Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bizim ordu Bakıya çatıb, Qobu, Xırdalan və Sumqayıtı tutub, dəmir yolu boyunca isə Hacıqabulla Ələt arasındadır, ümid edirəm ki, əgər fövqəladə bir hadisə baş verməzsə, Bakı bizim tərəfimizdən götürüləcək". 390
Sonra Fətəli xan erməni məsələsi üzrə təlimat verərək yazırdı: "Azərbaycanın sərhədlərinin eskizləri cızılmış istədiyiniz xəritəni Sizə göndərirəm. Siz bütün vasitələrlə çalışmalısınız ki, əgər ermənilər Qarabağa iddialarını elan etsələr, о zaman İrəvanın və Qazax qəzasının bir hissəsini onlara güzəştə getməkdən imtina edəsiniz... Sizə deməliyəm ki, ermənilər heç cürə sakitləşmirlər, gah bir, gah digər yerdə müsəlmanları qırır, kəndləri və onların yaşayış yerlərini dağıdırlar, bu günlərdə yenidən Yeni Bəyazid qəzasında bir neçə müsəlman kəndlərini dağıdıblar. Onların generalı Andronik öz
387
A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.546 388
Yenə orada, s.546 389
Xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin İstanbulda Azərbaycan nümayəndələrinin başçısı M.Ə.Rəsulzadəyə məlumatı. 24.07.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.41-42 390 Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndələrinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadəyə təcili diplomatik məlumatı. 31.07.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.37 110
ordusunu İrəvan və Yelizavetpol quberniyaları sərhədləri boyunca Zəngəzur istiqamətində toplayıb Gorusa yetişməkdədir. Hələ ki, biz qəti addımlar ata bilmirik, bütünlüklə Bakı məsələləri ilə məşğuluq, Allah qoysa bu əməliyyat qurtaran kimi, qeyd edilən daşnak-erməni hərəkətlərini də aradan qaldıracağıq". Daxili siyasətə gəldikdə isə, Fətəli хаn sözünə davam edərək yazırdı ki, hələlik bütün münasibətlərdə ciddi bir irəliləyiş yoxdur, işlər ürəyimiz istəyən qaydada getmir, hələlik dözmək lazımdır. Baxarıq, sonra nə olacaq. Belə fikirləşirik ki, bu və ya digər formada işləri doğru istiqamətə yönəltməyə imkan olacaq. Məktubun sonunda Fətəli xan Zaqatala dairəsi, Borçalı qəzası və Qarayazı sahəsinin əhalisinin Azərbaycana birləşmək arzuları barədə M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı. О qeyd edirdi ki, "bu ərazilərlə bağlı statistik məlumatlar belədir: Borçalı qəzasında bütövlükdə 80 min nəfərə yaxın əhali yaşayır ki, bunun 50 min nəfəri müsəlmanlardır, Qarayazı sahəsində 30 min əhalinin demək olar ki, hamısı müsəlmanlardır, Zaqatala dairəsinin isə 100 min nəfərə yaxın əhalisinin 95 faizi müsəlmanlardır. Bu ərazilərin Azərbaycanın xeyrinə həll olunmasına ciddi şəkildə çalışmaq lazımdır". 391
Bolşevik hökuməti əsasən, ermənilərə əsaslanaraq, İslam Ordusuna qarşı öz müqavimətlərinə sinfi rəng verməyə cəhd göstərirdilər. Xalq Komissarları Sovetinin Bakı əhalisinə müraciətində göstərilirdi ki, komissarlar yalnız nizami türk ordusuna qarşı deyil, Gəncə bəу və xanlarının çoxsaylı dəstələrinə qarşı da mübarizə aparırlar. 392 İyul ayının 28-də Mailov teatrının binasında keçirilən toplantıda sol eser M.Vəzirov dedi ki, əsirlik asılılıqdan bezikən müsəlman kəndliləri öz talelərini sovetlərin taleyi ilə bağlayıblar və böyük Rusiyanı müdafiə etmək üçün onlarla müsəlman kəndlisi Qırmızı Orduya yazılırlar. 393
Lakin bu sözlər deklarativ xarakter daşıyırdı və əslində vəziyyət heç də belə deyildi. İyul ayının 28-də Bakı XKS 1883-1892-ci illərdə doğulmuş kişi əhalinin hərbi səfərbərliyi haqqında dekret vermişdi. Bakı Sovetinin nəzarətində olan kəndlərdə müsəlman əhalisi zor gücünə orduya səfərbər edilirdi. Bakı kommunası tərəfindən cəbhəyə göndərilən bu adamlar ilk imkan düşən kimi Bakını mühasirəyə almış İslam Ordusu tərəfinə keçirdi. Hətta XKS-nin Maştağa, Buzovna, Suraxanı, Şüvəlan və Mərdəkan kəndlərinin sakinlərinin hər hansı yerdəyişməsini qadağan edən xüsusi əmri olmuşdu. Bu əmr onunla bağlı idi ki, bu kəndlərin əhalisi kiçik partizan dəstələri yaradaraq Bakının azad olunmasında İslam Ordusuna yardım göstərirdi. 394
Həmin vaxtlar Balaxanıda işləmiş bolşevik Blyumin öz xatirələrində yazırdı: Müsəlman əhalisi bolşeviklərin simasında quldur və soyğunçuları görürdülər. Türklər Bakıya hücum edən vaxt yerli müsəlmanlar onlara qoşuldular.
391 Yenə orada, s.37-38 392 Известия Бакинского Совета, 1918, 30 июля. 393 Yenə orada. 394 Памяти 26-ти. Баку, 1922, с. 165 111
Onlar türkləri bolşevik zülmündən xilaskar kimi qarşılayırdılar. 395 Hətta cəbhəyə göndərilən müsəlman sosialist hümmətçilərin çoxu türk ordusu tərəfinə keçmişdilər. 396
Sovetinə məlumat verdi ki, müqavimətin davam etdirilməsi əhəmiyyətsizdir. Еlə həmin gün XKS-nə gələn Erməni Milli Şurasının rəhbərləri bolşeviklərdən hakimiyyəti təhvil verməyi tələb etdilər. İyulun 31-də Bakı XKS-i öz səlahiyyətinin qurtardığını bildirdi və komissarlar "Ərdəhan" gəmisində Həştərxana yola düşdülər. Lakin onlar hələ şəhərdən uzaqlaşmamış, əsasən, erməni Milli Şurasının və daşnakların əlində olan eser-daşnak-menşevik ittifaqı zəminində "Sentrokaspi və Sovetin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyətinin diktaturası" deyilən yeni oyuncaq bir hökumət təşkil edildi. Avqustun 1-də təşkil olunmuş Sentrokaspi hökumətinə Xəzər donanmasının zabitlərindən Peçenkin, Tyuşkov, Buşev, Lemleyn, Yermakov, eserlərdən L.Umanski, A.Veluns, menşeviklərdən Q.Ayolla, M.Sadovski, daşnaklardan A.Arakelyan və Məlik- Yolçuyan daxil edilmişdi. Göründüyü kimi, özündən əvvəlki hökumət kimi Sentrokaspi hökumətinin də Azərbaycana heç bir dəxli yox idi və bütövlükdə yadellilərdən təşkil olunmuşdu. Hökumət qurulan kimi Bakının xristian əhalisinə müraciət edildi. Orada deyilirdi: "Türklərə qarşı mübarizədə siz yalqız deyilsiniz. Yaxın günlərdə müttəfiqlərdən ciddi kömək alınacaq". 397 Hökumətin qərarı ilə Bakı XKS-ni tam heyətdə Həştərxana aparan gəmi sahilə qaytarıldı və Bakıdan qaçmağa cəhd göstərən bolşeviklər həbsə alındı. Zavod komitələrinin yeni hökuməti müdafiə məqsədi ilə keçirilən konfransında qəbul olunmuş qətnamədə göstərilirdi ki, keçmiş komissarlar nəinki öz vəzifələrini tərk etmiş, Bakı əhalisi üçün ölümcül təhlükə yarandığı bir dövrdə cəbhəni özbaşına qoymuşlar, eyni zamanda müdafiə üçün zəruri olan ərzağı, hərbi sursatı və silahı da aparmağa xaincəsinə cəhd göstərmişlər. Konfrans komissarları xalqa xəyanətdə günahlandırıb, onları xalq düşmənləri hesab etdi. 398
tərəfindən mühüm hadisə kimi qarşılandı. Bu hadisə Almaniya və Avstriyanın Cənubi Qafqazda olan nümayəndələrinin Bakı məsələsində geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Bu barədə Xan Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı: Məlumat üçün bildirirəm ki, Bakıda bolşevik hakimiyyəti devrilmişdir. Rusiya bolşeviklərinin nümayəndələri həbs edilmişdir. Mədənlərin bir hissəsi və bütün Abşeron yarımadası bizim əlimizdədir. Biz əminik ki, yaxın günlərdə şəhər təslim olacaq.
