Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Danışıqlar stolu arxasında eyni cavabların təkrarından usanmış Türkiyə tərəfi aprel ayının 6-da Zaqafqaziya nümayəndələrinə ultimatum verib, Brest-Litovsk müqaviləsini tanıyıb-tanımamaq barəsində 48 saat ərzində cavab tələb etdi. Eyni zamanda ultimatumda göstərilirdi ki, əgər Cənubi Qafqaz Türkiyə ilə müqavilə münasibətlərinə girmək istəyirsə, öz müstəqilliyini elan etməlidir, yalnız bundan sonra diplomatik danışıqlar davam etdirilə bilər. 151
Aprelin 7-də A.Çxenkeli alınmış ultimatum barədə Tiflisə məlumat verdi. Ölkədə anarxiyanın hökm sürdüyünə və cəbhənin dağılmasına istinad edərək o, Batum istisna olmaqla, Brest müqaviləsinin tanınmasına və təcili surətdə müstəqilliyin elan edilməsinə çağırırdı. Eyni zamanda A.Çxenkeli Gürcüstan Milli Şurasının sədri N.Jordaniyaya yazırdı: "Vəziyyət böhranlıdır, bizim ordu hər cür tənqiddən aşağı səviyyədədir, türkləri Batumun lap yaxınlığına buraxmışlar, Çakvi yaxınlığında dəmir yolu kəsiləcəkdir. Əgər Batum alınarsa, Gürcüstanın taleyi barədə düşünmək lazım gələcəkdir". 152 O,
Seymdən və Gürcüstan Milli Şurasından Batum limanını saxlamaqla, Brest- Litovsk müqaviləsini tanımağa səlahiyyət istəyirdi. Trabzonda olan erməni nümayandələri A.Xatisov və R.Kaçaznuni Brest müqaviləsinə münasibətdə əvvəlki təkliflərinin əhəmiyyətsiz olduğunu anladılar. Onlar Türkiyə ilə gizli danışıqlar aparmağa cəhd göstərdilər. Bu məqsədlə A.Xatisov başda olmaqla, ermənilər türk nümayəndə heyətinin başçısı Rauf Orbayla görüşdülər. Erməni nümayəndələri bildirdilər ki, Osmanlıların əlindən qaçıb Qafqazda yerləşdirilən 400 min nəfər erməni vardır. Osmanlı dövləti onların təkrarən Osmanlı torpaqlarında yerləşməsinə icazə verərsə, ermənilər Qars-Ərdahan və Batumun türklərdə
149 Enver Konukçu. Ermenilerin Yeşilyayladakı Türk soykırımı (11-12 mart 1918). Ankara, 1990, s. 19- 22 150
V.Stepakov və T.Kuprikov - Sov.İKP MK-ya. 25.06.1965. //RDƏYTA, f.5, s.33, i.221, v.35 151
N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.472 152
С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.67 49
qalmasına qarşı çıxmayacaqlar. Lakin ermənilərin təklifi qəbul edilmədi. Belə olduqda A.Kaçaznuni yaranmış vəziyyətdə Brest müqaviləsini "ən az bəla" hesab edib, bütövlükdə Batum da daxil olmaqla, onun tanınmasını təklif etdi. 153
dayanmadıqları üçün, gürcülərin acığına etdilər. Azərbaycan nümayəndəsi X.Xasməmmədov Brest müqaviləsinin beynəlxalq hüquqi akt olduğuna istinad edərək bildirdi ki, həmin müqavilə nöqteyi-nəzərindən Türkiyənin hərəkətlərinə təbii baxılmalıdır. "Türk ordusunun hərəkətinə, qayda-qanunun bərqərar edilməsi kimi baxılmalıdır. Rusiya öz üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirdi və tezliklə ordusunu bu vilayətlərdən çıxartdı. İndi Türkiyə orada fəaliyyət göstərən milli hissələrə partizanlar kimi baxır və bu əraziləri partizan dəstələrindən təmizləyir". 154
İndi artıq Brest müqaviləsinin təsdiq edilməsi mübahisəsiz bir fakt kimi qarşıda durmuşdu. Əvvəlki müzakirələrdə tərəddüd edən A.Çxenkeli də bu fikrə gəldi. Ultimatumun müddəti tamam olduqda o, Tiflisdən cavab gözləmədən Osmanlı imperiyasının nümayəndələrinə bildirdi: "Zaqafqaziya sülh nümayəndəliyi Osmanlı nümayəndələrinin 6 aprel 1918-ci il məktubuna cavab olaraq bildirir ki, o, Brest-Litovsk müqaviləsini qəbul edir və sonrakı danışıqları onun əsasında davam etdirməyə hazırdır". 155
Sonralar bir sıra erməni siyasi xadimləri və müəllifləri nəinki müsavatçıları, eyni zamanda A.Çxenkeli başda olmaqla gürcü menşeviklərini Brest müqaviləsini tanımaqla, erməni xalqına xəyanət etdiklərini iddia edirdilər. Leo 1921-ci ildə çap olunmuş xatirələrində yazırdı: "Sən demə, Çxenkelinin əsas məqsədi türk ordusunun Batuma hücumunun dayandırılmasına nail olmaq imiş... Sonralar aydın oldu ki, bu menşevik siyasəti ermənilər hesabına türklərlə dostluq üzərində qurulub". 156
A.Çxenkelinin türk ultimatumunu qəbul etmək haqqında qərarına gəlincə, bu, gecikmiş bir qərar idi. T.Svyatoçovski düzgün olaraq yazır ki, "Çxenkeli aprel ayının 10-da Brest müqaviləsinə razılıq verdikdə məlum oldu ki, Batum istisna olunarsa, osmanlılar tələb etdiyi ərazilərin hamısını ələ keçiriblər". 157
Bununla belə, A.Çxenkelinin cavabı alınan kimi aprelin 11-də türk komandanlığı Batumun komendantına bildirdi ki, əldə olunan razılığa əsasən, atəş dayandırılır. Bir gün sonra türklər şəhəri boşaltmaq və 1877-ci il sərhədini bərpa etməyi tələb etdilər. Trabzondan fərqli olaraq, Tiflisdə hadisələr bir qədər ayrı istiqamətdə inkişaf edirdi. Batum haqqında ultimatum verilən kimi, Zaqafqaziya Seyminin təcili iclası çağırıldı. E.Geqeçkori, İ.Sereteli, X.Karçikyan, Y.Semyonov və digərləri öz çıxışlarında müqavimət göstərməyi zəruri hesab edərək, əslində Türkiyəyə rəsmən müharibə elan etməyi tələb edirdilər. Seymin erməni və gürcü
153 Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 03.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.10 154 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.63 155 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 160 156 Лео. Из прошлого. Эривань, 1921, с.33 157 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, р. 123 50
nümayəndələrinin çıxışlarında müharibəyə çağırış artıq açıq hiss edilirdi. Aprelin 13-də (martın 31-də) Seymin iclasından əvvəl bütün müsəlman seym fraksiyasının birgə toplantısı keçirildi. Türkiyə ilə müharibə məsələsində tam yekdillik yox idi. Hümmətçilər öz əvvəlki mövqeyini dəyişərək, bu məsələdə gürcü menşevikləri ilə birgə olacaqlarını bildirdilər. Müsəlman sosialist bloku isə müharibəyə tərəfdar olmasa da, öz mövqeyini bildirməyib, Seymdə müstəqil hərəkət etmək fikrində idi.
158
Yaranmış vəziyyətə münasibətdə mövqeləri bir-birinə yaxın olan Müsavat, bitərəflər qrupu və ittihadçılar müharibə əleyhinə birgə qətnamə qəbul etdilər. Orada deyilirdi ki, Türkiyə ilə müharibənin Cənubi Qafqaz demokratiyası və onun daxili həyatı üçün ağır nəticələr verə biləcəyini əsas tutaraq müsavat firqəsi, bitərəflər qrupu və ittihad partiyası onun məsuliyyətini öz üzərinə götürmür. Bu qətnamə ilə Seymdə çıxış etmək seym üzvü Ş.Rüstəmbəyova tapşırıldı. Seymin iclasında qeyd olunduğu kimi, bütün qeyri-müsəlman partiyaları müharibəyə tərəfdar idi. Ş.Rüstəmbəyov müsavat, ittihad və bitərəf qrupun yuxarıda göstərilən qətnaməsini elan etməklə yanaşı, mövcud vəziyyətin müsəlman demokratiyası üçün müstəsnalıq təşkil etdiyini bildirdi və dedi: "Biz bu müharibədə fəal iştirak edə bilmərik, ona görə də öz üzərimizə böyük məsuliyyət götürmürük". О əlavə etdi ki, "Birincisi, hələ indiyə qədər müsəlmanlara münasibətdə hərbi mükəlləfiyyət tətbiq edilmədiyindən, ikincisi, Türkiyə ilə bizi bağlayan dini əlaqələr baxımından müsəlmanların Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyatlarda fəal iştirak etməsi məqsədəuyğun deyildir". 159 Dini amillə bağlı erməni və gürcülər şiə azərbaycanlıların uzun bir tarixi dövr ərzində sünni türklərə qarşı döyüşdüyünü xatırlatdılarsa da, bunun elə bir əhəmiyyəti olmadı. Hadisələrin sonrakı inkişafı Azərbaycan fraksiyasının aparıcı qüvvələrinin düzgün mövqe tutduğunu təsdiq etdi. Türkiyə ilə müharibədə iştirak etmək - xüsusən Bakıdakı mart hadisələrindən sonra - Azərbaycan üçün acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxara bilərdi. F.Kazımzadənin yazdığı kimi, "türklərin gəlişindən azərbaycanlıların qorxmağına heç bir əsas yox idi. Əksinə, türklərin köməyi ilə onlar Bakını sovetlərdən geri qaytarmağa, şəhərin küçələrində hələ qurumayan qan üçün qisas almağa ümid bəsləyirdilər". 160
Azərbaycan partiyalarının antimüharibə mövqeyi Seymi öz fikrindən döndərə bilmədi. Seym 13 aprel tarixli iclasında Türkiyə ilə müharibə haqqında qərar qəbul etdi. Ölkədə hərbi vəziyyət elan edildi. "Ali Müdafiə Şurası" yaradıldı və Cənubi Qafqazın bütün xalqlarına əldə silah "vətəni" qorumaq haqqında müraciət qəbul edildi. İ.Sereteli və digərləri azərbaycanlıları nəzərdə tutaraq deyirdilər ki, "əgər arxadan xəyanət olmazsa", Zaqafqaziya ordusu Osmanlılara
158 Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 31.03.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.6 159 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 178 160 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p. 101 51
uğurla müqavimət göstərə bilər. 161 Əlbəttə, bu fikrin elə bir əsası yox idi, cəbhə xəttinə yaxın olan və vəziyyəti bilavasitə yerində müşahidə edən A.Çxenkeli çox gözəl görürdü ki, ordu dağılıb, fərarilik hökm sürür və Zaqafqaziya ordusu Türkiyə hücumuna müqavimət göstərmək iqtidarında deyildir. Cənubi Qafqazda vəziyyətin gərginləşməsi Rusiyaya olan meyli yenidən qüvvətləndirirdi. Hətta Seymin iclasında menşeviklər Rusiyaya sədaqətlərini nümayiş etdirib, rus proletariatına manifestlə müraciət etdilər. Orada göstərilirdi: "Zaqafqaziya Brest-Litovsk müqaviləsini ona görə rədd edir ki, bu müqavilə ilə razılaşmaq Rusiyadan ayrılmaq deməkdir". Rusiya proletariatına müraciəti menşeviklərlə bərabər, hümmətçilər də imzalamışdılar, bu da müsəlman fraksiyaları arasında "Bakıda minlərlə müsəlmanın bolşevik-erməni dəstəsinin əli ilə öldürüldüyü bir vaxtda" ciddi narazılığa səbəb olmuşdu. Gürcü xalqının mənafeyindən çıxış edən menşeviklərin quyruğunda sürünən hümmətçilərin hərəkətlərinin milli mənafeyə zidd olduğu göstərilmişdi. D.Axundov və S.Ağamalıoğlu (hümmətçilər) rus demokratiyası və proletariatına müraciətin heç də bolşeviklərə müraciət olmadığını əsaslandırmağa çalışırdı. Oriyentasiya məsələsində hümmətçilər arasında birlik yox idi. Onlardan bəziləri deyirdi: "Əgər müstəqillik olmayacaqsa və şimaldan bolşeviklər gələcəksə, biz bu halda onların əleyhinə olub, Türkiyə oriyentasiyasına tərəfdarıq, əgər şimaldan əsil demokratlar gələrsə, biz onlarla türklərin əleyhinəyik". 162
