Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V FƏSİL Birinci dünya müharibəsinin sonunda Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik fəaliyyəti
|
s.3, i.283, v.40
487 M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycan Respublikası, c.42-43 488 A.Rowlinson. Adventures in the Near East, p.92 489 Azərbaycan, 1918, 9 dekabr. 133
və ümumiyyətlə, sakitliyi, ictimai qaydaları pozan şəxslər müharibə dövrü qanunlarının, ölüm hökmü də daxil olmaqla bütün ağırlığı ilə cəzalandırılacaqlar. F.X.Xoyski tərəfindən imzalanmış bu bəyanat çoxdan bəri hərc-mərclik hökm sürən, daxili çəkişmələr və bolşeviklərin, onun ardınca sentrokaspiçilərin avantürist siyasəti nəticəsində dağıdılmış şəhərdə qayda-qanunun bərpa edilməsində mühüm addım oldu. Lakin erməni təşkilatları Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin təqdimatı ilə yaradılmış Fövqəladə İstintaq Komissiyasının Bakıda mart soyqırımı və qəzalarda ermənilər tərəfindən törədilən qanlı hadisələr haqqında topladığı sənədlərin təsirini azaltmaq, Türkiyə və Azərbaycana qarşı yeni təbliğat kampaniyasına start vermək məqsədilə sentyabr hadisələrində guya çoxlu sayda erməni öldürüldüyü barədə hay-küy qaldırdılar. 490 Erməni Milli Şurasının yarımleqal şəraitdə, faktlardan daha çox ehtimallar əsasında topladığı saxta materiallar 1920-ci ildə Tiflisdə kitab kimi buraxıldı. 491
altında şəhər ətrafında dayanmış türk qoşunları sentyabrın 18-də Bakıya daxil oldu.
492 Şəhərin əsl sahibi olan azərbaycanlı əhali onları böyük hərarətlə, xilaskar kimi qarşıladı. Osmanlı qoşunları Bakıya daxil olduqda bildirdilər ki, onlar Azərbaycan hökumətinin arzusuna uyğun olaraq, Bakının azad edilməsində iştirak ediblər. 1918-ci ilin 28 mayından sonra Azərbaycanın həyatında ikinci mühüm hadisə baş verdi. Bakı azad edildi və Azərbaycan hökuməti tam heyətdə öz paytaxtına köçürüldü. Bu, təkcə Azərbaycan-Türkiyə uğurlu hərbi əməkdaşlığının deyil, eyni zamanda yeni formalaşan Azərbaycan diplomatiyasının ilk böyük qələbəsi idi. Bakının azad edilməsi ilə Azərbaycan hökuməti öz hakimiyyətini respublikanın ərazisində bərqərar etdi. Bu münasibətlə hökumətin yerləşdiyi kişi gimnaziyasının qarşısında şəhər ictimaiyyətinin çox böyük nümayişi oldu. Hökumət üzvləri nümayişçilər qarşısında təbrik nitqi ilə çıxış etdilər. Bakının ingilislərə arxalanan mürtəce Sentrokaspi qüvvələrindən təmizlənməsi münasibəti ilə Nazirlər Kabinəsinin rəisi F.X.Xoyski demişdi: "Bizim də həyatda azad yaşamağa hüququmuz vardır. Heç bir zirehli maşın, hidroplan, aeroplan, kanonerka, məftilli çəpər, mina və sairə texniki qurğu, heç bir ingilis, heç bir qüvvə və onların havadarları tarixin təbii axarına mane ola bilmədilər. Bakının 50 minlik qoşun və texnika ilə birlikdə kiçik bir qüvvənin həmləsi qarşısında süqutu başqasının fəlakəti üzərində öz xoşbəxtliyini qurmaq istəyənlərə ibrət dərsi olmalıdır. 493
490 Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 10, folio 12 491 Bax: Б.Ишханян. Великие ужасы в гор.Баку. Анкетное исследование сентябрских событий 1918 г. Издание анкетной комиссии при Бакинском Армянском Национальном Совете. Тифлис, 1920.