395
Bakıda və Azərbaycanda 1917-1918-ci illərin inqilabi hadisələri haqqında xatirələr. Blyuminin xatirələrindən. 1922. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.2, i.20, v.18-19 396 1917-1920-ci illərdə Bakıda Qırmızı Qvardiya haqqında xatirələr. Tarixsiz. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.2, i.22, v.90 397
Бюллетень Центрокаспия, 1918, 3 августа. 398
A. Дубнeр. Бакинский пролетариат в годы революции (1917-1920 гг.). Б., 1931, с.95 112
Almaniya və Avstriya missiyalarının başçıları dəfələrlə burada bizi əmin etmişlər ki, onlar Bakını Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi və paytaxtı kimi tanıyırlar. İndi onlar, hətta ordu daşınmasında bizə yardım da göstərirlər." 399 Eyni məzmunda məlumat xarici işlər naziri M.H.Hacınski tərəfindən də İstanbula, M.Ə.Rəsulzadəyə göndərilmişdi. О yazırdı: "Bakı cəbhəsində vəziyyət belədir: bizim ordumuz üç tərəfdən şəhərə yaxınlaşıb. Müsəlman məzarlığı, Sallaxana və Ermənikəndin qarşısı alınıb. Bütün kəndlərin və bağların Bakı ilə əlaqəsi kəsilib və onlar azad şəkildə bizimlə əlaqə saxlayırlar. Мən şəxsən cəbhədə olmuşam. Sizinkilər sağdır. Biz şəhərə girən anda kiçik bir bədbəxtçilik baş verdi və biz bir qədər geri çəkilməli olduq. Bakıda bolşevik hökuməti devrilib, Şaumyan və digərləri həbs olunub, onları menşeviklər və daşnaklar, eyni zamanda bütövlükdə ruslar və yəhudilər əvəz ediblər. Onların qüvvələri böyükdür. Mən bu barədə Xəlil paşaya məruzə etdim. Təcili olaraq Batumdan bir diviziya da hərəkət etməlidir. Bu, о halda mümkündür ki, türklər Abastuman və Asxuru gürcülərə versinlər. Хəlil paşa bu barədə Ənvər paşadan xahiş edib. Siz də bu istiqamətdə hərəkət etməlisiniz, əks təqdirdə Bakı əldən çıxacaq. Düşmənin çoxlu sayda mərmiləri, uzaqvuran topları və aeroplanları var. Əgər bizim əlimizdə güclü silahlar olmasa, hətta Bakı alındıqdan sonra belə düşmənlər şəhəri dağıda və yandıra bilərlər." 400
Sonra isə M.H.Hacınski məlumat verirdi ki, türk ordusu şəhərə həlledici hücum üçün Ənvər paşadan əmr alıb. Avqustun 2 və 3-də türk və Azərbaycan orduları müxtəlif istiqamətlərdən şəhərə daxil oldu. Çətin anda siyasi ixtilafları unudaraq bolşevik, menşevik və eserlər ümumi düşmən hesab etdikləri türklərə qarşı birləşməklə növbəti dəfə nümayiş etdirdilər ki, məsələ sinfi deyil, milli xarakter daşıyır. S.Şaumyanın əmri ilə Petrovun dəstəsi Qurd Qapısında müdafiə mövqeyi tutdu. Həmin gün bolşeviklərin və sentrokaspiçilərin birgə hərəkəti türklərin Bakıya doğru irəliləməsini yubandırdı. Sentrokaspi hökuməti adından daşnak Arakelyan bolşevik Petrova təşəkkür elan etdi. 401
biri Ənzəlidə olan ingilislərin Bakıya gəlişini sürətləndirmək oldu. Avqustun ilk günlərində Bakıda keçirilən fövqəladə iclasda eser Lev Umanski hamını inandırmağa cəhd göstərdi ki, ikicə gün dözmək lazımdır, müttəfiqlərin yardımı artıq yaxındadır. O, əmin edirdi ki, əgər türklər şəhərə girsələr, əhalini faciəli fəlakətdən, ancaq ingilislərin gəlişi xilas edə bilər. 402
Erməni Milli Şurası və daşnak liderləri hələ iyun ayında İranda olan ingilis hərbi hissələrinin komandanı general L.Denstervil ilə əlaqə yaratmışdılar. İngilislər türklərin Bakı uğrunda
399 Bakıda bolşevik hakimiyyətinin devrilməsi barədə F.X.Xoyskinin M.Ə.Rəsulzadəyə şifroqramı. 11.09.1918.//ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.8, v.8 400
Xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin Bakının tutulması barədə şifroqramı. 20.09.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.8, v.13-16 401 Сурен Шаумян. Бакинская Коммуна. Баку, 1927, с.55 402 Бюллетень Центрокаспия, 1918, 2 августа. 113
döyüşlərdə qazandıqları qələbələrdən bərk narahat olmuşdular. Bir tərəfdən bu narahatçılıq alman-türk blokunun Bakı neftini ələ keçirmələri ilə bağlı idisə, digər tərəfdən Nuru paşanın daha uzağa, Orta Asiya, Əfqanıstan və Hindistana doğru hərəkət arzusu istisnalıq təşkil etmirdi. İngilislər kayzer II Vilhelm ilə Əfqanıstan əmiri Həbibullaxan arasında yazışmalardan məlumatlı idilər. İslam Ordusunun qələbələri haqda məlumatların türklər tərəfindən İran və Əfqanıstanda yayılması ingilisləri əsəbiləşdirirdi. 403 İngilislərin baş planına görə türklərin Şərqə yürüşünün qarşısı Bakıda alınmalı idi. Əgər bu mümkün olmazdısa, ehtiyat variant kimi ingilislər Orta Asiyada möhkəmlənməyi düşünürdülər. Bu məqsədlə general-mayor V.Malleson 1918-ci ilin iyununda Orta Asiyada ingilis missiyasının başçısı təyin edilmişdi. L.Denstervil isə Ənzəlidən Bakıya desant çıxarmaq üçün əlverişli məqam gözləyirdi. 1918-ci ilin aprelində Bakı Erməni Milli Şurasının nümayəndəsi doktor Araratyan Həmədana gedərək general Denstervillə gizli danışıqlarda Bakıya qoşun çıxarmağın mümkünlüyü məsələsini müzakirə etmişdi. 404 Ona görə də iyunun 19- da Gilanda olan Çelyapin S.Şaumyana yazırdı ki, daşnakların ingilislərlə əlaqəsi vardır, onlar ingilisləri bütün vasitələrlə Bakıya cəlb etməyə cəhd göstərirlər. 405
imkana malik olduqda, erməni Milli Şurası öz nümayəndəsi S.A.Ter-Qazarovu iyul ayının ortalarında "ingilisləri çağırmaq barədə danışıqlar aparmaq üçün Ənzəli şəhərinə, İranda ingilis ordusu komandanı general Denstervilin yanına göndərmişdi". 406 Erməni Milli Şurasının ingilisləri Bakıya dəvət etmək planlarını həmin dövrdə Denstervilin ordusunda xidmət etmiş podpolkovnik A.Roulinson da təsdiq edirdi. O, "1918-1922-ci illərdə Yaxın Şərqdə sərgüzəştlər" adlı xatirələrində qeyd edir ki, ermənilər Bakıda bolşevikləri hakimiyyətdən kənarlaşdırdıqdan sonra bizdən kömək almağa cəhd göstərirdilər. Belə bir şəraitdə qərara alındı ki, onlara kömək edilsin. 407
Bakıda cərəyan edən hadisələri ingilislər çox diqqətlə izləyirdilər. Bakıdakı ingilis konsulu Mak Donel bu barədə tez-tez Denstervilə məlumatlar göndərirdi. Denstervil Bakı daşnakları və eserləri ilə yaratdığı əlaqədən bəhs edərək yazırdı: "Demək olar ki, hər gün gedib-gələn qasidlərin vasitəsi ilə mən Bakı ilə əlaqə yaratmışdım. Belə görünürdü ki, dostlarımız tez bir zamanda bolşevikləri hakimiyyətdən yıxmağa, Bakıda yeni idarə üsulu yaratmağa və ingilisləri köməyə çağırmağa qabildirlər". 408
Bakıda yaranmış belə vəziyyət Antantanın Qafqazı və ilk növbədə Bakını işğal etməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. 1918-ci ilin yazından başlayaraq
403 В.Маллесон. Двадцать шесть комиссаров. Из английского журнала за март 1933 г. //ARPİİ SPİHDA, f.303, s.1a, i.31, v.6-7 404
Л.Денстервиль. Британский империализм в Баку и Персии. 1917-1918. Тифлис, 1925, с. 107 405
Я.Ратгаузер. Революция и гражданская война в Баку, ч.1, с. 197 406
Б.Байков. Воспоминания о революции в Закавказье, с. 129 407
A.Rowlinson. Adventures in the Near East, p.69 408
Л.Денстервиль. Британский империализм в Баку и Персии. 1917-1918, с. 159 114
Antanta ölkələri Qafqazı fəal hərbi əməliyyat meydanına çevirmək fikrində idilər. Bu məqsədlə onlar bildirirdilər ki, "Şimali İranda və Qafqazda istifadə etmək üçün böyük qüvvə hazırlamaq lazımdır. Görünür ki, bu istiqamət müttəfiqlər üçün ən vacib bir istiqamətdir. Qafqazın ən mühüm neft rayonlarını işğal etmək müttəfiqlərin birinci növbəli vəzifəsidir". 409
Bağdadda olan ingilis Baş Qərargahının qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri almanları və türkləri Qafqaza buraxmamaq idi. Hələ 1917-ci ilin dekabr ayının 23-də İngiltərə və Fransa Rusiyanın cənubunu nüfuz dairəsinə bölmək haqqında saziş imzalamışdılar. Fransızlar tərəfindən Klemanso, Pişon və Foşun, ingilislər tərəfindən lord Milnerin, lord Robert Sesilin və digər ingilis hərbi dairələri nümayəndələrinin hazırladığı sazişin 3-cü maddəsinə əsasən, fransızlar Bessarabiya, Ukrayna və Krımı, ingilislər isə Qafqazı tutmalı idilər. Bu planın həyata keçirilməsi üçün ingilislər ilk növbədə Bakını və "Bakı-Batum dəmir yolunu" ələ keçirmək istəyirdilər. 410
Devid Lloyd Corc öz xatirələrində qeyd edir ki, 1918-ci ilin yazında hələ müharibənin taleyi məlum deyildi. Ona görə müttəfiqlər Xəzər sahillərində olan Bakı neft yataqlarından Mərkəz dövlətlərinin hər hansı formada istifadə etməsinin qarşısını almalı idilər. 411 Вu məqsədlə 1918-ci ilin yanvarında Mesopotamiyada xüsusi ekspedisiya yaradıldı ki, ona da general- mayor L.Denstervil başçılıq edirdi. Rəsmi şəkildə bu ordu "Densterfors" adlandırılmağa başlandı. "Londonda elan edilmişdi ki, "Densterfors"un əsas məqsədi Əfqanıstan və Hindistana doğru alman-türk qoşunlarının hərəkətinə mane olmaqdır". 412
Bu ekspedisiya Mesopotamiya-İran sərhədini keçib, Kermanşah, Həmədan, Qəzvin yolu ilə Ənzəli limanına gəlməli və oradan da Tiflisə hərəkət etməli idi. 413
1918-ci ilin əvvəllərində ingilislər bu fikirdə idilər ki, Cənubi Qafqaz millətlərinin ordusunu yaradıb türk-alman müdaxiləsinə qarşı müqavimət göstərmək olar. Ona görə də ingilislər sürətlə hərəkət edərək fevral ayının 17-də Xəzər dənizinin cənub sahillərinə çıxa bildilər. 414 Bakı nefti uğrunda gedən bu mübarizəni 1928-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuş "Beynəlmiləl siyasətdə petrol" adlı kitabında Mir Yaqub Mehdizadə obrazlı formada belə səciyyələndirirdi: ingilis arslanı əcələ ilə gəlirdi, Bakı petrol ocaqlarına qonmaq istəyən alman qartalına yol vermək istəmirdi. 415