Bütün bu dolaşıq fikirlərə qarşı M.Ə.Rəsulzadə dedi: "biz hər hansı formada Zaqafqaziyanın Rusiyaya geri qaytarılmasına qarşıyıq və əlimizdə silah buna qarşı mübarizə aparacağıq. Biz öz qüvvəmizə inanırıq və çətin anlarda cənub-qərbdən (Türkiyədən - C.H.) kömək çağıra bilərik". 163
Müharibə elan etmək haqqında qərarın qəbul edilməsi və Rusiyaya meylin güclənməsi digər amillərlə də bağlı idi. Hələ müharibə haqqında qərar qəbul edilməzdən bir neçə gün əvvəl Qara dəniz donanması Mərkəzi Komitəsindən teleqram alınmışdı ki, onlar Batumu müdafiə etmək üçün hərbi gəmilər göndərmək barədə göstəriş vermişlər. 164
Batumun tutulması ərəfəsində (aprel ayının 12-də) RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığı G.Çiçerin və L.Karaxanın imzası ilə Almaniyaya nota verib, ondan Сənubi Qafqazda hücumu dayandırmaq məqsədilə Türkiyəyə təsir göstərməyi xahiş etdi. Notada deyilirdi: "Türkiyə cəbhəsində üstünlük Rusiyanın tərəfində idi, Ərdahan, Qars və Batumu ona görə vermək lazım idi ki, Türkiyənin müttəfiqi Almaniya idi". 165 Hadisələrin sonrakı inkişafından aydın oldu ki, bu nota bir növ Almaniyanın Cənubi Qafqaza nüfuz etməsini sürətləndirmək məqsədi güdürdü. Çünki az sonra, aprel ayının 27-
161
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 174 162
Seymin bütün müsəlman fraksiyasının birgə iclasının protokolu. 06.04.1918.//ARDA, f.970, s.1,i.1,v.15 163 Yenə orada, v.17 164 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 115 165 Документы внешней политики СССР. T.I, с.240-241 52
də Almaniya sultan hökumətini məcbur etdi ki, Cənubi Qafqazın nüfuz dairəsinə bölüşdürülməsi haqqında gizli saziş imzalasınlar. Həmin sazişə görə, Gürcüstan və Ermənistan Berlinin, Azərbaycan isə İstanbulun təsir dairəsinə düşməli idi. 166
Şurası"na hökumətin sədri və hərbi nazir E.P.Geqeçkori, daxili işlər naziri N.V.Ramişvili, maliyyə naziri X.Karçikyan daxil edilmişdilər. Seymin fəaliyyəti iki həftəliyə dondurulmuşdu. 167
Göründüyü kimi, "triumviratda" Azərbaycan təmsil edilməmişdi. Bu, Azərbaycan fraksiyasının müharibə əleyhinə olmağından daha çox, onları hadisələrdən təcrid etməyə yönəldilmişdi. Seymin iclaslarının olmaması isə, Azərbaycan fraksiyasını tamamilə təcrid vəziyyətinə salmışdı. Ona görə Azərbaycan fraksiyası ona qarşı yönəldilmiş bu iki qərara biganə qala bilməzdi. Еlə həmin gün, aprel ayının 13-də axşam Seymin müsəlman fraksiyasının iclası çağırıldı. İclasda Seymin qəbul etdiyi qərarlar barədə Ş.Rüstəmbəyov məlumat verdi. Türkiyəyə müharibə elan edilməsi ilə bağlı Seymin iki həftəlik fasiləsi və fövqəladə səlahiyyətə malik üç nəfərdən ibarət hərbi kollegiyanın yaradılması ilə bağlı yaranmış vəziyyətdə müsəlman fraksiyasının vəzifələrini müəyyənləşdirmək zərurəti meydana çıxmışdı. İclasda çıxış edən H.Məmmədbəyov bildirdi ki, hökumət və Seym bu addımı ilə müsəlmanların hüquqlarını tapdalayır, belə olduqda erməni və gürcülərlə işləmək mümkün deyildir. O, təklif edirdi ki, Seymin tərkibindən çıxıb Qafqazın çeçen və inquş nümayəndələrini bir yerə toplayıb, bu xalqların gələcək taleyi barədə fikirləşmək lazımdır. 168
Lakin M.Y.Cəfərov Trabzondan sülh nümayəndələri qayıdana qədər Seymin tərkibindən çıxmaq məsələsini müzakirələrdən çıxarmağı məsləhət gördü. Eyni zamanda müharibə ilə bağlı o, milli münasibətlərin gərginləşdiyi bir vaxtda bütün hakimiyyətin hərbi kollegiyanın əlində cəmlənməsi ilə müsəlmanların barışa bilməyəcəyini göstərdi. H.Ağayev isə bu fikirdə idi ki, fövqəladə səlahiyyətli hərbi kollegiyanın yaradılması müsəlmanları ağır vəziyyətə salacaq. Bundan yaxa qurtarmaq üçün o, təklif edirdi ki, hansı hüquqların hərbi kollegiyaya verildiyi qabaqcadan aydınlaşdırılmalıdır və paralel şəkildə Seym işləməlidir. Bir sıra çıxışlardan sonra üç bənddən ibarət qərar qəbul edildi: "1. Seymin fəaliyyətinin dayandırılmasına bütün vasitələrlə etiraz etmək; 2. Seym buraxılacağı təqdirdə onun hüquqları hökumətə verilməlidir, hərbi kollegiyaya hansı hüquqların verildiyi dəqiq göstərilməlidir və o, hökumət qarşısında məsuliyyət daşımalıdır; 3. Hərbi kollegiyaya fövqəladə səlahiyyət veriləcəyi və Seym fəaliyyətə başlayandan sonra kollegiyanın Seymə cavab verəcəyi təqdirdə, müsəlman nazirləri hökumətin tərkibindən çıxmalıdırlar". 169
166 Системная история международных отношений, Том первый, с. 117 167 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с.6 168 Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 13.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.8 169 Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 13.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.l, v.9 53
Müharibə haqqında qərar qəbul edildikdən bir gün sonra E.Geqeçkori A.Çxenkeliyə şifrəli teleqramla məlumat verdi ki, danışıqları dayandırıb tezliklə Trabzonu tərk etsin. 170 Bu xəbər Trabzonda olan Azərbaycan nümayəndələrini bərk əsəbiləşdirdi. M.Hacınski Cənubi Qafqaz Seyminin bu qərarını sülhü pozmağa yönəldilmiş cəhd kimi qiymətləndirir və bunu "beynəlxalq münasibətlər tarixində bənzəri olmayan bir təxribat adlandırırdı". O, yaranmış vəziyyətdən hiddətlənib bildirdi ki, "bizim zəruri sülhə nail olmağımız üçün İstanbula gedib qəti tədbirlərə əl atmaq barəsində öz partiyamızdan mandatımız vardır". 171
Müharibə tərəfdarı olmayan A.Çxenkeli M.Hacınskinin məsləhəti ilə danışıqları tamamilə kəsməyib daha münasib formada türk nümayəndələrinə bildirdi ki, Cənubi Qafqaz hökumətindən təlimat almaq üçün nümayəndə heyəti bu gün Tiflisə yola düşməlidir. 172
A.Çxenkeli bu fikirdə idi ki, Tiflisə qayıtdıqdan sonra ola bilsin ki, hökuməti müharibə avantürasından uzaqlaşdıra bilsin. O, müharibənin Cənubi Qafqazda milli ziddiyyətləri kəskinləşdirəcəyindən ehtiyat edirdi. Onun fikrincə, "müharibə nəinki Zaqafqaziyanın müstəqilliyini, eyni zamanda onun birliyini də təhlükə altına alırdı". Vəziyyəti daha düzgün qiymətləndirən "Çxenkeli müharibədən uşaq oddan qorxan kimi qorxurdu". 173
heyətinin bir neçə nəfər üzvü Trabzonda qalsın. Azərbaycanlılardan M.Hacınski və Ə.Pepinov, gürcü Milli Şurası Rəyasət Heyətinin üzvü Q.Voşapeli, Zaqafqaziya birliyinə daxil olmaq üçün Tiflisə, oradan da Trabzona gəlmiş Şimali Qafqaz nümayəndələri H.Bammatov və T.Çermoyev Trabzonda gözlədilər. 174 Lakin
nümayəndə heyətləri danışıqlar aparmaq üçün bir daha orada toplanmadılar. Bununla da Trabzon konfransı öz işini dayandırdı. Regionda gərgin vəziyyət yarandı. Gürcü Milli Şurasında müharibənin qarşısını almaq uğrunda A.Çxenkelinin səyi bir nəticə vermədi. Batumun türklər tərəfindən tutulması ciddi psixoz yaratmış və gürcüləri müharibə üzərində kökləmişdi. Trabzondan qayıdan erməni nümayəndələri Gümrüdə Erməni Milli Şurasının iclasında danışıqlar barədə məlumat verdilər. R.Kaçaznuni geniş məruzə ilə çıxış etdi. O, etiraf edirdi ki, ermənilər vuruşmaq iqtidarında deyil və təkid edirdi ki, sülh şərtləri qəbul edilməli və müharibə dayandırılmalıdır. R.Kaçaznuni ümid edirdi ki, təzyiq göstərmək vasitəsi ilə Seymin müharibə haqqında qərarına yenidən baxmasına nail olmaq olar. Lakin Kaçaznuninin təklifləri erməni Milli Şurasının üzvləri tərəfindən süngü
170
Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 16.04.1918.//ARDA, f.970, s.l, i.l, v.10 171
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.124 172
Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 01.05.1918.// ARDA, f.970, s.1, i.l, v.31 173 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.39 174 Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 01.05.1918.//ARDA, i.970, s.1, i.l, v.31
54
ilə qarşılandı. İclasda iştirak edənlərin əksəriyyəti müharibəni davam etdirməyə səs verdi. Qərara alındı ki, Milli Şuranın üzvləri səfərbərlik keçirmək üçün yerlərə gedib kəndlilər içərisində izahat işi aparsınlar, lakin onlardan heç biri yerlərə getmədi. "Heç kəs şuranın işi ilə maraqlanmadı, hamı səfərbərlikdən yayınaraq öz ticarət işləri ilə məşğul idi... Daşnaklar özləri zəngin dövlət ehtiyatlarını qəsb edərək silah alveri edirdilər". 175
