndizadə, Mirzə Cəlal Yusifzadə, Məmmədrza Vəkilov, İslam bəу Qəbulov, Müsəlman sosialist blokundan İbrahim bəу Heydərov, Əlixan Qantəmir, Aslan bəу Səfikürdski, Əhməd Cövdət Pepinov, Bağır Rzayev, Camo Hacınski, Мəhəmməd Məhərrəmov, "İttihad" partiyasından Sultan Məcid Qənizadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Heydərqulu Məmmədbəyov, "Hümmət" partiyasından Cəfər Axundov, İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Səmədağa Ağamalıoğlu təmsil olunurdular. 87 Məhz bu şəxslər Аzərbаусаnın sonrakı taleyində mühüm rol oynadılar və siyasi proseslərin ağırlığını öz çiyinlərinə götürdülər. Seym yarandıqdan sonra müzakirəyə ilk çıxarılan məsələ Türkiyə ilə sülh danışıqlarına başlamaq haqqında idi. Seymdə təmsil olunan Azərbaycan nümayəndələri Trabzon danışıqlarında ilk dəfə olaraq geniş diplomatik arenaya çıxdılar. Fevral ayının 23-də Vehib paşa Cənubi Qafqaz hökumətinin sülh danışıqlarına başlamaq xahişinə müsbət cavab verdi. Elə həmin gün Cənubi Qafqaz Komissarlığı və Seyminin birgə iclası keçirildi. İclasda türk komandanı Vehib paşanın Tiflisdə, yaxud Batumda sülh danışıqlarına başlamağa Osmanlı hökumətinin hazır olduğunu göstərən məktubu oxundu. Sülh danışıqlarının Tiflisdə və Batumda keçirilməsinə Seym üzvlərinin bir çoxu razı olmadı. İclasda Azərbaycan nümayəndələri adından çıxış edən F.Xoyski hökumətin sülh danışıqlarına başlamasını onun müstəqilliyə olan meyli kimi qiymətləndirdi və sülh danışıqlarına başlanmasının zəruriliyini qeyd etdi. Onun fikrincə, konfransın harada keçirilməsi о qədər də prinsipial əhəmiyyətə malik deyildi. Müzakirələrin
85 M.B. Mehmetzade. Milli Azerbaycan hareketi. Ankara, 1991, s.67 86 S. Zenkovsky. Pan-Turkism and Islam in Russia. Cambridge, 1960, p.257 87 Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920-й год, ч.2. Под ред. А.М.Ставровского. Баку, 1920, с.8-9
34
gedişində münasib bir yer kimi İstanbul və ya Trabzon təklif edildi, son anda Sülh konfransının Trabzonda keçirilməsi barədə qərar qəbul edildi. Mart ayının 1-də Seymin bütün partiyalardan və milli qruplardan ibarət olan xüsusi komitəsi türklərlə sülhün hansı prinsiplər üzrə bağlanacağını müəyyən etməyə cəhd göstərirdi. 88 Seym üzvü Aleksandr Xatisyan Rusiyadan ümidini üzmüş ermənilərin fikrini ifadə edərək bildirirdi: "Cənubi Qafqaz Rusiyadan ayrıldıqdan sonra ermənilərlə Türkiyə arasında mehriban qonşuluq münasibətləri tamamilə mümkündür". 89 O, ermənilərə Türkiyə daxilində altı vilayət hüdudlarında muxtariyyət verilməsi təklifi ilə çıxış etdi. A.Xatisyan, hətta Cənubi Qafqaz respublikalarının ayrılıqda Türkiyə Federasiyasına daxil olmasının mümkünlüyünü də bildirdi. Bu fikir Seymin erməni və gürcü fraksiyasında öz gələcəklərinə ehtiyatla yanaşmaq zərurətindən irəli gəlirdi. Onların fikrincə, Almaniya Rusiya ilə sazişə gələrdisə, onda öz qüvvələrini Qərb cəbhəsində toplayıb Antantanı tezliklə məğlub edə bilərdi. Belə olan surətdə Osmanlı imperiyası nəinki öz hüdudlarını saxlayırdı və ümumilikdə regionda nüfuzlu və güclü dövlətə çevrilirdi. Seym daxili müzakirələrdə Türkiyə əleyhinə hərbi əməliyyatlarda iştirak etməyəcəyini bildirməklə yanaşı, Azərbaycan fraksiyası Cənubi Qafqazın hər hansı formada Türkiyə Federasiyasına daxil olmasının əleyhinə olduğunu bildirmişdi. 90 Ona görə də mart ayının 1-də keçirilən iclasda Seymin bütün fraksiyaları aşağıdakı təkliflər əsasında türklərlə sülh bağlanmasına tərəfdar oldular. 1. Seym sülh bağlamaq üçün səlahiyyətlidir; 2. Türkiyə ilə yekun sülh müqaviləsinin bağlanmasını Seym əsas vəzifəsi hesab edir; 3. Türkiyə ilə sülh müqaviləsi 1914-cü il sərhədlərinin bərpa edilməsinə əsaslanmalıdır; 4. Cənubi Qafqaz nümayəndələri Şərqi Anadolunun təyini müqəddəratına və Türkiyə dövləti daxilində Türkiyə Ermənistanına muxtariyyət verilməsinə çalışacaqlar. 91
konfransına dəvət edilməsini təklif etdi. Lakin bu, mümkün olan iş deyildi. Nə ingilis-fransızlar Türkiyə ilə danışıqlar stolu arxasında oturmağa razılıq verərdi, nə də Türkiyə belə şərt daxilində konfransa gələrdi. Y.Semyonov, həmçinin ikinci maddəyə qarşı öz etirazını bildirib, yekun sülh müqaviləsinin Ümumavropa sülh konfransında hazırlanacağını göstərdi. Danışıqlar üçün seçilmiş nümayəndəlikdə Cənubi Qafqazın hər üç millətinin nümayəndələri təmsil edilmişdilər. Nümayəndəliyin rəhbəri Akaki Çxenkeli idi. Seymin
Azərbaycan fraksiyasından M.H.Hacınski,
88 N. Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.466 89 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.90 90 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.121 91 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.83-84 35
X.Xasməmmədov, M.Mehdiyev, İ.Heydərov, Ə.Şeyxülislamov Trabzon konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil idilər. 92 Eyni zamanda ümumən prosesə nəzarət etmək və danışıqları istiqamətləndirmək məqsədilə M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Pepinov da nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Azərbaycan heyətinə daxil olan bu siyasi xadimlərin üç nəfəri - M.H.Hacınski, M.Mehdiyev və Ə.Şeyxülislamov sonralar Paris Sülh konfransında da respublikanı təmsil etdilər. Beləliklə, 1917-ci ilin rus inqilabından sonra Cənubi Qafqazda son dərəcə mürəkkəb siyasi şərait yaranmış, vuruşan ölkələrin region uğrunda mübarizəsi açıq müstəviyə keçmiş, qarşı-qarşıya dayanan hərbi blokların Qafqaza nəzarət etmək cəhdləri intensivləşmişdi. Dünya müharibəsinin gedişində, hərbi, siyasi və diplomatik çəkişmələrin gündən-günə kəskinləşdiyi bir dövrdə, milli maraqlara uyğun xarici orientasiya müəyyənləşdirmək Azərbaycan siyasi dairələrinin qarşısında duran başlıca vəzifə idi. 1918-ci ilin yazında keçirilən Trabzon və Batum konfransları bu mühüm vəzifəni həll etməli idi. Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|