Xristian elementləri türk hücumundan ehtiyat etdiklərindən "istər Tiflisdə və istərsə də Bakıda olan erməni siyasətçiləri ingilislərlə əlaqəyə girib, onlardan
409
The New-York Times, 1918, 14 July 410
В.Черчилль. Мировой кризис. М., 1932, с. 105 411
Девид Ллойд Джордж. Военные мемуары. Том VI. М, 1937, с.97 412
N.S.Fatemi. Diplomatic history of Russia. 1917-1923. New York, 1952, p.143 413
G.Lenczowski. Russia and the West in Iran, p.98 414
Д.Ллойд Джордж. Военные мемуары. Том VI, с.98 415
M.Mehdizadə. Beynəlmiləl siyasətdə petrol. Bakı, 1994, s. 10-11 115
yardım almağın mümkünlüyünü sınaqdan çıxarmaq istəyirdilər". 416 Cənubi Qafqazda olan milli qüvvələri fəallaşdırmaq və ümumilikdə vəziyyəti öyrənmək üçün ingilislər general Offlini Tiflisə göndərdilər. Həmədana qayıdarkən o, Cənubi Qafqazda alman meylinin güclü olduğu və vəziyyətin müttəfiqlərin xeyrinə olmadığı barədə məruzə etdi. İngilislərin Tiflisə doğru hərəkətinə mane olan bir sıra səbəblər var idi. Birincisi, Gilan vilayətində İran hökumətinə qarşı qiyam qaldırmış Kuçek Xan ingilislərə düşmən münasibət bəsləyirdi. İkincisi, Ənzəli limanı bolşevik təmayüllü elementlərin nəzarəti altında idi. Üçüncüsü, Tiflisə getmək üçün ingilislərin desant çıxaracağı Bakı limanı bolşeviklərin əlində idi. "Bütün bu maneələr Denstervilin Tiflisə tezliklə çatmasının qarşısını aldı. Bununla əlaqədar o, 1918-ci ilin avqust ayının ortalarına qədər İranda qalıb Cənubi Qafqazda daha əlverişli dəyişiklikləri gözləməli oldu". 417
Lakin bununla bərabər bolşeviklərin ingilislərlə əməkdaşlığına dəlalət edən bəzi faktlar da mövcuddur. Podpolkovnik A.Roulinson öz xatirələrində qeyd edir ki, Bakı bolşevikləri Bağdaddan onlara göndəriləcək bir neçə maşına əvəz olaraq bizim sərəncamımıza xeyli benzin verdilər. 418
Bakı bolşeviklərinin ingilislərlə gizli əməkdaşlığı barədə məlumatlar о qədər geniş yayılmışdı ki, S.Şaumyan və A.Caparidze 1918-ci ilin iyun ayının 21- də Petrovsk, Yekaterinador, Astraxan, Saritsin, Saratov və Moskvaya, şəxsən V.Leninə radioteleqram göndərərək bu məlumatı təkzib etmək məcburiyyətində qalmışdılar. 419
beş diktatordan - üç donanma zabitindən və iki matrosdan ibarət olan Sentrokaspi hökuməti bolşevikləri və şəhərdə olan kiçik sayda almanları həbs edib yardım üçün Britaniya qüvvələrinə müraciət etdilər. 420
Yaxın Şərqdə Britaniya gizli xidmətinin xüsusi nümayəndəsi P.Hopkirk bununla bağlı yazır: "Nəhayət, Denstervilin uzun müddət gözlədiyi məqam yetişdi. O, rəsmən Bakıya dəvət edildi. Onun zabitləri tələsik ekspedisiya üçün yararlı gəmiləri gözdən keçirdilər. Makdonell Sentrokaspi diktaturasına xəbər verdi ki, yardım artıq yoldadır. Ənvər paşanı Bakıya buraxmamaq və neft mədənlərində ağalığına yol verməmək məqsədilə yarış başladı. 421
Avqust ayının 4-də polkovnik Stoksun başçılıq etdiyi ilk ingilis dəstəsi Bakıya gəldi. Onların sayı 240 nəfərdən çox deyildi. 422
Az sonra, avqustun 9-17
416 G.Lenczowski. Russia and the West in Iran, p.17 417 G.Lenczowski. Russia and the West in Iran, p.17-18 418 A.Rowlinson. Adventures in the Near East, p.70 419 S.Şaumyan, A.Caparidze - Petrovsk, Yekaterinador, Astraxan, Saritsin, Saratov və Moskvaya, şəxsən V.Leninə. 21.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, surət fondu, sənəd № 370, v.21 420
N.S.Fatemi. Diplomatic History of Russia, p.143 421
P.Hopkirk. On Secret Service East of Constantinople, p.330 422
Bakıda və Azərbaycanda 1917-1918-ci illərin inqilabi hadisələri haqqında xatirələr. Blyuminin xatirələrindən. 1922. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.2, i.20, v.20 116
arası üç batalyon, bir səhra artilleriya batareyası və bir neçə zirehli maşından ibarət olan ingilis hərbi qüvvələri Bakıya daxil oldular. 423
Həmin anda P.Hopkirk Bakıda olan vəziyyəti belə təsvir edirdi: 1918-ci ilin avqust ayının 17-də britaniyalılar mürgüləyən Bakı limanına yaxınlaşan zaman, bir vaxtlar bərq vuran şəhərdən şirin xatirələrin kölgəsi qalmışdı. Müharibə və inqilabdan sonra Bakı 1919-cu ildə kommunistlər tərəfindən tutulmuş Şanxayı xatırladırdı. Lakin Bakının enişi hələ bolşeviklərin gəlişinə qədər başlamışdı. Neft mədənlərində görünməmiş ağır əmək şəraiti, neft çıxarılmasının səviyyəsinə təsir göstərən çoxsaylı tətillərə gətirib çıxarmışdı. Sənaye birtərəfli inkişaf edirdi. Etnik toqquşmalar və çar hökumətinin repressiya tədbirləri sənayenin inkişafına ağır zərbə vurmuşdu. Neft sənayeçiləri texnologiyaya kapital qoyuluşunu mənasız hesab edirdilər. Müharibə Bakını dünya bazarından uzaqlaşdırmış və şəhəri daxili bazardan asılı vəziyyətə salmışdı. Bütün bunlar Bakının inqilabçıların əlinə keçməsinə gətirib çıxarmışdı. S.Şaumyan başda olmaqla Bakı Sovetinin və Sentrokaspi diktaturasının mövcudluğu üçün qısamüddətli yol açılmışdı. 424
olmayan müxtəlif fikirlər mövcuddur. Lakin müxtəlif mənbələrin tutuşdurulması və bu əməliyyata rəhbərlik etmiş general Denstervilin xatirələrini əsas götürməklə Bakıya avqust ayında daxil olan Britaniya qoşunlarının sayının 1000 nəfərdən artıq olmaması fikrilə razılaşmaq olar. Avqustun 17-də Denstervil Bakıya daxil olduqda türklərin hücumundan bərk qorxuya düşən şəhərin xristian əhalisi, xüsusilə ermənilər ağ əlcək geyib əllərində meymun tutan ingilis dəstələrini böyük sevinclə qarşıladılar. 425
Lakin Britaniya yardımının təəccüb doğuracaq qədər az olması şəhərin xristian əhalisini hiddətləndirdi. Halbuki Bakıda yardıma gələn ingilis ordusunun sayının 20-30 min olması barədə təbliğat aparılırdı. Belə şayiələr yayılırdı ki, guya ingilislər nəinki şəhərin yorulmuş müdafiəçilərini əvəz edəcəklər, ümumilikdə bütün Cənubi Qafqazı türklərdən təmizləyəcəklər. 426
Avqust ayının 5-də ingilis komandanlığı ilə Sentrokaspi rəhbərliyinin birgə müşavirəsi keçirildi. İngilislər Sentrokaspi ordusunun sayının az olmasından və pis təlim görməsindən narazılıq edib bildirdilər ki, bu ordu ilə Bakını saxlamaq olmaz. Bu məqamda menşevik Sadovski ironik formada ingilis zabitindən soruşdu: "Bəs
423 Ministère des Affaires Etrangères (МАЕ) de France (Archives Diplomatique) Correspondanse politique et commerciale. 1914-1940 Sèrie «Z» Europe 1918-1940 Sous-Serie USSR Europe - Russie service russe d'information et d'edudes (S.R.I.E.) XLI Caucase - Azerbaidjan (1918-1920). Direction des Affaires Polotiques et Commerciales Caucase Republique d'Azerbaidjan Evenements Annees 1918- 1919. Vol.832, folio 2 424 P.Hopkirk. On Secret Service East of Constantinople. p.332 425 Həmid Sultanov. XKS-nin yaranması, iyul günləri, Sovetin dağılması, ingilislərin dəvət edilməsi və Sentrokaspi Diktaturası. 16.10.1923. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.2, i.128, v.2-3; F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia. p.141 426 W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.493; Бюллетень Центрокаспия, 1918, 6 августа.
117
hanı sizin Abram Velunsa və Ter-Aqayana vəd etdiyiniz böyük ordu?" L.Denstervilin nümayəndəsi açıq şəkildə bildirdi ki, İngiltərə heç yerdə, heç kimə, heç vaxt belə bir köməyi vəd etməyib. Belə fikirləşmək gülməli olardı ki, ingilis ordusu Mesopotamiyadan bura gələcək. Bu məsələ barəsində A.Velunsdan soruşan zaman o, qeyd etdi ki, İngiltərə öz nüfuzunu yüksək tutur, əgər ingilislər Bakıya daxil olublarsa, buradan elə də asanlıqla çıxmayacaqlar. 427
Köməyə gələn qüvvənin az olmasından ciddi narahatçılıq keçirən şəhərin xristian əhalisini sakitləşdirmək üçün şayiələr yaymağa başladılar ki, çoxsaylı ingilis ordusu tezliklə Bakıya gələcək və Sentrokaspi ordusuna britaniyalılar tərəfindən hərbi-texniki yardım gücləndiriləcək. Sentrokaspi əsgərlərinin döyüş ruhunu qaldırmaq məqsədilə hələ Ənzəlidə olan L.Denstervilin bəyanatı oxundu. Bu bəyanatın mənası ondan ibarət idi ki, İngiltərə hökuməti müttəfiqlərlə müqavilə əsasında Bakı əhalisinin xahişi ilə mühasirədə olan şəhərə ordu və hərbi sursat göndərir. Türkiyə və Almaniya ilə mübarizə məqsədilə ingilis ordusu Sentrokaspi hökuməti və L.Biçeraxovla birgə hərəkət edəcək. Nəhayət, L.Denstervil şəhərin "qəhrəman müdafiəçilərini" təbrik edir və bildirirdi ki, əgər hamı düşmənə qarşı mübarizəyə qalxsa, yaxın vaxtlarda qələbəni qeyd etmək olar. 428 Avqust ayının 8- də diktatura üzvlərinin və ingilislərin birgə iclasında general L.Denstervilin bəyanatını oxuyan kapitan Recinald Tiq Cons Sentrokaspi tərəfdarlarını daha böyük pafosla ruhlandıraraq dedi: "Biz inanmırdıq ki, siz Bakını belə müdafiə edə bilərsiniz. Əgər biz birgə hərəkət etsək, nəinki şəhəri saxlayacağıq, eyni zamanda düşməni buralardan qovacağıq". 429