Cənubi Qafqaz hökumətilə Türkiyə arasında müharibə cəmisi səkkiz gün davam etdi. Aprel ayının 15-də Batumun tutulması barədə rəsmi məlumat İstanbulda elan edildi. Batumun tutulmasında Acariya əhalisi türklərə yaxından köməklik etdi. 40 ildən sonra Türkiyə yenidən Batumu özünə qaytardı. Qars uğrunda döyüşlər bir qədər uzandı. Nəzərdə tutulan ərazilərin böyük bir hissəsini tutduqları üçün, artıq itki verməyi lazım bilməyən türklər, aprel ayının 22-də sülh təşəbbüsü ilə çıxış etdilər. A.Çxenkeliyə göndərdiyi teleqramda Vehib paşa Cənubi Qafqazı Trabzon danışıqlarını kəsməkdə günahlandırdı və bildirdi ki, sülh məsələsi Cənubi Qafqazdan asılıdır. 176 Seym sülh danışıqlarına başlamaq haqqında təklifi qəbul etdi. Əslində Cənubi Qafqaz hökuməti belə bir təklifə hazır idi, çünki müharibəni aparmaq onu elan etməkdən çox çətin idi. Seymin müsəlman fraksiyasında müharibənin aparılmasından, gürcü fraksiyasında isə məğlubiyyətdən ciddi narazılıq yaranmışdı. Aprel ayının 20-də hümmətçilərin iştirakı olmadan Seymin Azərbaycan fraksiyasına daxil olan bütün partiyaların nümayəndələrinin iştirakı ilə təcili birgə iclası keçirildi. İclasda Bakı hadisələri ilə bağlı hökumətin biganə siyasətindən, bolşevik terroru və özbaşınalığına qarşı ciddi tədbir görülmədiyindən danışıldı, daşnakların Bakı bolşevikləri ilə əlaqəsindən, habelə gürcü menşeviklərində də belə meylin hiss edildiyindən bəhs edildi. Orada göstərildi ki, "polkovnik knyaz Maqalov indi hər gün həddindən artıq həyəcanlı teleqramlar göndərib xahiş edir ki, zirehli qatar, top, mərmi, pulemyot və patron göndərilsin, lakin hökumət buna heç bir əhəmiyyət vermir və onların göndərilməsi üçün əməli tədbir görmür". 177
N.Usubbəyov bu fikirdə idi ki, hökumətə və menşeviklərə ultimatum verib, Cənubi Qafqazın müstəqilliyinə nail olmaq lazımdır. Onun fikrincə, müstəqilliyin elan edilməsi Bakı Sovetinə qarşı mübarizəni sürətləndirə bilərdi. X.Xasməmmədov haqlı olaraq qeyd edirdi ki, Zaqafqaziyada indi hökumət yoxdur, Geqeçkori, Karçikyan və Ramişvilidən ibarət erməni və gürcülərin diktaturası vardır. M.Ə.Rəsulzadə bu fikirdə idi ki, Trabzon danışıqlarına tərəfdar olan menşeviklərdən istifadə etmək, Seym üzvü olan A.Çxenkeli ilə danışmaq lazım idi. A.Çxenkeli müstəqilliyin elan edilməsinə tərəfdar idi. Uzun müzakirələrdən sonra iclasda belə bir razılıq əldə edildi ki, rəhbər partiyaların (menşevik və daşnak - C.H.) nümayəndələrinin nəzərinə
175
Лео. Из прошлого, с.39 176
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 199 177
Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 20.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.l,v.20 55
çatdırılsın ki, Seymin müsəlman fraksiyası qəti surətdə bu əqidədədir ki, Cənubi Qafqazın müstəqilliyi elan edilməlidir, əks təqdirdə fraksiya Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsinin mümkünlüyü məsələsini müzakirə etməli olacaqdır. 178
Elə həmin gün, aprelin 20-də, yəni Türkiyədən danışıqlara başlamaq haqqında təklif almazdan iki gün əvvəl Seym fraksiyalarının birgə iclası oldu. Rus kadetləri və eserlərin bir hissəsi istisna olmaqla, aparıcı partiyaların hamısı Türkiyənin bütün tələblərinin qəbul edilməsi və müstəqilliyin elan edilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Azərbaycan fraksiyasının öz iclaslarında qəbul etdikləri qərar Seymdə elan edildi. Gürcü fraksiyası, Batum limanı da daxil olmaqla, ərazi bütovlüyünə təminat almaqla Türkiyə tələblərini qəbul etməyə hazır idilər. Sol eserlərin bir hissəsi isə Türkiyəyə qarşı birgə mübarizə aparmaq məqsədi ilə Bakı və Şimali Qafqaz bolşevikləri ilə danışıqlara girməyi təklif edirdilər. Ölkədə yaranmış vəziyyət və cəbhədəki məğlubiyyətlər menşeviklərin tərəddüdünə son qoydu. Bir gün sonra müharibənin davam etdirilməsinin ölkə üçün məqsədəuyğun olmadığını qeyd edərək menşeviklər təcili surətdə hərbi əməliyyatların dayandırılması və Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsinə tərəfdar oldular. Gümrü müşavirəsindən yenicə qayıtmış və müharibəni davam etdirmək haqqında qərar qəbul etmiş erməni fraksiyası təcrid olunmuş vəziyyətdə qaldı. Belə olduqda onlar Brest müqaviləsi və müstəqilliyin elan olunması haqqında məsələlərin müzakirəsində susmağı lazım bildilər. 179 Gec də olsa, Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsi artıq reallığa çevrilmişdi. Bu müddət ərzində Trabzonda qalan nümayəndələr də fəaliyyətsiz olmadılar. Danışıqlar kəsildikdən az sonra Ənvər paşanın Trabzona və Batuma səfəri oldu. O, Azərbaycan nümayəndələrini Trabzonda qəbul etdi. 180 M.Hacınki gürcü-türk münasibətlərindəki düşmənçiliyi aradan qaldırmağın Batum məsələsindən asılı olduğunu bildirib, bu şəhərin gürcülərdə qalmasına çalışdısa da, lakin bunun əhəmiyyəti olmadı. Ənvər paşa Türkiyənin Batuma olan hüququnun Rusiya hökuməti tərəfindən tanındığını qeyd edib bildirdi ki, ağılsız erməni siyasətinə uyub türklərə qarşı düşmənçilik mövqeyində durmasalar, Türkiyə Gürcüstanın azad şəkildə mövcud olmasını arzulayır və onu etibarlı qonşu hesab edir. 181
178 Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 20.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.l, v.22 179
О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.74
180 Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 01.05.1918.// ARDA, f.970, s.1, i.1, v.31 181
Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 01.05.1918.// ARDA, f.970, s.1.i-1, v.32
56
Azərbaycan nümayəndələri Cənubi Qafqazın siyasi quruluşu, ən başlıcası isə iki qardaş Azərbaycan və Osmanlı türklərinin gələcək qarşılıqlı münasibətləri barədə Türkiyənin siyasətini müəyyən edən Ənvər paşanın fikrini bilmək istəyirdilər. Ənvər paşa dedi ki, müsəlman qəzaları olan Axalsıx və Axalkələk əsrlərlə can atdığı Türkiyəyə qovuşmalıdır, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan isə ümumi Seymi olan, habelə Türkiyə ilə sıx ittifaqda federasiya, yaxud konfederasiya yarada bilərlər. Əgər vahid Zaqafqaziya dövləti yaratmaq mümkün olmazsa, Ənvər paşa qeyd etdi ki, onda Türkiyə ilə ümumi sərhədi olan müstəqil Azərbaycan Osmanlı imperiyası ilə daha sıx ittifaqa girə bilər, hətta Avstriya- Macarıstan formasına qədər. Eyni zamanda Ənvər paşa əlavə etdi ki, artıq Türkiyə Azərbaycana hərtərəfli yardım göstərilməsi istiqamətində ciddi addımlar atmağa qərarlıdır. M.Hacınski məlumat verdi ki, Osmanlı imperatorluğunun hərbi naziri Ənvər paşanın qardaşı Nuru paşa 300 hərbi təlimatçı ilə yaxın vaxtlarda İran vasitəsi ilə Azərbaycana gələcəkdir, onlar yəqin ki, Təbrizdən Araza doğru gələn yoldadır. 182 Lakin bu ideya ilə bağlı Seymin müsəlman fraksiyasının müzakirələri göstərdi ki, Azərbaycan siyasi xadimləri Osmanlı imperiyası ilə sıx əlaqədə olan müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmağı üstün tuturdular, onlar Azərbaycanı Türkiyənin Macarıstanına çevirmək fikrindən uzaq idilər. Danışıqlar zamanı M.Hacınski müstəqil Ermənistan dövlətinin yaradılacağı təqdirdə türklərin hansı mövqedə duracağı ilə maraqlandı. Ənvər paşa öz cavabında qeyd etdi ki, "əgər erməni xalqı ingilis-rus siyasətinə uymayıb türklərə qarşı fitnə-fəsada son qoyarsa, Türkiyə müstəqil erməni dövlətinin yaradılmasının əleyhinə deyildir". 183 Bu danışıqlar barəsində Seym fraksiyasına məruzəsində M.Hacınski Trabzon danışıqlarında Türkiyə nümayəndəliyinin rəhbəri Rauf bəyin və hadisələrə daha yaxından bələd olan Qafqaz cəbhəsinin komandanı Vehib paşanın Ənvər paşadan fərqli fikirlərə malik olub, bu regionda sülhü bərqərar etmək naminə Cənubi Qafqazın daxili işlərinə müdaxilə edilməməsinə tərəfdar olduqlarını qeyd etdi. Hərbi kollegiyanın hökmranlığı və müharibənin davam etdirildiyi dövrdə özünün hadisələrdən, ən başlıcası isə hakimiyyətdən təcrid edildiyini görən Azərbaycan nümayəndələri Cənubi Qafqazda yaranmış vəziyyət barədə Almaniyanın regiona gəlmiş nümayəndəsi ilə danışıqlar apardılar. Seym üzvləri F.X.Xoyski və X.Xasməmmədov Almaniyanın İrandakı keçmiş konsulu, onun şərqdə siyasi məqsədlərini izləyən və Almaniya siyasi dairələrinə yaxın olan Tiflis universitetinin professoru Q.Şreyder ilə görüşdülər. Cənubi Qafqazın gələcəkdə siyasi cəhətdən necə qurulacağı və oriyentasiya məsələləri danışıqların əsas mövzusu oldu. Q.Şreyder Mərkəz dövlətlərinə istiqamət götürmək məsələsinə toxunduqda, Azərbaycan nümayəndələri bu ad altında Almaniya-Türkiyənin nəzərdə tutulduğunu, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın isə Cənubi Qafqaza
182
Yenə orada, v.33 183
Yenə orada, v.33 57
münasibətdə elə ciddi bir rol oynamadıqlarını göstərərək qeyd etdilər: "Oriyentasiya məsələsində Cənubi Qafqaz türklərinin mövqeyi aydın və dəqiqdir, bu alman-türk oriyentasiyasıdır. Bizim bu düşüncəmiz möhkəmdir, hətta qonşularımızın hər hansı birinin razılaşmayacağı təqdirdə belə dəyişməz qalacaqdır, ola bilsin ki, hətta Azərbaycanın ayrılmasına aparacaqdır". 184
yaratmaq üçün xarici qüvvənin dəvət olunmasının mümkünlüyü sualına cavab olaraq bildirildi ki, əgər həmin xarici qüvvə türk ordusu olarsa, bu, mümkündür. Q.Şreyder dünyada gedən proseslərin Almaniya ilə İngiltərə arasındakı mübarizədən asılı olduğunu, habelə Rusiyanın bir daha Zaqafqaziyaya qayıtmasına və yaxud orada İngiltərənin təsirinin güclənməsinə Almaniyanın imkan verməyəcəyini söylədi. O, hətta təklif etdi ki, bilavasitə Almaniya ilə danışıqlar aparmaq üçün Cənubi Qafqaz türklərinin nümayəndələri onunla birlikdə Berlinə getsinlər. Lakin Azərbaycan nümayəndələri Türkiyənin xəbəri olmadan Almaniya ilə əlaqəyə girməyi lazım bilmədilər. 185