492 Вах: Colonel Chardigny, à Ministre Guerre-Paris.// Ministère des Affaires Etrangères de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 6. 493
Азербайджан, 1918, 19 сентября. 134
Bakının azad edilməsi barəsində məlumatı Ənvər paşa İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrinə çatdırdı. İstanbuldan Baş nazir Xan Xoyskiyə və xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə yazdığı məktubda M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, Bakının alınması burada əhvali-ruhiyyəni qaldırmışdır. Qurban bayramına düşdüyündən Türkiyədə Bakının azad edilməsi iki dəfə bayram edildi. Neft Bakısı uğrunda böyük dövlətlər arasında başlanmış gərgin mübarizə Türkiyənin yardımı ilə Azərbaycanın qələbəsi ilə nəticələndi. Azərbaycan hökumətinin hərbi, siyasi və diplomatik addımları Bakının həmişəlik olaraq respublikanın paytaxtı olmaq missiyasını təmin etdi. 135
Birinci dünya müharibəsinin sonunda Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik fəaliyyəti və müttəfiqlərin Bakıya daxil olması
Bakıya gələn kimi, Azərbaycan hökumətinin ilk addımı çoxdan bəri hərc- mərclik yaranmış şəhərdə qayda-qanun yaratmaq və Nazirlər Şurasının normal fəaliyyətini təmin etmək oldu. Hökumət Bakıya köçdükdən sonra nəşrini paytaxtda davam etdirən "Azərbaycan" qəzetində oktyabr ayının ilk günlərində nazirliklərin və idarələrin müvəqqəti ünvanları dərc edildi. 494 Bu məlumatlardan aydın olur ki, Xarici İşlər Nazirliyinin işini təmin etməkdən ötrü təcili olaraq onun dəftərxanası "Metropol" mehmanxanasının bir neçə nömrəsində yerləşdirilib. Az sonra isə "Azərbaycan" qəzeti Xarici İşlər Nazirliyinin Mirbabayevin Sahil küçəsindəki evinə köçdüyünü xəbər verirdi. 495 Bu ev XX əsrin əvvəllərində Bakıda inşa edilən ən dəbdəbəli binalardan biri idi. Nazirlər Şurasının 16 oktyabr 1918-ci il tarixli iclasında hökumət kabinəsinə daxil olan nazirliklərin ştat cədvəlinə yenidən baxıldı və əhali ilə hakimiyyət orqanları arasında olan bürokratik maneələr aradan qaldırıldı. 496 Xarici
İşlər Nazirliyinin fəaliyyəti ilə bağlı qeyd olunurdu ki, bu nazirlik hökumətin xarici əlaqələr üzrə siyasətini həyata keçirmək və həmin siyasəti rəhbər tutmaq üçün yaradılmışdır. Ona görə də Xarici İşlər Nazirliyinə ən vacib və ən əhəmiyyətli nazirliklərdən biri kimi baxılırdı. 1918-ci ilin yayından payızına qədər hökumətin bütün fəaliyyəti Bakının azad edilməsinə yönəldiyindən Xarici İşlər Nazirliyinin strukturu Nazirlər Şurası Bakıya köçdükdən sonra quruldu. Azərbaycan hökumətinin "Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin təsisi haqqında Əsasnamə"sində xarici siyasət idarəsinin rolu və
fəaliyyət istiqamətləri belə əsaslandırılırdı: 1. Xarici dövlətlərlə siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni sahədə münasibətlər qurmaq; 2. Xarici dövlətlərdə Azərbaycanın ticarət və digər maraqlarını qorumaq; 3. Xarici dövlətlərlə sənaye və ticarət əlaqələrinin güclənməsinə və inkişafına təsir göstərmək; 5. Xaricdə yaşayan Azərbaycan vətəndaşlarının şəxsiyyətini və əmlakını qorumaq; 6. Xarici vətəndaşların şəxsi işləri ilə bağlı qanuni tələblərinin təmin edilməsinə yardım etmək.