Az saylı ingilis dəstələrinin bir hissəsi əsasən rabitə sisteminin mühəndis-texniki qurğularına xidmət etmək üçün cəbhəyə getdi, digər hissəsi isə şəhərdə qalıb hərbi təlimlərlə məşğul olurdu. Sentrokaspi Diktaturasında formal şəkildə hakimiyyət Xəzər donanması zabit və matrosların əlində olsa da, əslində real hakimiyyət erməni Milli Şurası, Daşnaksütyun partiyası və digər erməni partiya və təşkilatlarına məxsus idi. Azərbaycan-türk hücumuna qarşı şəhərin müdafiəsinə onlar rəhbərlik edirdi. Avqust ayının ilk günlərində Bakı şəhəri və rayonlarının səfərbərlik işləri üzrə komissarı R.Bekzadyanın və komissarlığın katibi Qukasyanın imzaladığı əmrdə göstərilirdi ki, avqustun 3-də saat 6-dan gec olmayaraq bütün mənzil idarələri şəhərin kişi əhalisinin dəqiq sayı və uçotu barədə məlumatları mərkəzi səfərbərlik idarəsinə təqdim etməlidirlər. 430 ABŞ-da yaşamış erməni tarixçisi S.Atamyan göstərir ki, Denstervil ordusu gələnə qədər Bakını türklərin hücumundan 7-8 min erməni əsgərləri qoruyurdu. 431 P.Hopkirk Denstervilin gəlişindən sonra Bakıda yaranmış vəziyyəti belə təsvir edirdi: Bakıya gəlmiş Britaniya ön dəstələrinin
427 Памяти 26-ти. Баку, 1922, с.55 428 Бюллетень Центрокаспия, 1918, 9 августа. 429 Yenə orada. 430 ARPİİ SPİHDA, f.276, s.7, i.256, v.l 431 S.Atamian. The Armenian Community. New York, 1955, p.207 118
komandiri olan zabit gəmiyə qalxıb vəziyyət haqqında məruzə etdi. Məlum oldu ki, sabah türklərin hücumu gözlənilir və cəbhə xətti müdafiəsizdir. Şübhəsiz ki, yerli müdafiəçilər və onların komandirlərinin bütün ümidləri britaniyalılara idi. Sonralar Denstervil yazırdı ki, şəhərdəkilər belə təsəvvür yaratmışdılar ki, guya gəmi karvanı ilə çoxsaylı Britaniya ordusu sahib çıxacaqdır. Ona görə Hempişir polkunun kiçik dəstəsinin gəldiyini gördükdə şəhər sakinləri çox məyus oldular. 432
Sentrokaspi Diktaturasının hərbi qüvvələri barədə Denstervilin fikirləri daha çox həqiqətə yaxındır. О yazırdı: Belə güman etmək olar ki, şəhəri müdafiə edən canlı qüvvə 10000 nəfər yerli könüllülərdən ibarətdir. Onlardan 3000 nəfəri ruslar, 7000 nəfəri ermənilər idi. Hamı güllə atırdı, lakin az bir hissəsinin döyüş təcrübəsi var idi. Onların çoxu başa düşürdülər ki, həyatları böyük təhlükə altındadır. Bəziləri, hətta düşmənlə danışıqlara da girmişdi. Şəhərdə qalan müsəlmanların hamısı olmasa da, böyük əksəriyyəti türkləri salamlamağa hazır idilər və özlərini potensial "beşinci dəstə" kimi aparırdılar. 433
İslam ordusu şəhərə yaxınlaşdıqca sentrokaspiçilər və xüsusilə Bakının idarəçiliyində həlledici vəzifələri ələ keçirmiş ermənilər müxtəlif vasitələrlə əhalini özlərinin girovuna çevirirdilər. İngilislərin gəlişi ilə L.Biçeraxov yenidən siyasi səhnədə görünməyə başladı. Avqustun 3-də ondan alınmış teleqram rus və erməni dillərində plakat formasında böyük şriftlərlə çap edilib bütün şəhərə yayıldı. Orada göstərilirdi ki, guya köhnə hökumət düşmənə qarşı mübarizədə onun əl-qolunu bağlamışdı. İndi isə L.Biçeraxov Sentrokaspi qüvvələri və ingilislərlə vahid cəbhə təşkil edib, düşməni əzməyə hazır olduğunu bildirirdi. Elə həmin gün Biləcəri stansiyasını avqust ayının 2-də azad etmiş İslam Ordusuna Biçeraxov kazaklarının hücum etməsi vəziyyəti bir qədər çətinləşdirdi. İlk "qələbə" aldadıcı olsa da, ingilislər Biçeraxova böyük ümid bəsləyirdilər. O, Bakının xristian gəncləri arasında çox məşhur idi. İngilislər belə hesab edirdilər ki, əgər Biçeraxov Bakıya qayıtsa, bu gənclərin çoxunu "qəhrəman" orduya cəlb etmək mümkün olardı. 434 Bu zaman gənclər arasında L.Biçeraxov о qədər məşhur idi ki, hətta onlar başlarını da Biçeraxov kimi qırxdırırdılar. Bakıda onun haqqında yayılan əfsanələrdə hətta L.Biçeraxovu "balaca Napoleon"a bənzədirdilər. 435
Sentrokaspi Diktaturasına teleqramında Biçeraxov şəhərin "müdafiəçilərini" əvəz etməyə hazır olduğunu bildirir və yazırdı ki, "indi bütün Rusiya Bakının müdafiəçilərinə baxır". 436
Lakin kazakların hücumu uzun çəkmədi. Yuxarıda qeyd edilən təntənəli teleqrama baxmayaraq, İslam Ordusu qarşısında duruş gətirə bilməyəcəyini anlayan L.Biçeraxov, heç bir məlumat vermədən, öz dəstəsini dəmir yolu boyunca Dərbənd
432
P.Hopkirk. On Secret Service East of Constantinople, p.333 433
Yenə orada, s.333 434
1917-1920-ci illərdə Bakıda Qırmızı Qvardiya haqqında xatirələr. Tarixsiz. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.2, i.22, v.90 435 ÜİK(b)P MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunda Azərbaycan qrupunun iclasında Suren Şaumyanın məruzəsi. 11.07.1927.// RDSSTA, f.84, s.3, i.283, v.61 436
Памяти 26-ти, с. 165 119
istiqamətində şimala çəkdi. 437 Avqustun 8-də o, Xaçmazdan keçdi, 12-də isə Dərbəndi tutub Petrovska doğru hərəkət etdi. Avqust ayının 15-də L.Biçeraxov radio vasitəsi ilə xəbər verdi ki, Dərbənd və Petrovski bolşeviklərdən təmizləmək, Rusiyadan Bakıya kömək gətirmək məqsədilə o, şimala hərəkət edir. О vəd edirdi ki, Şimali Qafqazdan 10 min əsgər və taxıl gətirəcək. Biçeraxov eyni zamanda hesab edirdi ki, ingilislərin Bakıya gəlişi Rusiyanı təhdid etmir. Onun fikrincə, türklər şəhəri mühasirəyə alsalar da, onu tuta bilməyəcəkdilər. 438 Bolşeviklərin təsiri altında olan silahlı qüvvədən sonra min nəfərə yaxın kazakların da cəbhəni tərk etməsi Bakının Sentrokaspi hökumətinin əlində saxlamasını qeyri-mümkün edirdi. Avqustun 3-nə aid olan digər bir sənəd Şərq cəbhəsində Osmanlı Ordusunun komandanı Mürsəl paşanın Bakıda olan erməni Milli Şurasının sədrinə məktubu idi. Orada qeyd edilirdi ki, "Bakı uğrunda Osmanlı ordusu hərbi əməliyyatlar aparır. Əgər siz şəhəri döyüşsüz versəniz, onda dinindən və milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların hüquqları təmin ediləcəkdir, ermənilər istərlərsə onların Bakıdan Ermənistana maneəsiz gedişi təmin ediləcəkdir. Lakin müqavimət göstərsəniz onsuz da şəhər alınacaq və bu halda tökülən qanların və dəyən ziyanın məsuliyyəti sizin üzərinizə düşəcək. Əgər siz şəhəri verməyə hazırsınızsa, öz nümayəndənizlə cavab göndərin". 439 Lakin erməni Milli Şurası üzvləri ilə Sentrokaspi nümayəndələri məktubu müzakirə etdikdən sonra Britaniya hökuməti tərəfindən və L.Biçeraxovdan əsaslı yardım alacaqlarına ümid bəsləyərək Mürsəl paşaya cavab vermədilər. Bu artıq hərbi əməliyyatların davam etdirilməsi demək idi. Avqust ayının əvvəllərində İslam Ordusu Bakının mühasirə həlqəsini daha da daraltdı. Ayın 10-da Abşeron kəndləri Sentrokaspi Diktaturasına qarşı üsyan qaldırdılar. Maştağa kəndi İslam Ordusu birlikləri tərəfindən azad edildi. 440
Avqustun 8-də Mürsəl paşanın 3 avqust tarixli ultimatumu Diktaturanın mətbuatında dərc edildi. 441
Bu ultimatum qanlı mart hadisələrindən sonra şəhərdə çox az sayda qalmış türk əhalisini ruhlandırdı. 1918-ci ilin yayında bolşeviklərin devrilməsi və ingilislərin Bakıya daxil olması almanların əvvəllər ciddi xarakter almış diplomatik təzyiqlərini müvəqqəti səngitmişdi. Hələ iyul ayında M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə yazırdı: "Bakı məsələsi bizim üçün əlverişli mənada həll olunur. Şübhəsiz ki, biz almanlara məlum iqtisadi güzəştləri verməliyik. Biz xarici işlər nazirindən (Türkiyənin - C.H.) işləri sürətləndirmək üçün bu və ya digər formada almanlarla
437
W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.492 438
Бюллетень Центрокаспия, 1918, 16 августа. 439
Азербайджан, 1919, 15 сентября. 440
Bakı Kommunasının süqutundan "26-ların" faciəli ölümünə qədər hadisələrin qısa xronikası. Tarixsiz. //ARPİİ SPİHDA, f.303, s.1a, i.14, v.3 441 Бюллетень Центрокаспия, 1918, 8 августа. 120
münasibətdə müstəqil addımlar atmağımızın lazım olub-olmadığını soruşduq. О qeyd etdi ki, hələlik buna ehtiyac hiss edilmir, ehtiyac olduğu halda o, bizə deyəcək. Ənvər paşa xahiş etdi sizə (M.H.Hacınskiyə - C.H.) deyəm ki, orada olan diviziyadan başqa yeni alaylar göndərilib və Nuru paşa məlumat göndərib ki, qüvvə yetərli dərəcədədir. Cümə günü icbari qaydada toplanmış yerli qüvvələrin təcili formalaşdırılması işinə başlamaq üçün qərargah zabiti ora gələcək. Almanlarla türklər arasında əldə olunmuş hərbi sazişə əsasən, Nuru paşaya Bakıya hücumla bağlı müvafiq direktiv verilib." 442
Lakin Bakı barəsində alman-rus danışıqları yekun mərhələdə intensivləşdiyindən Berlinin Azərbaycana münasibətdə loyal diplomatik mövqeyi elə də uzun sürmədi. Avqust ayının ortalarında İstanbuldakı nümayəndəlikdən xarici işlər nazirliyinə göndərilən məlumatdan aydın olur ki, almanlar yenidən türklərin Bakıya doğru irəliləmələrinə mane olmağa cəhd göstərirlər. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Ayın 17-də Ənvər paşanın və xarici işlər nazirinin yanında oldum. Bir gün əvvəl Tələt paşa ilə şəxsən görüşmüşdüm. Məsələ bundadır ki, almanlar türk ordusunun Qafqazın içərisinə doğru irəliləməsinə etiraz edir, xüsusilə Bakı üzərinə yürüşün dayandırılmasını tələb edirlər. Onlar ehtiyat edirlər ki, geri çəkilərkən bolşeviklər ingilislərin Rumıniyada etdikləri kimi buruqları dağıtsınlar, neft ehtiyatlarını məhv etsinlər. Ona görə almanlar məsələnin sülh yolu ilə həll edilməsinə üstünlük verirlər. Hətta bir vaxtlar onlar Bakını, Şamaxı və Salyan da daxil olmaqla, onun ətrafı ilə birlikdə müstəqil tanımağa tərəfdar olublar. Bu niyyətlər türklər tərəfindən qəti etirazla qarşılanıb və nəhayət, Ənvər və Tələt paşaların sözlərinə görə, razılıq əldə olunub."