Türkiyənin yeni sülh təşəbbüsü ilə çıxış etməsində Trabzonda qalan nümayəndələrin və xüsusilə M.H.Hacınskinin mühüm rolu olmuşdu. Seymin müstəqilliyini elan etmiş tarixi iclası ərəfəsində müsəlman fraksiyasının günün birinci yarısı yığıncağı keçirildi və qəti razılıq əldə olundu ki, müstəqilliyin elan olunmasına və sülh danışıqlarına tərəfdar olan A.Çxenkelini müdafiə etmək lazımdır. Müzakirələrdə qeyd edilirdi ki, digər menşevik rəhbərlər elə də möhkəm olmayıb, tez-tez öz fikirlərini dəyişirlər. F.Xoyski deyirdi ki, Sereteli səhər bir şey deyir, axşam ayrı şey, menşeviklərin digər nümayəndəsi Noy Ramişvili axşam bir şeyi təsdiq edir, səhərisi isə bunun tamamilə əksinə hərəkət edir. 186 Yığıncaq qərara aldı ki, iki məsələnin üzərində möhkəm dayanmaq lazımdır: Sülh nümayəndəliyinin addımlarını müdafiə etmək; Sərhədlərin müəyyən edilməsilə müstəqilliyi müdafiə etmək. 187
Bu bəndlərdən hər hansı biri yerinə yetirilməzsə, müstəqil bəyannamə ilə çıxış etmək nəzərdə tutulurdu. Nəhayət, Türkiyə tərəfindən təklif alınan kimi aprel ayının 22-də N.Çxeidzenin sədrliyi ilə Seymin tarixi iclası çağırıldı. Onun gündəliyində üç mühüm məsələ dururdu: 1. Cənubi Qafqazın müstəqilliyi. 2. Trabzon sülh konfransı haqqında A.Çxenkelinin məruzəsi. 3. Hökumətin təşkili. Birinci məsələ barədə menşevik Oniaşvili məruzə edib bildirdi ki, hazırkı mövcud vəziyyətdə rus oriyentasiyası əslində mürtəce oriyentasiyasıdır. Sosializm işini təhlükə altına alan
184 Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 17.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.12 185
Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 17.04.1918.//ARDA, f.970, s.1,i.1,v.13 186 Yenə orada, v.25 187 Yenə orada, v.25 58
Rusiyadakı irtica və anarxiya Cənubi Qafqazı məcbur edir ki, yeni oriyentasiya axtarsın. О bildirdi ki, Rusiyadan ayrılmaq indi artıq zərurətdir. Bolşevizm Rusiyada ideya baxımından öz simasını itirmiş və mürtəce hərəkata çevrilmiş, nəinki indi Rusiyada, eləcə də bütün dünyada sosializm işini təhlükə altına atmışdır. Oniaşvili öz məruzəsində əsaslandırdı ki, Cənubi Qafqaz müstəqil federativ respublikasının elan edilməsi hazırda siyasi zərurətə çevrilmişdir. 188
Məruzə ətrafında birinci olaraq M.Ə.Rəsulzadə söz aldı. O, çox parlaq bir nitq söylədi. Bu, təsadüfi deyildi, çünki Cənubi Qafqazın müstəqilliyi Müsavat partiyası və Seymin müsəlman fraksiyasının tələbi ilə elan edilirdi. O, öz çıxışında deyirdi ki, Cənubi Qafqaz böyük rus inqilabının nailiyyətləri əvəzinə, bizə yalnız irtica vəd edən Rusiyaya qurban verilməməlidir. Cənubi Qafqaz müstəqil olmalıdır. Bu müstəqillik zərurətə çevrilməlidir. Əgər biz istəyiriksə, Cənubi Qafqazın yeni doğulan övladı həyat qabiliyyətli olsun, ilk növbədə biz onun müstəqilliyini qorxunun hökmü ilə deyil, vicdanın hökmü ilə qəbul etməliyik, bu halda müstəqillik Cənubi Qafqaz xalqlarını daha sıx şəkildə bir-birinə bağlayacaqdır. M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, Cənubi Qafqaz xalqları despotizmin zülmü altında inləyiblər və bu despotizmə qarşı ümumi arzu və ümumi ideallarla birgə mübarizə aparıblar. Bu arzu və ideallar özünü onda ifadə edib ki, despotik Rusiyanın yerində demokratik Rusiya qurulsun, milliyyət, dini etiqad fərqi qoymadan bütün xalqların azad Rusiyası qurulsun və bu xalqlar ögey ananın ауrı-seçkiliyinə məruz qalmadan özlərini bərabər hiss etsinlər. 189
Seymin iclasında müstəqilliyin elan edilməsi ilə bağlı Georqadze, Tumanov, Kaçaznuni və digərləri də çıxış etdi. Məlum oldu ki, bütün Seym fraksiyaları müstəqilliyin elan edilməsinə tərəfdardır. Uzun tərəddüdlərdən sonra 1918-ci ilin aprel ayının 22-də gecədən xeyli keçmiş Seym böyük səs çoxluğu ilə Cənubi Qafqazı Müstəqil Demokratik Federativ Respublika elan etdi. 190 Qərar qəbul edildi ki, yeni yaranmış dövlətin konstitusiyasını hazırlamaq üçün komissiya təsis edilsin. Müstəqilliyin elan edilməsi Azərbaycan fraksiyasının, ilk növbədə isə Müsavat partiyasının mühüm qələbəsi idi. 191
T.Svyatoçovski yazır ki, "gürcülər müstəqillik ideyasında azərbaycanlılarla həmrəy olduqda, ermənilər də eyni cür hərəkət etmək məcburiyyətində qaldılar". 192
Cənubi Qafqazın müstəqil respublika elan edilməsi onun beynəlxalq münasibətlərin subyekti olması yolunda mühüm addım idi. Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsi siyasi, hərbi və diplomatik baxımdan Rusiyadan ayrılma prosesini başa çatdırdı və Azərbaycanın, eləcə də digər Zaqafqaziya millətlərinin müstəqilliyinin elan olunması ərəfəsində
188 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.203 189 Yenə orada, s.204-205 190 T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan. Borderland Transition. Columbia University Press, New York, 1995, p.66 191
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.107 192
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.125 59
əhəmiyyətli hadisə oldu. Lakin elə bu zaman, aprelin 25-də bolşeviklərin Bakıda hakimiyyəti ələ keçirməsi nəticəsində Azərbaycan ərazisinin mühüm hissəsi Cənubi Qafqaz federasiyasının nəzarətindən kənarda qalmışdı. 193
məruzəsi dinlənildi və hökumətə tapşırıldı ki, sülh müqaviləsi bağlamaq üçün sülh danışıqlarını davam etdirsin. Seymin iclasında eser İ.Lordkipanidze müstəqilliyə beynəlxalq təminat almaq məqsədilə danışıqların tək Türkiyə ilə deyil, eyni zamanda onun müttəfiqləri ilə də aparılmasını təklif etdi. İclasın səhəri gün, aprel ayının 23-də A.Çxenkeli Vehib paşaya məlumat verdi ki, öz müstəqilliyini elan etmiş Cənubi Qafqaz respublikası Türkiyənin bütün tələblərini qəbul edir və Brest müqaviləsi əsasında danışıqları davam etdirməyə hazırdır. O, xahiş etdi ki, danışıqlar Batumda davam etdirilsin. A.Çxenkeli təcili surətdə Batum və Qars cəbhələrində atəşin dayandırılması, şəhərlərin boşaldılması haqqında sərəncam verdi.
Aprel ayının 26-da Seym müstəqil Cənubi Qafqaz hökumətinin tərkibini təsdiq etdi və hökumət bəyanatını dinlədi. Yeni hökumətin təşkili Cənubi Qafqazın idarəçiliyində azərbaycanlıların rolunun yüksəkliyini nümayiş etdirirdi. A.Çxenkelinin təşkil etdiyi hökumət kabinəsində (o, həm də xarici işlər naziri idi) F.X.Xoyski ədliyyə naziri, N.Usubbəyov xalq maarifi naziri, X.Məlik-Aslanov yollar naziri, M.Hacınski ticarət və sənaye naziri, İ.Heydərov dövlət nəzarətçisi vəzifələrini tutdular. 194
Seymin sədri Çxeidzenin tapşırığı üzrə hökumətin tərkibi A.Çxenkeli tərəfindən təqdim edilmişdi. Cənubi Qafqazın idarəçiliyində azərbaycanlıların rolunun artması bir sıra əsas məsələlərə münasibətdə A.Çxenkeli ilə Azərbaycan fraksiyasının eyni mövqedən çıxış etməsi və azərbaycanlı siyasi xadimlərin Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan olunmasında mühüm rol oynamaları ilə bağlı idi. Hətta gürcü menşevikləri mərkəzi komitəsinin orqanı olan "Mübarizə" qəzeti yeni hökumət kabinəsi ilə bağlı yazırdı: "E.Geqeçkori kabinetinin getməsi və yeni kabinəyə A.Çxenkelinin rəhbərlik etməsi Müsavat partiyasının böyük qələbəsidir". 195
Öz kabinetini təqdim etdikdən sonra A.Çxenkeli xüsusi bəyanatda çıxış edib, hökumətin əsas vəzifələri üzərində dayandı. Bunlar Konstitusiyanın hazırlanmasından, respublikanın sərhədlərinin müəyyən edilməsindən, müharibəyə son qoymaqdan, anarxiya və əksinqilaba qarşı mübarizədən və torpaq islahatı keçirməkdən ibarət idi. 196
Azərbaycan fraksiyasının sədri M.Ə.Rəsulzadə daha iki mühüm məsələni baş nazirin proqramına əlavə etməyi zəruri sayırdı. O, yeni hökumətə xatırlatdı ki, Bakını özünü Zaqafqaziyanın fövqəladə komissarı adlandıran yadelli casusların hakimiyyətindən azad etmək, habelə Cənubi Qafqaz federasiyasına daxil olmaq arzusunda olan Dağıstanla əlaqə
193 T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan, p.68 194 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.229 195 Борьба, 1918, 27 апреля 196 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.230-231 60
məsələlərini də diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır. 197 Aprel ayının 28-də yeni yaradılmış Cənubi Qafqaz Müstəqil Demokratik Federativ Respublikası Osmanlı imperiyası tərəfindən tanındı. Hələ sülh danışıqları başlanmazdan əvvəl A.Çxenkelinin Qarsı təhvil vermək haqqında sərəncamı silahlı erməni hərbi birləşmələrini bərk əsəbiləşdirdi. Hətta bu haqda Seymdə məlumat verildikdə az qalmışdı yeni yaranmış kabinet öz ilk böhranı ilə qarşılaşsın. Qarsın türklərə qaytarılması haqqında məlumat elan edildikdə, erməni fraksiyası zaldan çıxmağa başladı və öz nümayəndələrinə də tapşırıq verdi ki, hökumətdən çıxsınlar. Bu böhrandan hökuməti A.Çxenkeliyə о qədər də rəğbəti olmayan N.Jordaniya xilas etdi. O, ermənilərə bildirdi ki, "siz bu hərəkətinizlə Zaqafqaziya federasiyasını dağıdırsınız". 198 Bundan sonra ermənilər öz yerlərinə qayıtdılar, əlbəttə ki, tək qalmaq vahiməsi də burada müəyyən rol oynadı. Qarsın müdafiəsinə rəhbərlik edən general Nazarbeqov daşnak lideri Kaçaznuniyə bildirdi ki, onsuz da silahlı qüvvə çatışmadığından Qarsı müdafiə etmək mümkün deyildi. Bundan az əvvəl isə ermənilər Ərzurumdan geri çəkilməyə başlamışdılar. Türkiyənin şərq vilayətlərində qanlı hadisələr törədən quldur dəstələrə rəhbərlik edən Andronik rüsvayçı məğlubiyyətinə görə erməni liderlərini lənətləməklə yanaşı, erməni əsgərlərinin də cəbhəyə getmək istəmədiklərini etiraf etmişdi.