494
Azərbaycan, 1918, 8 oktyabr. 495
Azərbaycan, 1918, 5 noyabr. 496
Azərbaycan, 1918, 17 oktyabr. 136
Bu funksiyaları yerinə yetirmək üçün Xarici İşlər Nazirliyi Əsasnaməyə görə mərkəzi və xarici idarələrə bölünürdü. Mərkəzi idarəyə Nazirliyin Şurası, dəftərxana, daxili və xarici əlaqələri, şəxsi heyətlə iş şöbələrini özündə birləşdirən departament daxil idilər. Xarici idarəyə isə səfirlik və nümayəndəliklər, Baş konsulluq, konsulluq və konsul agentlikləri daxil idilər. Əsasnaməyə görə, nazirliyi müavini və müşaviri olan nazir idarə edir, o, olmadıqda isə onu müavin əvəz edirdi. Dəftərxananın direktoru, vitse-direktoru, xüsusi tapşırıqlar üzrə iki məmuru, diplomatik işlər, təsərrüfat, qeydiyyat üzrə şöbələri, "draqomanat" və arxivi olmalı idi. Diplomatik şöbə, nazirin göstərişi üzrə notalar hazırlamaq, cümhuriyyət hökumətinin tanınması, diplomatik nümayəndələrin, konsulların, agentliklərin qarşılıqlı tanınması, ərazi mübahisələri ilə bağlı işlərlə məşğul olmalı, məxfi və şifrələnmiş sənədlər də daxil olmaqla, diplomatik yazışmalarla məşğul olmalı idi. Nazirliyin istər ölkə daxilindəki, istər ölkə xaricindəki əmlakına sərəncam vermək, nazirliyin xərclər smetasını hazırlamaq, mühasibat işlərini aparmaq məsuliyyəti təsərrüfat şöbəsinin üzərinə düşürdü. 497 Ümumi-qeydiyyat şöbəsi qeydiyyat aparmaqla yanaşı, həm də yazışmaların qəbulu və göndərilməsi, kuryer ekspedisiyalarının işinin yoxlanması ilə məşğul olurdu. Draqoman tərcümələr etməli, xarici dildə tərtib edilən sənədlərin və hüquqi aktların tərcümələrini yoxlamalı idi. 1918-ci ilin sentyabrında Xarici İşlər Nazirliyi Bakıda fəaliyyətə başlayan kimi, nazirliyin arxivi yaradıldı. Təcili olaraq nazirliyin yazışmaları, Bakının azad olunması ilə bağlı diplomatik sənədlər və hüquqi aktlar toplanıb sistemləşdirildi və qaydaya salındı. Hökumətin dövlət dili haqqında 27 iyun tarixli qərarına uyğun olaraq, sənədləşmənin türk dilinə keçirilməsi istiqamətində ilk addımlar atıldı. Hələ Bakı uğrunda mübarizə getdiyi dövrdə qonşu ölkələrə diplomatik nümayəndələrin göndərilməsinə ilk təşəbbüslər edildi. Cənubi Qafqazda yaxşı tanınan Məmməd Yusif Cəfərov iyunun sonlarında Gürcüstana diplomatik nümayəndə təyin edilmişdi. O, bu vəzifədə olduğu müddətdə Azərbaycanla Gürcüstan arasında siyasi, iqtisadi, diplomatik münasibətlərin inkişafında, iki respublika arasında ərazi mübahisələrinin həllində, təmsil olunduğu ölkədə müsəlman əhalisinin maraqlarının qorunmasında mühüm rol oynadı. Bakıya girmək ərəfəsində, sentyabr ayının 12-də hökumət Almaniya, Ukrayna, İran və Ermənistana səlahiyyətli diplomatik nümayəndələr göndərmək haqqında qərar qəbul etdi. 498
Sentyabr ayının 14-də isə erməni hökumətinin Azərbaycana göndərdiyi diplomatik nümayəndə T.Bekzadyanın vəkaləti tanındı. 499
497 Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin təsisi haqqında Əsasnamə. 1918. //ARDA, f.970, s.2, i-35, v.15 498
Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика. Баку, 1998, с.71 499
Ermənistanın Azərbaycanda diplomatik nümayəndəsinin tanınması haqqında qərar. 14.09.1918. //ARDA, f.100, s.2, i.7, v.45 137