443 Buna bənzər məlumatı avqust ayının 10-da Ənvər paşa da Nuru paşaya yazırdı. О bildirirdi ki, Almaniya ilə aparılan danışıqlar ciddi bir nəticə vermədi, onlar Brest sülhünə əməl edilməsində və ruslarla sülhün pozulmamasında israrlıdırlar. Ənvər paşa yazırdı: "Almanlar Bakı şəhərini azərbaycanlılara buraxmaq təəhəddüdü altına girmək istəməzlərsə də, təşəkkül edəcək Azərbaycan hökumətinin Bakısız yaşaya bilməyəcəyini iddia və bu nöqtədə israr edirik". 444
Avqustun 7-də İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə göndərdiyi məktubda Bakının azad edilməsinin sürətləndirilməsi məsələsindən danışılırdı. 1918-ci ilin yayında Qərb cəbhəsində Almaniyanın məğlubiyyəti beynəlxalq vəziyyəti əsaslı şəkildə dəyişdirə bilərdi. Hadisələrin gedişi ilə daha yaxından tanış olan və onun doğura biləcəyi siyasi nəticələri daha aydın görən M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə yazdığı məktubda bildirirdi: "Hansı yolla, nəyin bahasına olursa- olsun Bakı tezliklə azad edilməlidir. Əks təqdirdə biz baş vermiş fakt qarşısında,
442 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndələrinin başçısı M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. İyul, 1918.//ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.151 443
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin başçısı M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. Avqust, 19187/ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.151 444 Hikmet Yusuf Bayur. Türk İnkilabı Tarihi, cilt III, s.225 121
çətin vəziyyətdə qalarıq. Bakıya doğru hərəkət yalnız Azərbaycanın adından olmalıdır, onu Azərbaycan hökuməti tutmalıdır. Ayrı cür olarsa çətinliklər yarana bilər". Beynəlxalq aləmdə gedən hadisələri təhlil etdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan hökumətinə bildirdi: "Siz Bakını tutmalısınız ki, hamı baş vermiş fakt qarşısında qalsın. Onda hadisələr tamamilə ayrı forma alacaq. Bolşeviklər hədələyə bilərlər ki, onlar vuruşacaqlar, mənə elə gəlir ki, onlar vuruşmayacaqlar". 445
Baş nazir Fətəli xan da öz növbəsində M.Ə.Rəsulzadədən xahiş edirdi ki, Bakının azad edilməsi üçün İstanbuldakı diplomatik səylərini artırsınlar. О yazırdı: "Əsas məsələ olan Bakı məsələsi hələ həll olunmayıb və bilmirik ki, yaxında həll olacaqmı? Bütün gücünüzdən istifadə etmək lazımdır ki, İstanbulda bu məsələnin tez həllinə nail olasınız, əks təqdirdə sonra mümkünsüz olacaq. Bakıda artıq bütün texniki vasitələrlə təchiz olunmuş iki mindən artıq əsgərdən ibarət ingilislər görünməyə başlayıblar. Vəziyyət hər gün ağırlaşır. Qarabağ istiqamətindən Zəngəzur qəzasının bir hissəsini işğal edib, Şuşa qəzasını bizdən ayıran Andronikin ordusu hərəkət edir. Bakı məsələsi həll olunmamış heç nə edə bilmərik." 446 Avqust
ayının 31-də M.Ə.Rəsulzadəyə digər bir məktubunda Fətəli xan Bakı uğrunda döyüşlərdə türk ordusunun həlledici rolunu yüksək qiymətləndirməklə yanaşı, türk komandanlığının Azərbaycan hökumətinin işinə müdaxiləsindən və bu müdaxilənin mənfi nəticələr verə biləcəyindən də şikayətlənirdi. О yazırdı: "Ən başlıcası, bizim Türkiyə ilə münasibətlərimizi qəti şəkildə aydınlaşdırmaq lazımdır. Əks təqdirdə ikihakimiyyətlilik və çoxhakimiyyətlilik hər şeyi məhv edir. Mən hesab edirəm ki, bütün idarəçilik Azərbaycan hökumətinin əlində olmalıdır, indi baş verdiyi kimi, idarəçilik işlərinə bilavasitə müdaxilə etmək yolu ilə deyil, türk hərbi hissələri bütün arzu və istəkləri barədə hökumətə müraciət etməlidirlər və onun vasitəsi ilə həyata keçirməlidirlər. 447
miqdarda Britaniya ordusunun Bakıya gələcəyi haqqında məlumatların şayiə olduğunu bilən İslam Ordusu şəhəri azad etmək uğrunda son hərbi əməliyyatlara başladı. L.Biçeraxov kimi Denstervil də ingilisləri bura dəvət edən hökumətin oyuncaq, şəhərin müdafiəsinin isə əhəmiyyətsiz olduğunu tezliklə başa düşdü. Bir neçə gün Bakıda qalıb vəziyyətlə tanış olduqdan sonra Denstervil avqust ayının 20-də Dərbəndə yollandı ki, Biçeraxovu geri qaytarsın. Lakin limanda naməlum gəmilər dayandığından o, sahilə yan almağa ehtiyat etdi və avqustun 23-də Bakıya döndü. 448 Vəziyyətdən çıxış yolu kimi o, Bakı türkləri ilə erməniləri barışdırmağa cəhd etdi, lakin onlar arasında uçurum dərin olduğundan Denstervil etiraf edirdi ki, 80 minlik Bakı türkləri səbirsizliklə türk ordusunu
445
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin başçısı M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 07.08.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.154, v.9 446 Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadəyə təcili diplomatik məlumatı. 23.08.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.22 447
Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadəyə məktubu. 31.08.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.23 448 Л.Денстервиль. Британский империализм в Баку и Персии, с.220 122
gözləyirdi. 449 Üçüncü bir plana görə o, Bakı ermənilərinin köməyi ilə türk ordusunun arxasında İrəvan ermənilərinin qiyamını qaldırmaq istəyirdi. Türk komandanlığı bunu başa düşdü və avqustun 10-da Nuru paşanın əmri ilə qayda yaratmaqdan ötrü müxtəlif yerlərə hərbi dəstələr göndərildi. 450
Əslində diktatura ilə ingilislər arasında ziddiyyətlər elə ilk gündən meydana çıxmışdı. Sentrokaspi liderləri Britaniya yardımının azlığından pərt olmuşdular. İngilislər isə yerli ordunun heç nəyə qadir olmadığından ümidsizləşmişdilər. Halbuki, ingilislər yeni yaranmış Sentrokaspi hökumətinin hələ bir müddət yaşayacağına arxayın olduqlarına görə İranda olan hərbi qərargahı Bakıya köçürmüşdülər. Az sonra Rəştdə olan Böyük Britaniya konsulluğu tam heyətdə Bakıya gətirilmişdi. 451
Lakin Bakını əldə saxlamaq üçün heç bir real imkanın olmadığını görən Denstervil ingilis əsgərlərini sentyabrın l-nə kimi şəhərdən aparmağı qərara almışdı. Belə olduqda Sentrokaspi hökuməti limanı tərk edəcək hər hansı gəmini atəşə tutacağını bildirmişdi. 452
Əslində Bakıya daxil olduqdan bir həftə sonra general Denstervil hərbi əməliyyatlarda tamamilə iştirak etmədən diktaturanın elan olunmamış əsirinə çevrilmişdi və türklərin sonuncu hücumunu səbirsizliklə gözləyirdi. Avqustun 26-da Palçıq vulkanı istiqamətindən türk ordusunun Bakıya güclü hücumu başladı. Bu məntəqədə yerləşən ingilis rotası böyük itki verdi. Avqustun 31-də Binəqədi, Digah, Məhəmmədli azad edildi. 453 İslam Ordusunun qarşısında erməni əsgərlərinin fərariliyini müşahidə edən Denstervil yazırdı: "Məndə belə bir fikir yarandı ki, indiki şəraitdən heç bir çıxış yolu olmadığı halda, bu qədər insanın həyatını təhlükədə qoymağa mən nə qədər haqlıyam. Bu inqilabçılar və onların komitələri yığıncaqlarda çıxış etməkdən başqa heç nəyə yaramırdılar. Döyüşə yollananda onların batalyonları iclas keçirirdilər, vəziyyət ağırlaşanda döyüş meydanını qoyub yenidən şəhərə qaçırdılar". 454
L.Denstervil qeyd edirdi ki, "şəhərin müdafiəsinin uzadılması, vaxtı və insanların həyatını boş yerə qurban vermək deməkdir". Onun fikrincə, yaranmış vəziyyətdə dünyada heç bir qüvvə Bakını türklərdən xilas edə bilməz. 455
L.Denstervil bir hərbçi kimi haqlı olaraq fikrini onunla əsaslandırırdı ki, yerli əhali /azərbaycanlılar - C.H./ Bakını türklərdən müdafiə edən hökumətə düşmən münasibət bəsləyirdi. 456
Sentyabr ayının 1-də L.Denstervil Sentrokaspi Diktaturası rəhbərliyindən xəbərdarlıq məktubu aldı. Orada göstərilirdi ki, Britaniya ordusu Bakını yalnız dinc əhali şəhərdən çıxarıldıqdan sonra yerli ordu ilə birlikdə tərk edə bilər. Sentyabr
449
Yenə orada. s.208 450
ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.132, v.14 451
A.Rowlinson. Adventures in the Near East, p.84 452
L.Dunsterville. The Adventures of Dunsterforce. London, 1932, p.309 453
ARPİİ SPİHDA, f.303, s.l a, i.14, v.6 454
Л.Денстервиль. Британский империализм в Баку и Персии, с.235-236 455
W.E.D.Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.495 456
N.S.Fatemi. Diplomatic History of Russia, p. 143-144 123
ayının 4-də Britaniya generalı Sentrokaspi Diktaturası rəhbərlərinin onun hərəkətlərini kəskin tənqid edən daha bir xəbərdarlıq aldı. Sentrokaspiçilər bildirdilər ki, Bakı Kommunasının devrilməsindən sonra Moskvadan təklif gəldi ki, şəhəri türklərdən müdafiə etmək üçün hər cür yardım göstərməyə hazırdırlar. Lakin onlar Britaniya yardımına ümid edərək bu təklifdən imtina etmişdilər. Onların fikrincə, gələn yardım gözlənilən yardıma tamamilə uyğun olmadığından Diktatura rəhbərləri böyük səhvə yol verdiklərini etiraf edirlər. Diktatorlar təkid edirdilər ki, şəhəri müdafiə etmək üçün İrandan və ya Bağdaddan zəruri sayda ordu təcili olaraq Bakı cəbhəsinə atılsın. Sentyabr ayının 5-də L.Denstervil yenidən təklif etdi ki, şəhəri təslim etmək lazımdır, çünki artıq türk ordusunun atdığı mərmilər Bakının mərkəzinə düşürdü. Son günlər Diktatorlarla İngilis komandanlığı arasında qarşılıqlı ittihamlar sistemli xarakter aldığından, L.Denstervilin bu təklifi də qulaqardına vuruldu. Avqust ayının 22-də gürcü sosial-demokratı İsidor Ramişvili Sentrokaspi hökumətinin üzvləri Ayolla və Velunsa Diktatura və türklər arasında Almaniyanın vasitəçiliyinin mümkünlüyünü təklif etdi. Əvvəlcə, Sentrokaspi hökumətinin rəhbərliyi tərəddüd etdi. Lakin Denstervilin vuruşmayacağına tam əmin olan Diktaturanın başçısı Tyuşkov Tiflisə sentyabr ayının 2-də radioqram göndərdi ki, bu təklifi qəbul etməyə hazırdır. O, İ.Ramişvilinin Bakıya gəlməsini xahiş etdi. 457