199
Lakin Qarsın "müdafiəçiləri" və oradan çıxan silahlı ermənilər intiqam hissini yolboyu yerli türk əhalisinə qarşı zorakılıq və terror hesabına soyutmağa başladılar. Qars hadisələri, orada erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi vəhşiliklər barədə Seym üzvü Əli xan Qantəmirov müsəlman fraksiyasının iclasında geniş məlumat verdi. Qarsdan sonra zorakılıq dalğası İrəvan quberniyasına keçdi. 200 Qısa
müddətdə Qars vilayətində 82, İrəvan quberniyasında 211 müsəlman kəndi yandırıldı, əhalisinin bir hissəsi qırıldı, qalan hissəsi isə didərgin düşdü. 201 İrəvan quberniyasından olan qaçqınların sayı 80 min nəfəri keçirdi. 202
Qars vilayətində ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri ermənilərlə bərabər, Qarsı tərk etmiş yunanlar belə təsvir edirdilər: "Türk ordusu qarşısında geri çəkilən silahlı erməni qaçqınları ətrafdakı müsəlman kəndlərini yer üzündən silərək, hər bir şeyi atəş və qılıncdan keçirir, təsəvvürə gəlməz bir vəhşət və fəlakət törədirdilər. "Qalib" erməni ordusu "hərbi qənimətlərini", yəni, süngü ucuna keçirilmiş südəmər uşaqları nümayiş etdirmək üçün keçəcəkləri uzun yollar boyunca çılpaq soyundurulmuş müsəlman qadınlarını düzürdülər. Bu cəhənnəm əzabından ağlını itirmiş qadın və uşaqların
197
Yenə orada, s.233-234 198
O. Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.76
199 Enver Konukçu. Ermenilerin Yeşilyayladakı Türk soykırımı, s. 18 200 Öke Kemal. Ermeni meselesi, s.160 201 Seymin bütün müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 28.04.1918.//ARDA, f.970, s.1.i.1, v.29 202 Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 23.04.1918.//ARDA, f.970, s.1,i.1,v.26 61
ürək parçalayan iniltilərini, qocaların ümidsiz nalələrini dinləmək üçün adamın qəlbi daşdan olmalıdır. Səksən iki kənddən ibarət bir sancaq bu təsəvvürə gəlməz fəlakətə düçar edilmişdi". 203 Sənəddə göstərilir ki, general Areşivin və kapitan Mosesyanın dəstələrinin vəhşilikləri nəticəsində Qars vilayəti 1915-ci ilin əvvəllərindəki faciəni xatırladırdı. İndi bütün Qars vilayəti nəhəng bir qəbristanlığa bənzəyirdi ki, onun hər bir daşı əbədi olaraq insanlıq simasını itirmiş, erməni quldurlarının yırtıcılığı, vəhşiliyi, əxlaqsızlığı və həyasızlığı barədə şahidlik edə bilərdi. Qars vilayətində və İrəvan quberniyasında törədilən vəhşiliklər Seymin müsəlman fraksiyasında aprel ayında iki dəfə müzakirə edildi. Müzakirələrdə qeyd edildi ki, Ermənistan muxtariyyəti yaratmaq üçün erməni ordusu İrəvan quberniyasını düşünülmüş şəkildə müsəlmanlardan təmizləyir. Qərara alındı ki, yeni təşkil edilmiş Çxenkeli hökuməti ilə İrəvan quberniyasının müsəlman əhalisinin həyatı üçün yaranmış təhlükə ilə bağlı danışıqlar aparılsın və Seymə aşağıdakı tələblər verilsin: daxili işlər nazirinə tapşırılsın ki, müsəlmanlara kömək etmək üçün xüsusi komissiya göndərilsin: bütün müsəlman qaçqınları öz yerlərinə qaytarılsın; Ərzaq Nazirliyinə tapşırılsın ki, təcili yardım göstərilsin; azğınlıq edən erməni hərbi hissəsi buraxılsın; müsəlman qaçqınlarının sayı və vəziyyəti öyrənilsin, onlara əlavə yardım göstərilsin. Azərbaycan fraksiyasının gərgin səyi nəticəsində Cənubi Qafqaz hökuməti bu məsələni öyrənmək üçün komissiya yaratdı və ilk addım kimi qaçqınların ən zəruri ehtiyaclarını ödəmək üçün bir milyon manat vəsait ayırdı. 204
verdi və bu danışıqların xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Batuma daha nüfuzlu sülh nümayəndəliyi göndərdi. Xəlil Menteşənin rəhbərliyi ilə Batuma yollanan nümayəndəliyi Qafqaz cəbhəsinin komandanı Vehib Mehmed paşa müşayiət edirdi. Sülh konfransının açılışında iştirak etmək üçün dənizçilik naziri Camal paşa da Batuma gəlmişdi. Sülh konfransında iştirak edəcək Cənubi Qafqaz nümayəndəliyinə 45 nəfər daxil idi. 205
Nümayəndəliyin belə çox olması Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyətin mürəkkəbliyinə dəlalət edirdi. Hər bir Seym fraksiyası və bu fraksiyalara daxil olan hər bir siyasi partiya nümayəndəlikdə təmsil olunmaq arzusunda idi. Bu arzu Batumu görmək, yaxud konfransda iştirak etmək istəklərindən daha çox, fraksiya və partiyaların bir-birinə inamsızlığından irəli gəlirdi. Lakin heyətin böyük
203 Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 28.04.1918.//ARDA, f.970, s.1,i.1,v.28-29 204
Seymin müsəlman fraksiyasının iclasının protokolu. 23.04.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.27 205
N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.464 62
olmasına baxmayaraq, nümayəndəlik altı həlledici üzvdən ibarət idi. Ora Azərbaycandan M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski, Gürcüstandan A.Çxenkeli və H.Nikoladze, Ermənistandan R.Kaçaznuni və A.Xatisyan daxil edilmişdi. 206
olmasında idi. Batumda Almaniya və Türkiyənin arzusuna uyğun Şimali Qafqaz dağlılarının nümayəndələri də iştirak edirdi. Alman nümayəndəliyinə İmperiya ali komandanlığının Türkiyə hökuməti yanında nümayəndəsi general fon Lossov rəhbərlik edirdi. Hələ Batum konfransı ərəfəsində gürcülərlə almanlar arasında yaxınlaşma meyli güclənmişdi. Gürcülər gizli şəkildə Berlinə nümayəndə heyəti göndərib Almaniya himayəsinə daxil olmaq istədiklərini bildirmişdilər. 207 Bu təklif Almaniyanın Cənubi Qafqaza nüfuz etməsi üçün ideal şərait yaradırdı. Nümayəndəliyə Almaniyanın Tiflisdəki keçmiş konsulu qraf Şulenberq, Yaxın Şərq üzrə mütəxəssis, gənc diplomat fon Vezendonk daxil idi. 208
Alman nümayəndələrinin Batum konfransında iştirak etməsi ona xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bundan əlavə Bammatov, Çermoyev, Temirxanov və Seym üzvü Qandəmirovdan ibarət olan Şimali Qafqaz dağlılar ittifaqının nümayəndələri də Batuma gəlmişdilər. Yeri gəlmişkən, onlar Trabzon konfransında da qeyri-rəsmi iştirak etmişdilər və sonra Rauf bəylə birlikdə İstanbula gedib, elan etdikləri istiqlaliyyət barədə Türkiyəyə və Mərkəz ölkələrinə məlumat vermişdilər. 209
Türkiyə və Almaniya Dağlılar İttifaqının Batum konfransında iştirak etməsinə məmnuniyyətlə razılıq verdilər. Sovet Rusiyası bu barədə Almaniyaya öz narazılığını bildirdisə də, bunun əhəmiyyəti olmadı, konfransın birinci iclasında bu məsələ müzakirə edildi və Şimali Qafqazın dağlılar ittifaqının nümayəndələri konfransa buraxıldılar. Batum konfransı may ayının 11-də açıldı və cəmisi bir iclası oldu. Türkiyə nümayəndəliyi adından Хəlil bəy giriş nitqi söylədi, habelə Türkiyənin tələblərini şərh etdi. Nitqin qısa mahiyyəti ondan ibarət idi ki, əgər iki dövlət arasında Brest- Litovsk müqaviləsindən sonra qan axıdılmışsa, həmin müqavilənin şərtləri indiki danışıqlar üçün əsas ola bilməz. Türkiyə tərəfindən hazırlanmış on iki maddədən və üç əlavədən ibarət olan "Osmanlı imperiyası ilə Cənubi Qafqaz konfederasion respublikası arasında sülh və dostluq haqqında" müqavilənin layihəsi müzakirə üçün Zaqafqaziya nümayəndələrinə təqdim edildi. Bu layihədə artıq Türkiyə hərbi əməliyyatlar meydanında verdiyi qurbanların əvəzi olaraq yeni ərаzilər tələb edirdi. Yeni ərazi iddialarına Tiflis quberniyasının Axalsıx, Axalkələk rayonları, Gümrü və Eçmiədzin qəzalarının bir hissələri, habelə Qars-Aleksandropol-Culfa dəmir yolu daxil idi. Ümumiyyətlə, layihədə dünya müharibəsi qurtarana qədər
206 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.125 207 Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabi Tarihi. cilt III. Ankara, 1983, s.165 208 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.38 209 С.Аркомед. Материалы по истории отпадения Закавказья от России, с.92 63
Türkiyənin ingilislərə qarşı hərbi əməliyyat aparmaları üçün Cənubi Qafqazın dəmir yol şəbəkələrindən istifadə ediləcəyi göstərilmişdi. 210
A.Çxenkeli yeni ərazi iddialarının əleyhinə çıxış edib danışıqlar üçün Brest müqaviləsinin əsas götürülməsi üzərində təkid etdi. Türkiyənin təklifləri Ermənistan və Gürcüstanın mənafeyinə toxunduğu halda, Azərbaycan təqdim olunan layihə üzrə heç nə itirmirdi. Əksinə, Bakı Sovetinə, habelə İrəvan quberniyasında müsəlmanlara qarşı törədilən vəhşiliklərə Cənubi Qafqaz hökumətinin biganə münasibəti Azərbaycan nümayəndələrinin Türkiyəyə olan meylini artırırdı. 211
siyasətində о qədər də dəyişiklik etməmişdi. Zaqafqaziyanı böhrandan çıxarmaq üçün Seymin ümumi proqramı yox idi, fraksiyalararası ziddiyyətlər nəinki azalır, əksinə daha da dərinləşirdi. Milli münaqişələr qarşısıalınmaz problemə çevrilirdi. Təkcə İrəvan quberniyasında deyil, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında da türk əhalisi terrora məruz qalırdı. Hələ nümayəndə heyəti Batuma yola düşməzdən əvvəl keçirilən yığıncaqda N.Usubbəyov göstərirdi ki, biz ölkənin daxili və xarici vəziyyətini dərindən öyrənib öz nümayəndələrimizə direktivlər verməliyik. Alınan yeni məlumatlar Cənubi Qafqazın hər yerində dəhşətli anarxiyanın hökm sürdüyünü göstərir. Kənd kəndin üstünə gedir, vətəndaş müharibəsinin dəhşətli dövrü başlanır, hər gün adamlar soyulur və öldürülür. Günün günorta çağı Gəncədə heç nədən çəkinməyən qudurmuş soyğunçular müsəlman qadınının çadrasını cırır və qiymətli zinət şeylərini soyurlar. İndi təkcə Azərbaycan türklərini deyil, bütün Cənubi Qafqazı bürüyən anarxiyanı öz qüvvəmizlə dəf edə bilmərik. 212
Hələ aprel ayında Qarsı azad edəndə Vehib paşa bildirmişdi: "Mən belə hesab edirəm ki, Bakını yadellilərdən təmizləmək və müsəlmanları xilas etmək üçün türk ordusunun göndərilməsi zəruridir". 213 May ayının əvvəllərində vəziyyət о qədər ağırlaşdı ki, Azərbaycanın ayrı-ауrı yerlərindən nümayəndələr Batuma gedib Türkiyədən kömək istəmək qərarına gəlmişdilər. May ayının 13-də Yelizavetpol quberniyasının qəzalarından gələn nümayəndələrlə Seymin müsəlman fraksiyasının birgə iclası oldu. İclasda göstərildi ki, Seym üzvləri M.Ə.Rəsulzadə və M.Hacınskinin Batumda bütün Azərbaycanın mənafeyini müdafiə etdiyi halda, ayrı-ауrı şəxslərin Batuma getməsinə ehtiyac yoxdur. Yerlərdən gələn nümayəndələrin təkidindən sonra qərara alındı ki, Türkiyə tərəfindən yardım almağı sürətləndirmək üçün M.Y.Cəfərov, N.Usubbəyov və X.Xasməmmədov Batuma və İstanbula ezam olunsunlar. 214