1918-ci ilin oktyabrında isə N.Kartsivadze başda olmaqla Gürcüstan Respublikasının Bakıda diplomatik nümayəndəliyi fəaliyyətə başladı. 1918-ci ilin oktyabr ayının 6-da hökumət Avropa paytaxtlarına göndərilmək və Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında məlumat vermək üçün xüsusi komissiya yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu missiyaya yüksək vəkalət vermək məqsədilə elə həmin gün, avqust ayının sonlarında İstanbula ezam olunmuş fövqəladə səlahiyyətli nümayəndə Əli Мərdan bəу Topçubaşov xarici işlər naziri təyin edildi. Teleqrafla ona tapşırıldı ki, təcili olaraq Avropa paytaxtlarına gedəcək missiyanın tərkibini formalaşdırsın. 500
nümayəndəsinin təyin edilməsi barədə hökumətin qərarı elan edildi. Ermənistanla münasibətlərdə çoxlu mübahisəli məqamlar olduğu və azərbaycanlı əhalinin hüquqları addımbaşı tapdalandığı üçün ədliyyə nazirinin müavini Teymur bəy Makinski Ermənistana diplomatik nümayəndə təyin edildi. 501 Nazirlər Şurası 1918- ci ilin oktyabr ayının 23-də Krım hökumətində diplomatik nümayəndəlik yaratmaq haqqında qərar qəbul etdi. Qərara əsasən xarici işlər nazirinə tapşırıldı ki, Krım hökuməti yanında diplomatik nümayəndəlik açsın. 502
Bu barədə noyabr ayının əvvəllərində Krım diyar hökumətinin baş naziri Məmməd bəy (Süleyman bəy) Sulkeviç Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubla müraciət etmişdi. Orada göstərilirdi ki, bu yaxınlarda Kiyevdə olarkən Azərbaycanın Ukraynadakı diplomatik nümayəndəsi Krım hökuməti nümayəndələri ilə görüşmüş və Azərbaycanla Krım arasında qarşılıqlı münasibətlərin qurulmasının mümkünlüyünü müzakirə etmişlər. General M.Sulkeviç öz məktubunda Azərbaycanın Xəzər sahili ölkə olduğunu qeyd etsə də, lakin Qara dənizdə böyük marağının olduğunu bildirirdi. 503
Bu müraciəti nəzərə alaraq noyabr ayının 1-də hökumətin qərarı ilə Ukraynaya diplomatik nümayəndə təyin olunan Mir Yusif Vəzirov az sonra Krımda da Azərbaycan Respublikasını təmsil etməyə başladı. 504
Noyabr ayının ortalarında Tiflisdə Qafqaz respublikalarının konfransının keçirilməsi nəzərdə tutulduğu üçün ayın 11-də Gürcüstan hökuməti yanında diplomatik nümayəndə M.Y.Cəfərov və doktor Mustafa Vəkilov Azərbaycanın Zaqafqaziya konfransında nümayəndələri təyin edildilər. 505
Batumun Azərbaycan üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq Nazirlər Şurası noyabr ayının 10-da doktor Mahmud bəy Əfəndiyevi Azərbaycanın Batumda nümayəndəsi təyin etdi. 506
Bir
500 Азербайджанская Демократическая Республика. Законодательные акты (1918-1920). Баку, 1998, с.240 501
Азербайджан, 1918, 2 октября. 502
Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.89 503
Krım diyar hökumətinin baş naziri general M.A.Sulkeviçin diplomatik münasibətlər yaratmaq haqqında Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. Noyabr, 1918. //ARDA, f.970, s.1.i.40, v.l 504 Азербайджан, 1918, 3 ноября. 505 Азербайджан, 1918, 11 ноября. 506 Азербайджан, 1918, 10 ноября. 138
qədər sonra ətraf ərazilərdə yaranmış dövlət qurumları ilə diplomatik münasibətlər qurmaq üçün Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Dağlılar Respublikasında, doktor Cəfər bəy Rüstəmbəyov Kuban hökumətində, Əkbər ağa Sadıqov Zakaspi hökumətində Azərbaycan Respublikasının diplomatik nümayəndələri təsdiq olundular. 507