gəlib-gəlməyəcəyindən asılı olmayaraq, Azərbaycan hökumətinin təklifi ilə Bakını azad etməkdə öz yardımlarını göstərmək əzmində idilər. Ona görə İ.Ramişvili Sentrokaspi Diktaturasına məlumat verdi ki, mübahisəni vasitəçiliklə həll etmək mümkün deyildir. O, bunu Bakı barəsində Azərbaycan hökumətinin qəti və dəyişməz mövqeyi ilə izah edirdi. İ.Ramişvili yazırdı: "Heç şübhə ola bilməz ki, azərbaycanlılar Bakıya daha çox can atırlar, nəinki türklər". 458
müttəfiqindən narazı salmışdı. Almaniya siyasətçiləri son nəticədə Bakının Sovet Rusiyasının əlində qalmasını istəyirdilər və əvvəllər qeyd olunduğu kimi, ehtiyat edirdilər ki, türklər Bakını tutarsa, Almaniyanın ciddi ehtiyac duyduğu neft hasilatı və onun əldə edilməsi məsələsi sual altında qalacaqdır. Digər tərəfdən, Bakıda bolşevik hakimiyyətinin devrilməsi Sovet Rusiyasını da çətin vəziyyətə salmışdı. İndi Rusiya Almaniyanın diplomatik yardımına daha çox ehtiyac duyurdu. Azərbaycan-türk qoşunlarının Bakı astanasına gəlib çatması tərəflərin mövqelərini bir-birinə daha da yaxınlaşdırdı. İngilislərin Bakıya daxil olması ilə vəziyyət dəyişsə də, Sovet Rusiyası böyük neft ehtiyatlarına malik olan Abşeron yarımadasının ona qaytarılmasına bütün vasitələrlə çalışırdı. Avqust ayının axırlarında Berlin danışıqlarında Almaniya Bakıya türklərin hücumunun dayandırılmasına bu şərtlə razılıq verirdi ki, Sovet Rusiyası ingilisləri Bakıdan
457
Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с.440-441 458
Yenə orada, s.443 124
çıxarsın. Avqustun 23-də V.İ.Lenin Daşkəndə - F.İ.Kolesova vurduğu teleqramda göstərirdi: "Almanlar Bakıya hücum etməmək üçün təminat verməyə razıdırlar, bu şərtlə ki, biz ingilisləri oradan qovaq". 459
Litovski müqaviləsinə əlavə olaraq, Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında Türkiyədən gizlin 27 avqust sazişinin imzalanması ilə nəticələndi. Bu məsələ ilə bağlı bir çox müəlliflər 27 avqust sazişini Bakı barəsində saziş adlandırırlar. Lakin bu Almaniya ilə Rusiya arasında münasibətlərin böyük bir kompleksinə aid idi. Səkkiz fəsildən və 17 maddədən ibarət olan müqavilədə Ukrayna, Krım, Qara dəniz sahili, Şimali Qafqaz əraziləri, Almaniyanın bəzi sahələrdə imtiyazları, müsadirə edilmiş hərbi ehtiyatlara münasibət və s. məsələlər öz əksini tapmışdı. 460
Sazişin altıncı fəsli Qafqaza aid idi. On üçüncü maddəyə əsasən, Rusiya Gürcüstanın müstəqil dövlət kimi Almaniya tərəfindən tanınmasına razılığını bildirirdi. On dördüncü maddə isə bilavasitə Azərbaycana aid idi. Burada göstərilirdi: Almaniya Qafqazda Gürcüstanın hüdudlarından kənarda hərbi əməliyyatlarda hər hansı üçüncü bir dövlətə heç bir yardım göstərməyəcəkdir. O, təsir göstərəcəkdir ki, Qafqazda üçüncü dövlətin hərbi qüvvələri Kür çayının mənsəbindən Petropavlovsk kəndinə qədər, Şamaxı qəzasının sərhədləri boyunca Əyrioba kəndinə qədər, Bakı, Şamaxı və Quba qəzaları sərhədləri boyunca Bakı qəzasının şimal sərhədlərindən dənizə qədər olan ərazilərə keçməsin. Rusiya Bakı vilayətində neft çıxarılması və istehsalını bütün imkanları daxilində artıracaqdır, hər ay çıxarılan neftin dörddə bir hissəsini, yaxın vaxtlarda daha dəqiq razılaşdırılacaq müəyyən miqdardan az olmamaq şərti ilə Almaniyaya verəcəkdir. 461 Sazişi Rusiya tərəfindən Berlindəki səfir A.İoffe, Almaniya tərəfindən isə Xarici İşlər Nazirliyinin gizli müşavirləri, xarici işlər idarəsinin katibi, istefada olan kontr-admiral Pavel fon Qinse və xarici işlər idarəsinin direktoru İohanes Kriqe imzaladılar. Sazişin Qafqaza aid olan hissəsi ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmişdi. Öz müttəfiqlərindən gizli olaraq Sovet Rusiyası ilə razılığa gələn Almaniya, Avstriya- Macarıstanın mənafeyini nəzərə almamış, Osmanlı imperiyasına qarşı isə əslində xəyanət etmişdi. Sazişdə adı çəkilməyən həmin üçüncü dövlət Türkiyə idi ki, о alman-rus sazişində müəyyənləşdirilmiş demarkasiya xəttini Azərbaycan hərbi hissələri ilə birlikdə artıq keçmişdi. Avqust ayının son günlərində Alman imperatoru II Vilhelm Almaniya Baş qərargahında Sovet Rusiyası ilə imzalanmış sazişi müzakirə etmək üçün Avstriya- Macarıstan imperatoru və Bolqarıstan şahzadəsi Borislə görüş keçirmişdi. 462
459 V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında, s.147 460 Документы внешней политики СССР. Т.1, с.437-445 461 Документы внешней политики СССР. Т.1, с.443-444 462 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 02.09.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.31, v.11 125
Türkiyənin bu görüşə dəvət edilməməsi onun Almaniyadan olan narazılığını daha da artırmışdı. 27 avqust sazişi gizli imzalansa da, lakin onun məzmunu gizli qalmadı, avqustun son günlərində türk mətbuatı böyük hiddətlə onun haqqında məlumat verdi. "İqdam" qəzeti sentyabrın ilk günlərində yazırdı: "Almaniya ilə Rusiya arasındakı müzakiratın nəticəsi ciddi bir həyəcan ortalığa çıxarıb... Bizim bu halda alman dostlarımızdan sorulacaq bir sualımız var: İndiyə kimi hərbi ümuminin ən ağır yükünə cüssə və qüvvətinə nisbətlə Türkiyə yükləndi. Öylə olduğu halda, Türkiyə son hərblərdə yalnız öz nöqteyi-nəzərini təqib etsəydi, hər halda neft yağından çox böyük mənfəətlər və bugünkü Rusiya ilə sülh sazişi məcburiyyətindən çox daha böyük və həyati məcburiyyətlərlə müttəfiqinin mənfəətini fəda eləsəydi, əcaba məzur görüləcəkmiydi?" 463
Sentyabrın 1-də İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrinin başçısı M.Ə.Rəsulzadə bərk həyəcanla Azərbaycan xarici işlər nazirinə bildirirdi: "Berlindən alınan məlumatlara görə, bolşeviklərlə Almaniya arasında əlavə müqavilə imzalanmışdır. Qafqaz dövlətlərindən bolşeviklər yalnız Gürcüstanın müstəqilliyini tanımışlar və almanlar isə Bakıda çıxarılan neftin bir hissəsini almaq müqabilində Rusiyanın Bakını və onun neft rayonlarını özündə saxlamaq arzularına etiraz etməmişlər. Bu xəbər hamımızı sarsıtdı, qəzetlər onu hiddətlə çap edir. Tələt paşa Berlinə getməyə hazırlaşır. Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır". 464
Əlaqə saxlamağın çətinliyini nəzərə alaraq, İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri Azərbaycan hökumətindən göstəriş gözləməyərək, respublikaya qarşı yönəlmiş bu sazişə qarşı diplomatik mübarizəyə başladılar. Bu məlumatı alan kimi, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Almaniyanın Türkiyədəki səfirinə müraciət hazırladı. Orada göstərilirdi: səfir öz ölkəsinin diqqətinə çatdırsın ki, ruslarla imzalanmış müqavilə Azərbaycanın həyati mənafeyinə ziddir, xalqın və hökumətin narazılığını, habelə dərin təəssüf hissini doğurur. 465 Нələ avqust ayının 20-də Osmanlı imperiyası ilə diplomatik əlaqələrin bərqərar edilməsi üçün Azərbaycan hökuməti dövrünün nüfuzlu siyasi xadimlərindən olan, Azərbaycan hökumətinin üzvü, portfelsiz nazir Əli Mərdan bəy Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi Osmanlı paytaxtına göndərdi və diplomatik nümayəndə kimi ona bütün səlahiyyətlər və hüquqlar verildi. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədrinə göndərilən məktubda göstərildi ki, İstanbul beynəlxalq konfransı başlanacağı təqdirdə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan nümayəndə heyətinin tamhüquqlu üzvü kimi onun işində iştirak etmək səlahiyyətinə malikdir. 466
463 İqdam, 1918, 2 sentyabr. 464 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 01.09.19187/ARDA, f.970, s.1, i.16, v.2 465
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi - Almaniya səfirliyinə. Sentyabr, 1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.8, v.60 466 Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadəyə məlumatı. 23.08.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.138, v.2 126
Ə.M.Topçubaşov avqust ayının 23-də Gəncədən çıxdı və bir neçə gün Tiflisdə gözləməli oldu. Burada Gürcüstan hökumətinin rəhbərləri, Osmanlı nümayəndəsi Əbdül Kərim paşa ilə görüşlər keçirildi. Sentyabrın 7-də o, Batuma gəldi və iki həftə gəmi olmadığı üçün burada gözləməli oldu. Elə Bakının azad edilməsi xəbərini və Bakı barəsində imzalanmış Almaniya-Rusiya sazişi haqqında məlumatı da Ə.M.Topçubaşov Batumda eşitdi. Sentyabrın 16-da Batumun komendantı Bakının azad edilməsi münasibəti ilə onu təbrik etdi. 467
dövlətlərinin paytaxtlarına getmək lazımdır. Ona görə sentyabrın 15-də F.X.Xoyskiyə göndərdiyi məktubda o, köhnə tarixdə, köhnə nömrədə yeni mandat göndərilməsini xahiş edirdi. Yeni mandatda təkcə Türkiyə ilə deyil, Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Bolqarıstan və Rumıniya paytaxtlarında danışıqlar aparmağa fövqəladə səlahiyyətli nazirə vəkalət verilməli idi. О yazırdı: "Gəmi olmadığı üçün mən hələ beş gün burada olacağam. Mandatı xüsusi kuryerlə göndərin. Əgər mən olmasam, kuryer mandatı Mahmud bəy Əfəndiyevə /Batumdakı konsul - C.H./ versin və о bunu İstanbula Xarici İşlər Nazirliyinə göndərəcək." 468 Belə bir mandata böyük ehtiyac var idi. Türkiyə rəsmi dairələrindən alınan məlumata görə, Sədr-Əzəm Tələt paşanın Berlinə səfəri gözlənilirdi. Ə.M.Topçubaşov onunla birlikdə Berlinə getmək fikrində idi. Lakin о böyük çətinliklərdən sonra İstanbula sentyabr ayının axırlarında gəlib çata bildi. Ə.M.Topçubaşov gələnə qədər İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri mühüm diplomatik addımlar atmışdılar. Sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan nümayəndələri Sədr-Əzəm Тələt paşa tərəfindən qəbul edilmişdi. Danışıqlar zamanı Tələt paşanın Berlinə səfəri ərəfəsində Bakı məsələsində Almaniyanın tutduğu mövqe, Bakının tezliklə azad edilməsinin zəruriliyi müzakirə edildi. Az sonra Berlinə gedən Tələt paşa Almaniyadan təcili şəkildə 27 avqust sazişinin ləğv edilməsini tələb etdi. Sentyabr ayının 12-də İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri Osmanlı paytaxtında olan Almaniya səfirliyinə Azərbaycan hökumətinin etiraz notasını təqdim etdilər. Notanın surəti Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstan səfirliklərinə, habelə