Elə bu vaxt Gürcüstanın türklər yaşayan
210 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Batlefilds, p.468 211 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası, s.83 212 Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с. 12-13 213 Возрождение. 1918, 16 мая. 214 Seymin bütün müsəlman fraksiyasının birgə iclasının protokolu. 13.05.1918.//ARDA, f.970, s.1,i.1,v.39-40
64
ərazilərindən və Şimali Qafqazdan olan müsəlman nümayəndələri Türkiyə ilə birləşmək üçün Osmanlı imperatorluğuna müraciət etdilər. Batum konfransındakı Almaniya nümayəndəsi fon Lossov yazırdı: "Batumun və Qarsın alınmasından sonra geniş müsəlman kütlələri içərisində Türkiyənin nüfuzu gündən-günə yüksəlirdi". 215 Bütün bunlar Batum konfransında Türkiyənin mövqeyinə müsbət təsir göstərirdi. Türkiyə tərəfinin təqdim etdiyi layihə öyrənildikdən sonra Cənubi Qafqaz nümayəndələri Xəlil bəyə dörd təklif təqdim etdilər: "Müqavilə təkcə Türkiyə ilə Cənubi Qafqaz arasında deyil, Dördlər İttifaqı ilə Cənubi Qafqaz arasında imzalanmalıdır, hazırda müharibəyə aid bütün sazişlər xüsusi bir konvensiyanın predmeti olmalıdır, Türkiyə ilə Cənubi Qafqaz arasında iqtisadi əlaqələrin yaradılması ikitərəfli xüsusi sazişlə təsdiq edilməlidir, Avstriya ilə Bolqarıstan nümayəndələrinin iştirak etməməsi müqavilə imzalanmasına mane olmur, onlar müqaviləyə sonrakı mərhələdə də qoşula bilərlər. 216
Bu təkliflər Almaniyanı Sülh konfransına daha yaxından cəlb etmək üçün diplomatik bir manevr idi və birinci təkliflə dördüncü təklif arasında ziddiyyət var idi. Xəlil bəy Çxenkelidən alınmış təkliflərə etiraz edib bildirdi ki, türklər Cənubi Qafqaz nümayəndələrinin təkliflərində yer alan hansı dövlətin müqaviləni imzalayıb-imzalamayacağına aid mülahizələrini qəbul etmir, bu, müttəfiqlərin öz daxili işidir. 217
ingilis qoşunlarının qarşısını almaq üçün türk qoşunlarının Cənubi Qafqaz ərazisinə buraxılması haqqında Xəlil bəy Zaqafqaziya nümayəndələrinə nota təqdim etdi. Orada qeyd olunurdu ki, bütün cəbhə komandirlərinə Cənubi Qafqaz ərazisində hərəkət edən zaman orduya qarşı silah işlədilməzsə, yerli əhaliyə toxunulmayacağı barədə göstəriş verilmişdir. 218
Öz növbəsində Azərbaycan nümayəndələri Bakı Xalq Komissarları Sovetinin Gəncə istiqamətində hərəkət etməsinin qarşısını almaq üçün türk qoşunlarının Zaqafqaziya ərazisinə daxil olmasına razılıq verilməsini tələb etdilər. Cənubi Qafqazdakı vəziyyətin gərginliyi tərəflərin mənafeyinə müxtəlif cür təsir göstərdiyi üçün Batumdakı nümayəndələr arasında fikir ayrılığını gücləndirdi. Almaniyanın Azərbaycan ərаzisindən Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan və Hindistana müdaxilə edərək orada düşmən dövlətlərin mövqelərinə zərbə endirmək niyyətləri türklərə bəlli idi. 219
zamanda Almaniyanın planlarına qarşı idi. Batumda olan alman nümayəndəsi fon Lossov hələlik danışıqların gedişini sakit izləyirdisə və bəzən tərəflər arasında
215
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.126 216
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.286-289 217
Yenə orada, s.272-273 218
Yenə orada, s.269-270 219
R.Hətəmov. Almaniya-Osmanlı münasibətlərində Azərbaycan amili (1917-1918-ci illər). Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı, 2005, s.18
65
vasitəçiliyə саn atırdısa, Fələstindəki məğlubiyyətdən sonra Tiflisə gəlmiş polkovnik Kress fon Kressenşteyn türklərə münasibətdə dostluqdan və müttəfiqlikdən xeyli uzaq idi. O, Gürcüstan hakimiyyət dairələrində türklərin Bakıya dair planlarını pozmaq üçün vasitə axtarırdı. Gürcülər isə bu vasitəçiliyə Gürcüstanın yeganə xilası kimi baxırdılar. 220 Göründüyü kimi, Qafqaza münasibətdə dünənki müttəfiqlər bugünkü rəqiblərə çevrilmişdilər. Yeganə çatışmayan cəhət ondan ibarət idi ki, Ukraynanı və Qara dənizin Şimal sahillərini öz nüfuz dairələrinə daxil edən almanların Cənubi Qafqazda hərbi qüvvəsi yox idi. Fon Kressenşteyn bu fikirdə idi ki, gürcü hərbi hissələri Almaniya bayrağı altında fəaliyyət göstərərsə, bu türkləri çətin vəziyyətdə qoyar. Bunun üçün fon Kressenşteyn diplomatik missiyanın sıravi üzvlərindən, hərbi əsirlərdən tutmuş milliyyətcə alman olan Yelenendorf sakinlərinə qədər səfərbər etməyə hazır idi. 221
Osmanlı dövlətinin müttəfiqi olan Almaniya bütün vasitələrlə Ənvər paşanın Şərq siyasətini pozmaq istəyirdi. Ermənilər də Almaniya qəyyumluğuna can atırdılar. 222
Lakin ermənilərin müdafiə edilməsində almanlar maraqlı deyildilər. Onlar türkləri Ermənistan və Cənubi Azərbaycan ərazisindən keçib, ingilislərin Bakıya yolunu bağlamağa istiqamətləndirirdilər. Çünki almanlar üçün Bakı nefti artıq böyük zərurətə çevrilmişdi və onlar gözəl bilirdilər ki, şəhər türklərin əlinə keçsə, almanlar neft almayacaqlar. 223 General E.Lyüdendorf 1914-1918-ci illər müharibəsi haqqında xatirələrində yazırdı: "Biz yalnız öz qüvvəmiz hesabına Bakıdan neft ala bilərdik". 224
Türkiyəyə, gürcü və erməni nümayəndələrinin Almaniyaya meylini sürətləndirdi. Ona görə may ayının ortalarından başlayaraq azərbaycanlı nümayəndələr Türkiyə ilə, erməni və gürcülər isə Almaniya ilə gizli əlaqələr yaratmağa başlamışdılar. Erməni və gürcülər müharibənin son mərhələsində Almaniya ilə Türkiyə arasındakı ziddiyyətlərdən xəbərdar idilər. Almanları cərəyan edən hadisələrə daha yaxından cəlb etmək üçün türk ordusunun hərəkəti ilə bağlı A.Çxenkeli may ayının 15-dəki etiraz notasını təkcə Türkiyəyə deyil, eyni zamanda onun digər üç müttəfiqinə də göndərdi. 225
digər alman nümayəndələri may ayının ortalarından başlayaraq xeyli fəallaşdılar. Onların bir sıra təklifləri erməni və gürcü nümayəndələri tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Almanlar Batum danışıqlarında türklərin yalnız Cənubi Qafqaz dəmir
220 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Batlefilds, p.470 221 Yenə orada, s.470 222 Tevfik Biyiklioğlu, Mondros Mütarikesinin Evliye-i selase ile ilgili Yeni vesikalar. //Bulleten, 1957, Ekim, cilt XXI, s.571 223
Kemal Öke. Ermeni meselesi, s. 162 224
Э.Людендорф. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. Т.П., М., 1924, с.219 225
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.278
66
yolundan ordu daşınması üçün olan tələbini müdafiə edir və göstərirdilər ki, dəmir yolunun idarəsi türklərə deyil, alman, türk, Zaqafqaziya qarışıq komissiyasına verilməlidir. İkincisi, almanlar təklif edirdilər ki, Batumda Brest sülhü əsasında ilkin saziş imzalansın, qalan müqavilələr isə İstanbulda Dördlər İttifaqının nümayəndələrinin iştirakı ilə imzalansın. 226 Türklər bu təkliflərin heç birini qəbul etmədilər, almanlar Türkiyə ilə münasibətləri kəskinləşdirməmək naminə təkid etmədilər və danışıqların sonrakı gedişi üçün öz vasitəçiliyini təklif etdilər. Vasitəçilik məsələsi ilə bağlı fon Lossovun məktubunun müzakirəsi Cənubi Qafqaz nümayəndələri arasında fikir ayrılığının olduğunu əks etdirirdi. Azərbaycan nümayəndələri bunun yalnız Türkiyə ilə Almaniya arasında razılıqdan sonra mümkün olacağını qeyd edib, əslində Almaniya vasitəçiliyi məsələsinin əleyhinə çıxdılar. Müzakirələrin gedişində aydın oldu ki, vasitəçilik məsələsi almanlarla gürcülər arasında qabaqcadan razılaşdırılmışdır. Seym üzvü Bernşteyn gürcülərin təşəbbüsü ilə fon Lossovu Cənubi Qafqazdakı vəziyyətlə tanış etməli idi və bu məqsədlə regionun etnoqrafik xəritəsi də fon Lossova təqdim edilmişdi. 227
nümayəndələrinin etirazına baxmayaraq, Cənubi
Qafqaz nümayəndəliyi Almaniya vasitəçiliyindən istifadə etmək qərarına gəldi. Lakin Azərbaycan nümayəndələrindən bu qərar barədə məlumat almış Xəlil bəу alman vasitəçiliyinə qəti surətdə etiraz etdi. Hətta almanlar bu etirazın alman-türk münasibətlərinin kəsiləcəyinə səbəb olacağını bildirdilərsə də, bunun elə bir əhəmiyyəti olmadı. Çünki türklər yaxşı bilirdilər ki, Almaniyanın vəziyyəti elə deyildir ki, о Türkiyə ilə əlaqələrini kəssin. Ona görə də daha əlverişli məqam yetişəcəyinə ümid edən fon Lossov "vasitəçilik" məsələsində Türkiyənin müqaviməti qarşısında geri çəkildi. M.Mehdiyev Batum danışıqlarında azərbaycanlıların mövqeyini səciyyələndirərək yazır: "Almaniya Azərbaycan neftinə və Türkistan pambığına laqeyd deyildi və bu istismar regionlarına yaxınlaşmaq üçün hər cür vasitə axtarırdı. Qafqazın müsəlman millətləri almanlardan çox türklərə rəğbət bəsləyirdi, onlar Almaniyanın müstəmləkəçi olmasından qorxurdular. Buna görə də Batumdakı müsəlman nümayəndələri almanlara qarşı soyuq münasibət bəsləyir, türklərə isə böyük inam və ümidlə baxırdılar". 228
nəticə vermədi. Ümumiyyətlə, Almaniya Bakı neftinə dinc vasitələrlə nail olmaq üçün Rusiya hökuməti ilə də gizli danışıqlar aparırdı. May ayının ikinci yarısında Moskvada olan Almaniya səfiri qraf Mirbax Sovet Rusiyasının Batum konfransına cəlb edilməsinə cəhd etdi. Eyni zamanda o, Rusiyaya bildirdi ki, bu heç də Cənubi
226
О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.78
227 Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabı Tarihi, cilt III, s.198 228 Mir-Yacoub. Le probleme du Caucase. Paris, 1933, p.110 67