sentyabr ayından başlayaraq xarici işlər nazirinin müavini təyin edilmiş Adilxan Ziyadxanov az sonra xarici siyasət idarəsində həlledici şəxslərdən birinə çevrildi. 1918-ci ilin oktyabr ayının əvvəllərində yeni xarici işlər naziri olmuş Ə.M.Topçubaşov Bakıda olmadığı üçün A.Ziyadxanov həmin ilin dekabr ayının sonlarında yeni hökumət qurulana qədər xarici işlər nazirini əvəz etmişdi. Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdükdən sonra Xarici İşlər Nazirliyinin qurulmasında və 1918-ci ilin payızında yaranmış böhranlı bir dövrdə Azərbaycanın xarici siyasətinin müəyyən edilməsində onun xidmətləri böyük idi. Beləliklə, hökumət Bakıya köçdükdən sonra qısa müddət ərzində Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin aparatı formalaşdırıldı və qonşu ölkələrlə diplomatik nümayəndəliklərin əsası quruldu. Lakin bu dövrdə Azərbaycan diplomatiyasının qarşısında duran ən ciddi məsələ dünya müharibəsinin sonunda gündən-günə dəyişən beynəlxalq aləmdə böyük dövlətlərlə Azərbaycanın maraqlarına uyğun münasibətlər qurmaq idi. Paytaxt Bakıya köçən kimi, Almaniya özünün hərbi və ticarət nümayəndəsi baron Fon der Qoltsı buraya göndərdi. Avstriya-Macarıstan diplomatik nümayəndələri də sentyabrın sonuncu ongünlüyündə Bakıya gəldilər. Almaniya nümayəndələri Azərbaycan hökumətinin ağır iqtisadi vəziyyətindən istifadə edərək neft sənayesində və pambıq ticarətində güzəştli imtiyazlar almaq fikrində idilər. Lakin onların bu tələblərinə qarşı milli hökumət "Azərbaycan azərbaycanlılar üçündür" şüarını qoydu və bütün istiqamətlərdə Azərbaycanın müstəqilliyini qorumağa başladı. 508 Hətta Bakının azad edilməsində böyük xidmətləri olan türk komandanlığı belə Azərbaycan hökumətinin daxili işlərinə iyun böhranı zamanı müşahidə edilən müdaxilədən çəkinməyə başladı. Bakı azad edildikdən sonra Osmanlı-Azərbaycan münasibətlərinə toxunaraq T.Svyatoçevski yazır: "Osmanlı generalı artıq Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaqda son dərəcə ehtiyatlı hərəkət edirdi, hərbi məsələlər istisna olunmaqla, qalan bütün işlərin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilməsini gözləyirdi." 509 Türkiyə komandanlığının əvvəlki mövqeyinin dəyişməsi xeyli dərəcədə müstəqil dövlət idarəçiliyini bərqərar etmək istiqamətində Azərbaycan hökumətinin atdığı prinsipial addımlarla bağlı idi. Bununla belə, iki qardaş ölkə arasında münasibətlər Bakının fəthindən sonra daha intensiv xarakter almağa başladı. Türkiyə hökumətinin baş naziri Tələt paşanın
507
Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.156, 195-196 508
Azərbaycan, 1918, 9 dekabr 509
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, р. 140 139
sentyabrın 6-da Berlinə başlanan səfərinin əsas məqsədlərindən biri Azərbaycanla bağlı məsələ və xüsusilə Almaniyanı avqustun 27-də Rusiya ilə imzaladığı sazişdən çəkindirmək idi. Tələt paşa sentyabrın 5-də Dördlər İttifaqı ölkələri nümayəndələrinin Vyanada keçirilən konfransından sonra Berlinə yollandı və sentyabrın 24-nə qədər həm Almaniya rəsmiləri ilə, həm də Berlindəki Rusiya səfiri ilə çox gərgin danışıqlar apardı. Sentyabr ayının 7-də Almaniya nümayəndələrindən Hintze və Lossovla görüşən Tələt paşa Almaniyanın Türkiyədən xəbərsiz Rusiya ilə Qafqaz barəsində gizli müqavilə bağlamasından ciddi narahatçılıq ifadə etdi. Almaniya nümayəndələri isə Türkiyəni Bakıya hücum etməyəcəyi ilə bağlı Berlinə verdiyi vədi pozmaqda ittiham etdilər. 510