bitərəf ölkələrin diplomatik nümayəndəliklərinə də verildi. M.Ə.Rəsulzadənin imzası ilə Azərbaycan hökuməti adından Almaniyanın səlahiyyətli nümayəndəsi qraf Valdburqa təqdim edilən notada deyilirdi: "Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında sazişin Bakıya aid maddəsindən həddindən artıq təsirlənən və heyrətdə olan hökumətimizdən aldığım təlimata müvafiq surətdə aşağıdakıları Sizin nəzərinizə çatdırmağı özümə şərəf bilirəm:
467 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. Sentyabr, 1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.5 468
Yenə orada, v.4
127
Azərbaycan əhalisi rus hökuməti tərəfindən elan olunan və Brest-Litovskda onlar tərəfindən təkidlə bir daha təsdiq edilən "hər millətin öz müqəddəratını təyin etməsi hüququ" haqqındakı şüarına istinad edərək əsrlərdən bəri altında əzildiyi rus boyunduruğunu üzərindən ataraq elanı istiqlal etmişdisə də, bağlanan muahidələr Azərbaycanın təbii paytaxtı, elm və mədəniyyət mərkəzi, iqtisadi və siyasi mərkəzi olan Bakı şəhərinin yenidən rus hakimiyyəti altına alınmasına təminat vermişdir". Bakının Azərbaycanın bir hissəsi olduğu tarixi, coğrafi, etnoqrafik və iqtisadi dəlillərlə əsaslandırıldıqdan sonra notada bildirilir: "Elm və fənlər, mədəniyyət nöqteyi-nəzərindən Bakı Azərbaycana bağlıdır. Siyasi, iqtisadi və ictimai təşkilatlar, tədris, xeyriyyə, zehni mərkəzlər, əhalinin ziyalı nümayəndələrinin toplaşdıqları başlıca yer Bakıdır. Bütün bu məlum səbəblərə görə, məmləkətin istiqlalını fəth etmək fikrindən heç bir zaman sərf-nəzər etməyən Azərbaycan əhalisi Bakını geri qaytarmaq arzusundan da heç bir zaman əl çəkə bilməz. Bu məsələ Azərbaycan üçün yalnız ərazi məsələsi deyil, o, indi xalq üçün ölüm-dirim məsələsinə çevrilmişdir". Bunun əksinə olaraq, notada qeyd edilirdi ki, Rusiya və digər dövlətlər üçün Bakı yalnız iqtisadi baxımdan zəruridir. Belə mülahizələr heç bir halda Azərbaycanı öz qanuni hüquqlarından məhrum etməməlidir. "Yuxarıda deyilən fikirlərə əsasən, mən Almaniya imperatorluğu hökumətinin nəzərinə çatdırıram ki, Bakının Rusiyada qalmasına razılıq verən, haqqında söhbət gedən rus-alman əlavə müqaviləsi Azərbaycanın həyati mənafeyini təhlükə altına alır. Bununla əlaqədar, milli hökumət və Azərbaycan xalqı dərin narahatlıqla bildirir ki, böyük dost ölkənin razılığı ilə Azərbaycanı həyatı mənafeyi olan mərkəzə sahib olmaqdan məhrum edilməsi kimi təhlükə gözləyir və ümidvar olduğunu bildirir ki, onun bu şəhərə qeyd-şərtsiz olan hüququ Almaniya imperator hökuməti tərəfindən ciddi şəkildə nəzərə alınacaqdır. 469
bağlı Azərbaycan xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə təcili teleqramında İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrinin başçısı bildirirdi ki, vaxt itirməmək üçün biz notanı guya sizdən aldığımız xüsusi vəkalət əsasında təqdim etmişik. Bu barədə sizin məlumatınız olsun. Əgər fon Kressə rədd olmaq barədə komanda versəniz İstanbulda almanlara təqdim edilmiş notaya uyğun hərəkət edin. Azərbaycan nümayəndələri Almaniyaya notanı Osmanlı imperiyasının baş naziri və xarici işlər naziri ilə məsləhətləşdikdən sonra təqdim etmişdi. 470
Sentyabr ayının əvvəllərində yaranmış vəziyyəti təhlil edərək M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, son anlarda almanlarda yorğunluq hiss edilir, İstanbulda günbəgün ingilis meyli güclənir. Ona görə ingilislərin Bakıda olması vəziyyəti xeyli çətinləşdirirdi. O, M.H.Hacınskiyə yazırdı: "Bakı məsələsi, ancaq
469
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin Almaniya imperator hökumətinin Türkiyədəki səfiri qraf Voldburqa notası. 12.09.19187/ARDA, f.970, s.1, i.8, v.8-9 470 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 01.09.19187/ARDA, f.894, s.10, i.154, v.16 128
qüvvədən asılıdır. Əgər Bakı alınmasa hər şey bitdi. Əlvida, Azərbaycan. Hətta alındıqdan sonra belə biz çoxlu diplomatik çətinliklərlə qarşılaşmalı olacağıq. Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün biz qabaqcadan ordunu hazırlamalıyıq. Bu məsələ ilə bağlı Türkiyədə ictimai rəy və siyasi dairələr son həddə qədər narahatdır". 471
Sentyabr ayının əvvəllərində beynəlxalq vəziyyətin Antantanın xeyrinə dəyişməsi Almaniyanın 27 avqust sazişinə marağını zəiflətdi. M.Ə.Rəsulzadə İstanbuldan yazırdı ki, Almaniyanın qələbə çalacağı haqqında fikirləşmək dövrü keçmişdir. Avstriyanın daxilində ciddi çətinliklər meydana çıxır. Türkiyənin daxilində də vəziyyət ciddiləşir. Bolqarıstana gəldikdə isə demək olar ki, о məğlub olmuşdur. Almaniyanın Sovet Rusiyasına olan ümidləri özünü doğrultmadı. Məlum oldu ki, Sovet Rusiyası ingilisləri Bakıdan çıxarmaq imkanına malik deyildir. Halbuki 27 avqust sazişindən az sonra Almaniya bu fikirdə idi ki, bolşeviklər Bakını ingilislərdən təmizləyə biləcəklər. Sentyabr ayının 2-də İstanbulda olan Almaniya səfirliyində danışıqlar zamanı alman səfiri Bersndorf "bolşeviklərin Bakı uğrunda vuruşacağını" demişdi. 472 Şimali Qafqazdan bolşeviklərin Bakı istiqamətində hərəkətinin qarşısı Gürcüstan və Dağlılar İttifaqı tərəfindən alındı. Hətta Almaniya protektoratlığında olan Gürcüstan hökumətinin Bakıda olan ingilislərlə və onların təsiri altında olan Sentrokaspi Diktaturası ilə əlaqələri yaradıldı. 473 İstanbulda olan Gürcüstan nümayəndələrinin burada iki nəfər saxlayıb qalanlarının hamılıqla Tiflisə qayıtması ingilislərlə əlaqələrin yaradılması ilə bağlı idi. 474 Cənubi Qafqazda dəyişmiş vəziyyət Gürcüstanın Almaniya üçün itirilməsi ilə nəticələnə bilərdi. Deməli, mövcud vəziyyətdə Almaniya "üçüncü dövlətə qarşı" Bakını ingilislərin xeyrinə müdafiə etmiş olurdu. Digər tərəfdən, Britaniyanın Bakıda güclənməsi Şərq cəbhəsinin yaranmasına gətirib çıxara bilərdi. Ona görə Almaniya Azərbaycana münasibətdə öz mövqeyində təcili dəyişikliklər etdi. Sentyabrın əvvəllərində almanlar Bakı məsələsində səhv etdiklərini başa düşdülər və bunu onlar Berlində danışıqlar aparan Şimali Qafqaz nümayəndələrinə bildirmişdilər. 475
Türkiyə və Azərbaycanın təkidi Almaniyanın 27 avqust sazişindən imtina etməsində mühüm rol oynadı. İndi Almaniya Baş qərargahı Bakının azad olunmasına öz "töhfəsini" vermək barədə düşünməyə başladı. General Hindenburq Bakının ingilislərdən azad edilməsində iştirak etmək üçün iki alman briqadasının Cənubi Qafqaza göndərilməsi barədə Osmanlı dövlətinə məlumat verdi. Burada ermənilərin təklifi də müəyyən dərəcədə rol oynamışdı. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan ermənilər hələ iyul ayının ortalarında
471 Yenə orada. 472 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 02.09.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.154, v.10 473
Документы внешней политики СССР. Т.1, с.478 474
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 02.09.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.154, v.16 475 Yenə orada, v. 11 129
almanlara müraciət etmişdilər ki, Bakını onlar tutsunlar. 476 Lakin məlum olduğu kimi, Bakıda ingilislərin elə böyük qüvvəsi yox idi, Аzərbaycan hərbi hissələri Türkiyənin yardımı ilə bu işin öhdəsindən gələ bilərdi. Alman hərbi hissələrinin müdaxiləsi isə yeni ağır bir vəziyyət yarada bilərdi, sentrokaspiçilərdən və ingilislərdən təmizlənən Abşeron neft mədənləri Almaniyanın nəzarəti altına düşə bilərdi. Ona görə də "osmanlılar bu köməkdən imtina etdilər". 477
Sentyabr ayının ortalarında İslam Ordusu tərəfindən Bakının azad edilməsi üçün əlverişli şərait yetişdi və son hücum əməliyyatına ciddi hazırlıq işləri başlandı. Azərbaycana münasibətdə Almaniyanın ikili mövqeyi Azərbaycan hökumətini məcbur etdi ki, imzalanmaq ərəfəsində olan Alman koloniyaları barədə Azərbaycan-Almaniya müqaviləsini dayandırsın. Müqavilənin layihəsində göstərilirdi ki, Azərbaycan Respublikasında təsis ediləcək Almaniya konsulluq və diplomatik idarələri birbaşa vəzifələrindən əlavə, Azərbaycanda yaşayan rus və Azərbaycan təəbələri olan Alman koloniyalarının da mənafeyini müdafiə edəcəkdir. Müqavilənin 2-ci bəndinə görə Azərbaycan hökuməti Alman koloniyalarının əhalisini və əmlakını quldur dəstələrindən qorumaq üçün hər cür tədbir görəcəyini öz üzərinə götürürdü. Alman koloniyalarına qayda-qanunu qorumaq üçün yerli milis yaratmağa, Almaniyadan ora zabit və əsgərlərin ezam olunmasına icazə verilirdi. Alman koloniyalarına dini ayinlərin, adət və ənənələrin yerinə yetirilməsində azadlıq verilirdi. Azərbaycan hökuməti Almaniyaya qayıtmaq arzusunda olan almanları öz təəbəliyindən çıxarırdı və respublikada qalan almanlara münasibətdə Rusiya hökumətinin 2 fevral, 13 dekabr 1915-ci il qanunlarını tətbiq etməyəcəyini bildirirdi. 478 Azərbaycanda yaşayan Alman koloniyalarının hüquq və azadlıqlarına aid olan bu müqavilə imzalanmasa da, sonralar Azərbaycan hökuməti respublikanın ərazisində yaşayan alman əhalisinin azad inkişafı və onların hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı öz üzərinə düşən öhdəlikləri müqaviləsiz də yerinə yetirdi. Azərbaycanla bağlı Almaniyanın atdığı addımlar və məqsədli "yardım" planları, Bakıya ingilis müdaxiləsi, habelə Sovet Rusiyasının işğalçılıq niyyətləri Azərbaycanın Türkiyə ilə daha çox yaxınlaşmasını zəruri edirdi. Dövr hadisələri о qədər kəskin və ziddiyyətli formada qoymuşdu ki, Türkiyədən başqa, Azərbaycana heç bir dövlətin hərbi, siyasi və diplomatik yardım göstərməsi real deyildi. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri məhz bu istiqamətdə Türkiyə siyasi dairələri ilə faydalı danışıqlar aparır, Azərbaycan istiqlaliyyətinin digər dövlətlər tərəfindən tanınmasına çalışırdılar. Azərbaycanın istiqlaliyyət bəyannaməsinin tam mətni İstanbulda olan bütün səfirliklərə çatdırıldı. 479