Qafqaz hökumətinin tanınması demək deyildir. 229 Cavabında Sovet Rusiyası ikibaşlı formada bildirdi ki, о Batum danışıqlarına cəlb olunmağı zəruri hesab edir, eyni zamanda Cənubi Qafqaz hökumətinə qarşı xalq hərəkatının yüksələcəyini düşünür və Rusiya tərəfindən qəbul edilməyən bu hökumətin imzalayacağı sənədlərin Sovet hökuməti tərəfindən tanınmayacağı fikrindədir. 230 Rusiya tərəfindən Zaqafqaziya hökumətinin mövcudluğunun inkar edilməsi Cənubi Qafqaz nümayəndələrinin Rusiyanın dəvət olunmasına qarşı müqavimətini gücləndirdi. Son nəticədə Almaniyanın Cənubi Qafqaz nümayəndələri ilə Rusiya arasında görüşü Kiyevdə keçirmək barədə təklifinə ilkin razılıq əldə edildisə də, bu görüş baş tutmadı. 231
Sovet Rusiyasının belə mövqeyi Bakıda bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirmələri ilə bağlı idi. Çünki aprelin 25-də S.Şaumyan başda olmaqla Bakı Xalq Komissarları Sovetinin yaradılması ilə bolşeviklərin mart ayından başlayaraq hakimiyyəti zor gücünə ələ keçirmək uğrunda mübarizəsi uğurla başa çatmışdı. Cənubi Qafqaz Seymində Bakı Xalq Komissarları Sovetinə münasibət məsələsi müzakirə edildikdə, Seymin müsəlman fraksiyası elan etdi ki, əgər hökuməti bolşeviklərin Bakıdan çıxarılması haqqında tədbir görməsə, onlar Seymi tərk edəcəklər. Məcburiyyət qarşısında qalan Seym Bakı üzərinə azərbaycanlı və gürcülərdən ibarət zəif bir hərbi dəstə göndərdisə də, bu uğursuzluqla nəticələndi. Aprel ayının sonuna qədər Bakı Soveti öz hakimiyyətini Bakı quberniyasına yaymaq məqsədilə qəzalarda müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım siyasətini davam etdirdi. Cənubi Qafqaz Seymi bu təcavüzün qarşısını ala bilmədi. Çünki Seymin əlində müntəzəm hərbi qüvvə yox idi. "Azərbaycanlılar üçün tək çıxış yolu Osmanlı Ordusundan yardım istəmək idi". 232
Bakıda cərəyan edən hadisələrlə tanış olduqdan sonra Almaniyanın İstanbuldakı səfiri Bernsdorf göstərirdi ki, Bakıda baş verənlər "daha çox erməni hərəkatıdır, nəinki bolşevik siyasəti". 233
Seymin Bakı XKS-nə münasibətlə bağlı qərarına erməni fraksiyası səs verməyib, "bitərəf" olduqlarını elan etdilər. Şübhəsiz ki, bu qərar daşnakların inqilaba rəğbətindən deyil, Bakıda S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi və həlledici mövqeləri ermənilər tərəfindən tutulan mövcud Xalq Komissarları Sovetinin onların maraqlarına uyğun olduğundan irəli gəlirdi. Lakin Cənubi Qafqaz Seyminin gücsüzlüyü ucbatından Türkiyəyə müraciət etmək meylinin artdığını hiss edən daşnak liderləri Bakı Sovetinə olan "bitərəf" münasibətini bəzi şərtlər daxilində dəyişməyə hazır olduğunu müsəlman nümayəndələrinə təklif etdilər. Siyasi alver xarakteri daşıyan bu şərtlər Bakıda gələcək hökumətin təşkilində
229
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.291 230
A.Nimet Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.476 231
Mir-Yacoub. Le probleme du Caucase. Paris, 1933, p.110 232
H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadilesi Tarihi. İstanbul, 1975, s.256 233
Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.31, v.2 68
onların iştirakının təmin edilməsi, habelə erməni hərbi hissələrinin Bakıda saxlanmasından ibarət idi. Bu iki şərt daxilində Seymin erməni fraksiyası "Bakı hadisələrini (bolşeviklərin hakimiyyətini - C.H.) ləğv etməyi öhdələrinə" 234
imtina etdi. May ayının 6-da Seymin müsəlman fraksiyasının birgə iclasında Seym üzvü F.X.Xoyski fövqəladə bəyanat verərək dedi: "Daşnaksütyun partiyasının Seym fraksiyasının məsul nümayəndələri bildirmişlər ki, Bakı hadisələrini ləğv etməyi bu şərtlərlə öz üzərlərinə götürürlər ki, Bakıda gələcək hökumət sırf müsəlmanlardan deyil, beynəlmiləl hökumət kimi yaradılsın və erməni hərbi hissələri Bakıda saxlanılsın". F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, belə həyasız təklifi o, həmin dəqiqə taktiki mülahizələrlə rədd etməmişdi". Seym üzvü N.Usubbəyov bildirdi ki, daşnakların bu qeyri-səmimi xidmətləri mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaq arzusundan deyil, daha çox türk qoşunlarının Azərbaycana yaxınlaşmasından irəli gəlir. Seym üzvü X.Xasməmmədov Bakıda hakimiyyətin bölüşdürülməsinin yolverilməz olduğunu söyləyib qeyd edirdi ki, Bakıda və ümumilikdə Şərqi Zaqafqaziyada bütün hakimiyyət müsəlmanlara məxsus olmalıdır, biz Bakını müvəqqəti olaraq itirmişiksə də, lakin onu bütövlükdə və əbədi olaraq qaytarmaq üçün hər şey etməliyik, ikinci bir yol yoxdur, ya hamısını, ya da heç nə. İclasda iki bənddən ibarət qərar qəbul edildi: "Bakıda hakimiyyət müsəlmanlara verilməlidir. 2. Müsəlman hərbi hissələri həmin hökuməti müdafiə etmək üçün Bakıya daxil olmalı, erməni hərbi hissələri isə tərksilah edilib oradan çıxarılmalıdır". 235 Lakin məlum səbəblərə görə Seymin tərkibində olan Azərbaycan bu vəzifələri yerinə yetirməkdə ciddi çətinliklərlə qarşılaşmışdı. Bakı Sovetinin simasında Sovet Rusiyasının bütün Azərbaycanı işğal etmək niyyətinin qarşısını yalnız xarici qüvvə ilə almaq olardı. Seymin müsəlman fraksiyasının may ayının axırlarında keçirilən iclasında ölkədə vəziyyət haqqındakı çıxışında N.Usubbəyov dedi: "Yalnız Azərbaycanı deyil, bütün Cənubi Qafqazı bürüyən dəhşətli anarxiyanı biz öz qüvvəmizlə aradan qaldıra bilmərik. Şərq tərəfdən bolşeviklərin bizim əsrlik düşmənimizlə birləşərək hücum etməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdıraraq türk millətinə çox böyük müsibət və fəlakət gətirir. Vəziyyət belə ikən, bizə xarici bir qüvvənin müdaxiləsini istəməkdən başqa çarə qalmayır. İstiqlalımızın qızğın tərəfdarı olmaqla bərabər, mən bu məsələ haqqında birinci olaraq məsləhətləşmək məcburiyyətindəyəm. Fəlakətin gözünün içinə düz baxaraq biz şükür etməliyik ki, xoş bir təsadüf olaraq müdaxilə edəcək xarici qüvvə bizimlə dost və qardaş olan Türkiyədir. Bəlkə bu bizim qonşularımızın çox xoşuna gəlməyəcəkdir. Lakin başqa çarəmiz də yoxdur. Müdhiş anarxiya qarşısında, onlar da bizim kimi gücsüzdürlər... Kimin xatirinə isə xəstə yatağında yata bilmərik. Bizim heyətin Batuma gedərək, Şərqi Zaqafqaziya türkləri adından Osmanlı
234
Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının və Cənubi Qafqaz mərkəzi müsəlman şurası üzvlərinin birgə iclasının protokolu. 06.05.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.37 235 ARDA, f.970,s.1,i-1,v.37 69
dövlətindən yardım istəməsinin zamanı gəlmişdir... Bununla birlikdə Azərbaycanın istiqlal üsul-idarəsini də heç bir vaxt unutmamalıyıq". 236
Bakı Sovetinin müsəlman əhalisinə qarşı törətdiyi zorakılıqlar "vətəndaş müharibəsi" adı altında milli qırğın siyasəti sinfi əlamətlərə görə deyil, milli əlamətlərə görə adamların öldürülməsi müsəlman əhalisi içərisində sovet ideyasına əvvəllər də olmayan inamı birdəfəlik qırmışdı. Azərbaycanda baş vermiş mart-aprel hadisələrinin xəbəri Türkiyəyə də gəlib çatmışdı. Türkiyənin Batum konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Хəlil bəyin 1918-ci ilin may ayının 26-da Zaqafqaziya heyətinin başçısına təqdim etdiyi memorandumda deyilirdi: "...Zati-alilərinə məlum olduğu üzrə Qafqazın vəziyyəti çox kritik və qarışıqdır və çözümlənməyə möhtacdır. Bakı və ətrafında yüz minlərcə türk və müsəlmanlar özlərinə inqilabçı deyən vicdansız haydukların qanlı pəncəsində inləyir. Bu zavallıları təhdid edən düzəlməsi imkansız fəlakət gündən-günə artmaqdadır. Saysız mütəşəkkil quldur dəstələrinin təcavüzünə məruz qalan Qafqazın başqa bölgələrindəki türk və müsəlman xalqın vəziyyəti də heç cür ümidverici deyildir. Rəis həzrətləri, qəbul edərsiniz ki, bu adı daşımağa layiq olan heç bir hökumət, qonşu olduğu bir ərazidə belə cinayətlərin cəzasız olaraq qalmasına dözə bilməz və yenə qəbul edərsiniz ki, Qafqazı məhv edən bu anarxiya münasibətilə Dövlət-Aliyeyi-Osmaniyyənin vəziyyəti çox nazikdir. Çünki bu anarxiya Dövlət-Aliyeyi-Osmaniyyənin əhalisi ilə eyni irq və dinə mənsub bir əhalinin asayişinə dəxi əlaqəsi vardır. Digər tərəfdən, ümumi hərbin gərəyi olaraq Dövlət-Aliyə öz ordusunu digər cəbhələrə Qafqaz yolu ilə göndərmək məcburiyyəti qarşısındadır. Bu da indiki müəyyən olmayan vəziyyətə son qoymağı tələb edir". 237
May ayının ortalarından başlayaraq, təkcə Azərbaycan fraksiyası deyil, gürcü fraksiyası da xarici qüvvə dəvət etmək qərarına gəlmişdi. Menşevik qəzeti "Ertoba" yazırdı: "Anarxiya bizi məhv edir. Bolşeviklər gah bu, gah da digər yerdə bizim üçün üsyanlar təşkil edirlər. Ona görə bizim xalq əgər bizə qayda-qanun yaradarsa, xaricilərin hökmranlığı ilə tez barışacaqdır". 238
ki, general fon Lossov vasitəsi ilə Gürcüstana qəyyumluq göstərmək üçün Almaniya hökumətinə müraciət edilsin. Əslində Milli Şuranın bu iclası keçiriləndə Berlinə getmiş gürcü nümayəndələri Gürcüstanı himayədarlığa götürmək barədə Almaniyanın razılığını almışdılar. 239 Ona görə Milli Şuranın iclası formal şəkildə bu razılığı rəsmiləşdirməli idi. Milli Şuranın qərarında göstərilirdi: 1. Alman sülh
236 M.B.Mehmetzade. Milli Azerbaycan hareketi. Milli Azerbaycan "Müsavat" Halk Fırkası tarihi. Ankara, 1991, s.86-87 237
T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası, s.83-84 238
Г.В.Хачапуридзе. Борьба грузинского народа за установление Советской власти. М., 1956, с.133
239 H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadilesi Tarihi, s.257-258 70
nümayəndə heyətinin başçısı general fon Lossova məlumat verilsin ki, gürcü Milli Şurası Gürcüstanın dövlət-siyasi və beynəlxalq məsələlərdə Almaniya tərəfindən müdafiə edilməsi arzusundadırlar; 2. Fon Lossovdan xahiş edilsin ki, alman ordusu Şimali Qafqazdan Türkiyə sərhədlərinə doğru yolunu davam etdirsin və Gürcüstanı xarici təhlükədən qorumaq barədə onlarla saziş imzalansın; 3. General fon Lossovdan xahiş edilsin ki, Almaniyadakı gürcü hərbi əsirlərinin tezliklə vətənə qayıtmasını təşkil etsin; 4. General fon Lossovdan xahiş edilsin ki, əgər mümkünsə alman hərbi əsirlərinin və zabitlərinin Gürcüstanda qalıb hərbi birləşmələr formasında təşkil olunmasına göstəriş versin və gürcü hökuməti bu qüvvədən anarxiyaya qarşı mübarizə və daxili qayda-qanunu bərqərar etmək üçün istifadə etsin.