təqdim etdiyi Memorandumda Brest-Litovsk sülhündən sonra Cənubi Qafqazda yaranmış vəziyyət dəyərləndirilir və bildirilirdi ki, Bakı əyalətinin əhalisinin 85 faizi müsəlmanlardan ibarətdir və Bakı coğrafi cəhətdən yalnız Azərbaycana aiddir. Eyni zamanda memorandumda qeyd olunurdu ki, Bakısız güclü həyat qabiliyyəti olan qüvvətli bir Azərbaycan dövlətinin qurulması mümkün deyildir. Eyni zamanda memorandumda Rusiyanın Türkiyəyə qarşı daimi düşmən fəaliyyətində olduğunu nəzərə alaraq, Şimali və Cənubi Qafqazda yaşayan müsəlmanlardan ibarət müstəqil bir dövlətin yaradılması fikri irəli sürülürdü. Danışıqlar zamanı Tələt paşa Bakı da daxil olmaqla, Azərbaycanın, Gürcüstan və Ermənistanın, habelə sərhədləri ayrıca müəyyənləşdiriləcək Şimali Qafqaz respublikasının Almaniya tərəfindən tanınmasını istəmişdi. 511
Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi doktor Kriqe sentyabr ayının 11-də Türkiyə memorandumunda irəli sürülən müddəaları Berlindəki Rusiya səfiri ilə müzakirə etdi. Sovet Rusiyasının nümayəndəsi Cənubi Qafqaz respublikaları ilə Türkiyənin imzaladığı müqavilələrin Moskva tərəfindən tanınmadığını bildirdi, lakin əlavə etdi ki, Sovet hökuməti Türkiyə ilə Rusiya arasında Qafqaz dövlətinin yaranmasını mümkün saysa da, müstəqil gürcü, erməni və Azərbaycan dövlətlərindən ibarət bufer dövlətin yaradılmasını daha məqbul hesab etsə də, Şimali və Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının bir araya gələrək vahid dövlət yaratması fikrini qəti şəkildə rədd etdi. Almaniya tərəfi A.İoffenin fikirlərini öyrəndikdən sonra sentyabr ayının 12- də bildirdi ki, onlar, ancaq Sovet Rusiyasının qəbul etdiyi müddəaları dəstəkləyəcəklər və Azərbaycanla Ermənistanın tanınmasına əsas verəcək elə bir beynəlxalq hüquqi normalar görmürlər. Bununla yanaşı, Almaniya hökuməti bildirdi ki, əgər müvafiq şərtlər yaranarsa, Almaniya Bakı şəhərinin də daxil olduğu Azərbaycanın müstəqilliyini tanımağa hazır olacaqdır. Bunun müqabilində
510
A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.517 511
Yenə orada, s.519; Əlavə məlumat üçün bax: M.Qasımov. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. II hissə. Bakı, 2001, s.271-281 140
almanlar türk qoşunlarının 27 avqust sazişində müəyyən edilmiş sərhədlərdən geri çəkilməsini tələb edirdilər. 512
Danışıqların belə gərgin məqamında Bakının alınması barədə Tələt paşanın İstanbuldan aldığı teleqram Türkiyə nümayəndə heyətinin mövqelərini daha da gücləndirdi. İndi onlar Almaniyaya bir sıra iqtisadi güzəştlər vəd etməklə, Qafqaz respublikalarının müstəqilliklərinin tanınmasına nail olmaq istəyirdilər. Bakının azad edilməsi Azərbaycana münasibətdə Almaniya rəsmilərinin sərt müqavimətini aradan qaldırdı. Bu, açıq-aydın özünü sentyabr ayının 18-də Tələt paşaya təqdim olunmuş yeni müqavilə layihəsində göstərirdi. Müzakirələrin gedişində Tələt paşa türk qoşunlarının Azərbaycanda çox qalmayacağını bildirdi. Türkiyənin bu vədi sentyabr ayında imzalanmış 7 maddədən ibarət Almaniya-Osmanlı protokolunda təsbit edildi. Almaniya 27 avqust müqaviləsindən rəsmi şəkildə imtina etdi və Azərbaycanı diplomatik cəhətdən tanımaq arzusunda olduğunu, ilk addım kimi Bakıda tezliklə konsulluq açacağını bildirdi. Bundan əlavə, Osmanlı dövlətinin öz hərbi hissələrini Azərbaycan və Ermənistandan geri çəkməsi müqabilində Almaniya Azərbaycanın müstəqilliyinin Sovet Rusiyası tərəfindən tanınacağına da vəd verdi. 