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin
476 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 19.07.1918.//ARDA, f.894, s.10, i.31, v.4 477
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.138 478
ARDA, f.970, s.1,i.29, v.1-3 479
Азербайджан, 1918, 12 ноября. 130
tanınması barədə danışıqlar aparmaq üçün böyük dövlətlərin, habelə neytral ölkələrin paytaxtlarına tezliklə nümayəndəlik göndəriləcəyi bildirilirdi. Əlbəttə, İstanbulda təmsil edilən ölkələrin səfirliklərinin və konsul idarələrinin hamısı Azərbaycanın istiqlaliyyət bəyannaməsini eyni cür qarşılamırdı. Sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi teleqramda M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, İstiqlaliyyət bəyannaməsinin "bir surətini İran konsulluğuna göndərdik. Konsulluq onları bir zərfə qoyub bizim kağızların hamısını geri qaytardı. Və İran konsulluğu ayrıca bir kağız yazıb bildirdi ki, onlar Azərbaycan adında dövlətin müstəqilliyini tanımırlar. Xarici işlər nazirliyindən mən öyrəndim ki, o, nota verib Azərbaycanın guya İranın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu bildirmişdir, ona görə də bizim müstəqilliyimizin əleyhinə çıxış edir. Konsul bu günlər Berlindən qayıtmışdır. O, özü Qacarlar sülaləsindəndir, türklərin əleyhdarıdır. Tehrandakı ingilispərəst kabinetin tərəfdarıdır. Bizim köhnə tanışlar olmağımıza baxmayaraq, kobud hərəkətinə görə mən onunla görüşməyi arzu etmirəm". 480 Azərbaycan Respublikasına münasibətdə İranın belə mövqeyi 1919- cu ilin yayına kimi davam etdi. Bu xeyli dərəcədə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsinin Сənubi Azərbaycanda milli ideyanın inkişafına təsir göstərə biləcəyindən və Türkiyənin yardımı ilə vahid Azərbaycan dövlətinin yaranacağından meydana gələn qorxunun təzahürü idi. İran hökumətinin bu qeyri- real mövqeyi Azərbaycanın Türkiyəyə olan meylinin güclənməsinə təbii xarakter verirdi. 1918-ci ilin sentyabrın 6-da yeni hakimiyyətə gəlmiş Sultan VI Mehmedin İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrini qəbul etməsi Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi. Həmin gün Qılınc asma mərasimi ilə bağlı İstanbulda olan bir sıra nümayəndəliklər Sultanın qəbuluna dəvət edilmişdilər. Lakin Sultanın şəxsi təşəbbüsü ilə birinci olaraq Azərbaycan nümayəndələri qəbul edildilər. M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A.Səfikürdskidən ibarət Azərbaycan nümayəndələrini Ənvər paşa qarşılayıb Sultana təqdim etdi. Azərbaycan Respublikası adından VI Mehmedi təbrik edən M.Ə.Rəsulzadə yüzillik əsarətdən xilas olmuş Azərbaycan xalqının öz istiqlaliyyətini və hürriyyətini qoruyub saxlamaq yolunda qardaş Türkiyəyə arxalandığını bildirdi. Sultan cavabında qeyd etdi ki, "sevimli Azərbaycanımızın nümayəndələri tərəfindən təbrik edildiyimi həyatımda xoşbəxt bir hadisə kimi qəbul edirəm. Əsarətdən xilas olmuş türk və müsəlman hökumətinin istiqlaliyyət və hürriyyətini təmin etmək mənim hökumətimin ən müqəddəs vəzifəsini təşkil edir. Azərbaycanın həyat və qüvvət kəsb edərək bizimlə birlikdə ümumi düşmənlərimizə qalib gələcəyinə ümid edirəm. Salamımın bütün azərbaycanlı
480 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 01.09.1918.//ARDA, f.970, s.l, i.30, v.l
131
qardaşlara çatmasını arzu edirəm". 481 Bu qəbul barəsində Azərbaycan hökumətinə məlumat verən M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Biz çıxanda Sultanın Ənvər paşa həzrətlərinə yaxınlaşaraq "bu dəqiqələr ömrümün ən xoşbəxt dəqiqələridir" dediyini eşitdik və bundan köksümüz iftixarla doldu". 482
Az sonra oktyabr ayında isə Sultan Azərbaycanın İstanbulda olan fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi, Azərbaycan hökumətinin üzvü Ə.M.Topçubaşovu qəbul etdi. Danışıqlar zamanı Ə.M.Topçubaşov Sultana müraciət edərək bildirdi: "Əlahəzrət, bir az əvvəl Siz, kiçik türk dövləti olan Azərbaycanın nümayəndələrini qəbul edərkən, böyük ehtiramla dediniz ki, "azərbaycanlılar mənim sevimli övladlarımdır". Biz azərbaycanlılar həmişə səmimiyyətlə və məmnuniyyətlə bu böyük şərəfi xatırlayırıq. Danışıqlar zamanı Ə.M.Topçubaşov qeyd etdi ki, azərbaycanlıları çoxlu istəməyənlər vardır, lakin azərbaycanlılar heç vaxt bu düşmənlərdən qorxmamışlar, çünki bilirlər ki, onların böyük dostu vardır. "Dost yox, qardaş" deyə Sultan söhbətə başlayır. O, bildirir ki, bütün türklər azərbaycanlıların qardaşıdır və bu qardaşlıq əbədi olmalıdır. "Biz həmişə Sizə həqiqi qardaş kimi baxmışıq və bundan sonra da baxacağıq. Siz Azərbaycanın nümayəndəsi kimi vəziyyəti düzgün qiymətləndirməlisiniz. Lakin heç vaxt ruhdan düşməməlisiniz. Bu, keçid dövrüdür. Mən inanıram ki, bütün müsəlman dünyası, xüsusilə Osmanlı və Azərbaycan türkləri tezliklə vəziyyətlərinin yaxşılaşmasının şahidi olacaqlar. Keçmişdə də belə hallar olub, lakin xalq ruhdan düşməməlidir və həmişə gələcəyə inanmalıdır. Мən inanıram azərbaycanlılar gələcəkləri naminə çalışacaqlar. Əmin ola bilərsiniz ki, Osmanlı türkləri heç vaxt sizdən köməyini əsirgəməyəcəkdir". 483
Azərbaycan nümayəndələri siyasi vəziyyətin dəyişdiyini vurğulayır, yaranmış mürəkkəb, hər an dəyişən şəraitdə güclü hərbi qüvvə və diplomatik təzyiqlə qarşılaşmış Bakının tezliklə azad edilməsini zəruri hesab edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşündə Ənvər paşa qeyd edirdi ki, ingilislərin Bakıya daxil olması Almaniya tərəfindən Azərbaycan paytaxtının azad edilməsinə qarşı olan müqaviməti heçə endirmişdir. 1918-ci ilin yayında və payızında ciddi hərbi, diplomatik hazırlıqdan sonra sentyabrın 15-də Bakıya həlledici hücum başlandı. Həmin gün ingilis hərbi qüvvələri Bakını tərk etdilər. 484
Denstervildən acıqlı olan Sentrokaspi Diktaturasının rəhbərləri Bakı dəniz artilleriyası tərəfindən onun gəmilərinə atəş açılacağı ilə hədələsələr də, artıq gec idi. Beləliklə, general L.Denstervilin Bakı
481 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə məktubu. 06.09.1918.//ARDA, f.970, s.l, i.30, v.l 482
Yenə orada. 483
Yüksək qəbul zamanı Türkiyə Sultanı ilə söhbətin məzmunu haqqında Ə.M.Topçubaşovun qeydləri. 10.01.1918. //ARDA, f.970, s.1, i.158, v.1 484 Les Anglais battus à Bakou.// Ministère des Affaires Etrangères de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 3 132
macəraları uğursuz sonluqla başa çatdı. Bu avantüraya görə o, London tərəfindən vəzifədən uzaqlaşdırıldı, ordusu isə buraxıldı. Əslində, Müdafiə Nazirliyinin gizli direktivinə görə, ingilislər Bakıdan çıxanda neft kəmərini dağıdıb neft anbarlarını partlatmalı idilər. Lakin onlar elə böyük sürətlə qaçdılar ki, bu əmri yerinə yetirməyə macal tapmadılar. 485 Axşama yaxın cəbhədən qaçan erməni dəstələrinin bir hissəsi də, "hərbi nazir" general Baqratuni başda olmaqla, Ənzəliуə yola düşdü. Sentrokaspi hökuməti tərəfindən həbs olunmuş Bakı XKS-nin rəhbərliyi həmin hökumətin rəsmilərindən olan A.Velunsun yardımı ilə A.Mikoyan tərəfindən azad edildi və onlar da həmin axşam Bakını tərk etdilər. 486 Sentyabrın 15-də Azərbaycan ordu hissələri Bakıya daxil oldu. Bakının azad edilməsi ilə bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazır: "Altı ay tamam xuni-cigər yeyən əhvali-islamiyyəsinin üzü gülüyor. Qurban bayramı kimi məsud bir gündə Bakı təkrar kəndi sahiblərinin əlinə keçiyor... Qafası məşhur Kilyotin məngənəsində bulunan bir adamın xilası nasıl bir həyati- novin isə, Bakının azad olunması dəxi о nisbətdə ecazkar bir vəqiə idi". 487
"Xalq qoşunu" adı ilə Bakını "müdafiə" edənlər indi limana tərəf qaçıb birinci çatdıqları gəmiyə minirdilər." 488
Ermənilərin şəhəri tərk etmək cəhdləri mart hadisələrinə cavabdehlik qorxusundan irəli gəlirdi. Lakin sentyabrın 17-də Bakıya daxil olan Azərbaycan hökuməti milli qırğın törədilməsinin qarşısını aldı. Sonralar Azərbaycan parlamentinin açılışında hökumətin hesabatı ilə çıxış edən F.X.Xoyski bu məsələyə toxunaraq göstərirdi: "Doğrudur, şəhər alınarkən bəzi müəssəfi hadisələr vaqe olmuşdur, hökumət bunu gizlətmiyor və gizlətməyi layiq bilmiyor. Doğrudur, çox adam əziyyət çəkmişdir, fəqət mümkün idimi ki, hökumət bu hadisənin qabağını tamamilə ala idi? Zənnimcə, insaf gözü ilə baxanlar etiraf edərlər ki, dünyada heç hökumət ala bilməzdi, burada müsəlmanlar qırılmış, hüquqları ayaqlar altında tapdalanmış, şəhər üç ay dava etdikdən sonra alınmış, nəticədə acıqlı camaat - hökumət, əlbəttə, acıqlı deyildir - və əsgər şəhərə girərkən hadisənin önünü almaq mümkünmü idi? Bilxassə ki, hökumət şəhərə, ancaq üç gün sonra daxil olmuşdur. Hökumətin vürudunadək nə olmuşsa da, ondan sonra heç bir şey vaqe olmamışdır. Hökumət şəhərə varid olar-olmaz tədbirlər görüb yüzədək müsəlmanı asdırdı, qurşuna düzdürdü və asayişi təcdid etdi". 489
Şəhərə daxil olan kimi hökumət məlumatı elan edildi. Orada göstərilirdi ki, respublikanın paytaxtı Bakı şəhərinə daxil olan Azərbaycan hökuməti şəhərin və ətrafının bütün əhalisinə bildirir ki, Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşlar milliyyətindən və etiqadından asılı olmayaraq eyni hüquqa malikdirlər. Hökumət bərabər qaydada bütün vətəndaşların həyatını, əmlakını və hüququnu qoruyacaqdır. Soyğunçular, qatillər
485
Британский Общественный Архив, Дело ФО 371. 3411, с. 161 а 486
Ətraflı məlumat üçün bax: Funtikovun işi üzrə A.İ.Mikoyanın şahid ifadəsi. 20.03.1926. // RDSSTA, f.84, Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|