240 General fon Lossovla gizli danışıqlar aparmaq üçün menşeviklərin lideri N.Jordaniya başda olmaqla komissiya yaradıldı. Göründüyü kimi, Batum konfransı ərəfəsində gürcü nümayəndələrinin Berlinə səfəri və konfrans açıldıqdan üç gün sonra gürcü Milli Şurası separatçılıq yoluna qədəm qoymuşdu. Bu elə bir dövr idi ki, Gürcüstan Cənubi Qafqaz federasiyasının tərkibində idi və hələ müstəqilliyini elan etməmişdi. General fon Lossov bildirdi ki, Almaniya bir şərtlə Gürcüstana qəyyumluğu öz üzərinə götürür ki, о Zaqafqaziya federasiyasının tərkibindən çıxıb özünün müstəqilliyini elan etsin. Danışıqlar zamanı Almaniya Cənubi Qafqaz dəmir yolunun Gürcüstan hissəsindən, Gürcüstanın təbii ehtiyatlarından istifadə etmək hüququ alırdı, əvəzində isə Gürcüstanın müstəqilliyinin Sovet Rusiyası tərəfindən tanınacağını vəd edirdi. 241
erməni nümayəndəliyi idi. Gürcülərin almanlarla sövdələşməsi onları həyəcana gətirmişdi. Gürcü-alman razılaşmaları haqqında xəbər tutan R.Kaçaznuni N.Jordaniya ilə görüşündə ona demişdi: "Deməli, Noy Nikolayeviç siz bizi satırsınız", N.Jordaniya qısa cavabında bildirmişdi ki, "biz özümüzü xilas edirik". 242
Artıq may ayının 22-də gürcü nümayəndəliyi müstəqillik elan etmək haqqında qəti qərara gəldi. May ayının 24-də A.Çxenkeli Gürcüstan Milli Şurasının prezidentinə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Müstəqilliyin elan edilməsinin yubadılması gözlənilməz nəticələr verə bilər. Almanların vasitəçi olmaq cəhdi baş tutmadı. Bir şey qalır, türk müdaxiləsinə qarşı Almaniyanın müdafiə etdiyi müstəqil Gürcüstanı qoymaq. Gürcüstan hökumətində alman nümayəndəsi qraf Şulenberq olacaqdır. Almaniya ilə bir sıra müvəqqəti sazişlər imzalanmaq üçün hazırdır". 243 May ayının 25-də gizli şəkildə imzalanmış, lakin hələ elan edilməmiş müqavilənin şərtlərinə görə Almaniya ilk addım kimi
240 О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.83 241
Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabı Tarihi, cilt III, s.204-205 242
О.Минасян. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года, с.83
243 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.59 71
Gürcüstana 5 min, daha sonra isə 12 min əsgər göndərməli idi. 244 May ayının 25-də general fon Lossov Cənubi Qafqaz nümayəndələrinə sonuncu məktubunda açıq surətdə bildirdi ki, onda olan məlumata görə, Cənubi Qafqaz federasiyası parçalanmaq ərəfəsindədir. Onun vəkalətinin yalnız Zaqafqaziya federasiyası ilə danışıqlar aparmağa aid olduğunu bildirib, yaranmış vəziyyətlə əlaqədar öz hökumətindən təlimat almaq üçün Berlinə yola düşdüyünü bildirdi. Fon Lossovun Batumu tərk etməsi böhranı daha da sürətləndirdi. May ayının 25-də Batumdan Tiflisə qayıdan N. Jordaniya sülh danışıqlarının gedişi barədə menşeviklərin konfransına məlumat verdi və Gürcüstanın Cənubi Qafqaz federasiyasından çıxıb müstəqilliyini elan etmək məsələsini qoydu. Gürcülər bu fikrə artıq fon Lossovla gizli danışıqlar zamanı gəlmişdilər. 245
Federasiyanı qismən də olsa saxlamağı zəruri bilən Batumdakı Azərbaycan nümayəndələri gürcülərə təklif etdilər ki, ermənilərsiz ikilikdə dövlət yaratsınlar. Lakin gürcülər bildirdilər ki, onlar özlərinin ayrıca dövlətlərini yaratmaq fikrindədirlər. Azərbaycan fraksiyası bu xəbəri eşidən gün iki dəfə, səhər və axşam iclas keçirdi. Səhər iclasında bildirildi ki, etibarlı mənbələrdən alınan məlumata görə, gürcü fraksiyası Batumda olan gürcü nümayəndələri ilə birlikdə Gürcüstanın ayrılmasına və müstəqilliyini elan etməsinə dair gizli danışıqlar aparırlar. Qərara alındı ki, Gürcüstanın ayrılması məsələsi demək olar ki, həll edildiyindən Seymin müsəlman fraksiyası bu akta hazır olmalıdır. İclasda bütün Seym fraksiyası belə bir qəti qərara gəldi ki, "Gürcüstanın ayrılıb müstəqilliyini elan edəcəyi halda, Azərbaycan da öz müstəqilliyini elan etməlidir". 246 Axşam iclasında da Gürcüstanın ayrılacağı təqdirdə Azərbaycan fraksiyasının vəzifələri məsələsi müzakirə edildi. İclasa F.X.Xoyski sədrlik edirdi və on altı nəfər Seym üzvü toplanmışdı. İclas açılan kimi F.X.Xoyskiyə tapşırıldı ki, Zaqafqaziya Seyminin sədri Çxeidzenin yanına gedib sabaha təyin edilmiş iclasın gündəliyini öyrənsin və Batumdakı Azərbaycan nümayəndələri ilə birbaşa əlaqəyə girsin. F.X.Xoyski getdikdən sonra müvəqqəti olaraq iclasa sədrlik edən X.Xasməmmədov ölkədəki vəziyyət haqqında məlumat verir. O, Cənubi Qafqaz hökumətində əsl birliyin olmadığını və Azərbaycan türklərinə heç bir yardım göstərilmədiyini qeyd edib Kürdəmirə doğru hərəkət edən bolşeviklərə qarşı menşeviklərin heç bir ciddi tədbir görmədiyindən şikayətləndi. 247
Az sonra F.X.Xoyski gürcü menşeviklərinin liderləri Cənubi Qafqaz Seyminin sədri N.Çxeidze, Seym üzvləri İ.Sereteli və E.Geqeçkori ilə birlikdə
244 T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası, s.84 245 З.Aвалов. Независимость Грузии в международной политике, с.57 246 Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. Səhər iclası. 25.05.1918.//ARDA, f.970, s.1, i.1, v.43 247
Cənubi Qafqaz Seyminin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. Axşam iclası. 25.05.1918.//ARDA, f.970, s.1.i.1, v.43a
72
qayıtdı. Azərbaycan fraksiyasının iclasında bəyanatla çıxış edən İ.Sereteli göstərdi ki, Seymin gürcü fraksiyası bu fikirdədir ki, Cənubi Qafqaz xalqlarını müstəqillik şüarı ətrafında birləşdirmək mümkün olmadı, Cənubi Qafqazın parçalanması artıq göz qabağındadır. Birliyin olmaması xüsusi ilə Türkiyə ilə danışıqlarda özünü göstərdi. Ona görə biz indi Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməyə məcburuq. Sonra Seymin sədri N.Çxeidze Zaqafqaziya xalqlarının parçalanmasına təəssüf etdiyini bildirdi. Onlara Azərbaycan fraksiyası adından Seym üzvü F.Xoyski cavab verdi. Onun fikrincə, Zaqafqaziya xalqları öz mənafeləri baxımından bir-birləri ilə sıx surətdə bağlıdırlar, onların ayrılması о qədər asan məsələ deyildir. Lakin gürcü xalqının iradəsi belədirsə, biz ona mane olmaq iqtidarında deyilik, bu yeni vəziyyətdən asılı olaraq Azərbaycan türklərinin müvafiq qərar qəbul etməkdən başqa yolları qalmır. F.X.Xoyski Seym üzvü X.Korçikyanla söhbəti barədə məlumatında gürcülər ayrılarsa, ermənilərin də müstəqilliklərini elan edəcəklərini bildirdi. Yaranmış siyasi vəziyyəti hərtərəfli müzakirə edərək Seymin müsəlman fraksiyası aşağıdakı məzmunda qərar qəbul etdi: "Əgər Gürcüstan özünün müstəqilliyini elan edərsə, bizim tərəfimizdən də Azərbaycanın müstəqilliyi elan olunmalıdır". 248
tapan Azərbaycan diplomatiyası 1918-ci ilin yazında çətin və ziddiyyətli bir yol keçdi. Siyasi böhran məngənəsində boğulan Cənubi Qafqaz Seyminin dağılması Azərbaycanın istiqlalının elan edilməsi ilə nəticələndi.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|