513 Öz növbəsində Türkiyə öz üzərinə təhəddüd götürdü ki, neft sahəsində Almaniyaya bəzi güzəştlər verilməsi istiqamətində Azərbaycan Respublikasına təsir göstərəcək və Azərbaycan ərazisində yaşayan alman əhalisinin hüquqlarının qorunması ilə bağlı əlindən gələni edəcəkdir. Almaniya-Osmanlı protokolunun imzalanmasından bir gün sonra Tələt paşa Berlində olan gürcü nümayəndələrini qəbul etdi. "Adlon" mehmanxanasında danışıqlar zamanı sədr-əzəm Türkiyə-Gürcüstan münasibətlərinin yaxşılaşdırılmasının vacibliyini gürcü nümayəndələrinə bildirdi. O, qeyd edirdi: "Biz bütün mübahisəli məsələləri birlikdə aradan qaldırmalıyıq... Biz gərək Qafqazda möhkəm dayanaq. Bu gün rus səfiri İoffe mənə dedi ki, baxmayaraq onlar Gürcüstanın Almaniya tərəfindən tanınmasına razılıq veriblər, lakin özləri Gürcüstanı tanımırlar. Siz görürsünüz ki, biz müttəfiq olmalıyıq". 514
Osmanlı imperiyası bolşevik təcavüzünə qarşı Cənubi Qafqaz həmrəyliyinin yaradılmasını Türkiyənin təhlükəsizliyinin və Qafqaz respublikalarının mövcudluğunun başlıca şərti hesab edirdi. Berlində olarkən Tələt paşa gürcü nümayəndələri ilə birlikdə Almaniyaya gəlmiş erməni nümayəndələri A.Zurabyan və A.Ohanyanı da qəbul etdi. Ümumqafqaz həmrəyliyinin yaradılması barədə onlarla fikir mübadiləsi edildi. Bakının azad edilməsi xəbərini alan kimi G.Çiçerin sentyabrın 19-da Almaniya hökumətinə nota kimi təqdim edilmək üçün uzun bir teleqram göndərdi. Teleqramda "Rusiya respublikasının əsas şəhərlərindən biri" hesab edilən Bakının azad edilməsi Sovet Rusiyasının ciddi etirazına səbəb olmuşdu. Sentyabrın 20-də
512 A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.523 513 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.140 514 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 122-123 141
RSFSR xalq xarici işlər komissarlığının Türkiyəyə notasında "tatar quldur dəstələrinin köməkliyi ilə" türk qoşunları tərəfindən Bakının azad edilməsi Sovet Rusiyasının ərazisinə təcavüz kimi qiymətləndirilirdi. 515 Buna görə də Sovet Rusiyası Brest müqaviləsinin Türkiyəyə aid hissəsinin qüvvədən düşdüyünü bildirdi. Sovet respublikasının bu addımı belə fikir söyləməyə əsas verir ki, Rusiya üçün Brest müqaviləsinin Türkiyəyə aid olan hissəsi Bakı üzərində qurulmuşmuş. Halbuki, söhbət konkret mənada bu müqaviləyə riayət edilməsindən gedirsə, may ayından etibarən türk qoşunları Cənubi Qafqazda ayrı-ayrı hərbi əməliyyatlarda iştirak edirdilər və Rusiya da bunlara görə Brest müqaviləsinin ləğv edilməsi məsələsini qaldırmamışdı. Digər tərəfdən, Brest müqaviləsi Cənubi Qafqazda о vaxta qədər qüvvədə idi ki, Zaqafqaziya özünü Rusiyanın bir hissəsi hesab edirdi. Cənubi Qafqaz Seyminin öz müstəqilliyini elan etməsi, Qafqazda ayrı-ayrı xalqların öz müqəddəratını təyin edib milli respublikalarını yaratması Brest müqaviləsinin bu xalqlar üçün hüquqi qüvvəsini itirməsi demək idi. Üçüncü bir tərəfdən, Sovet Rusiyasının 27 avqust sazişinə görə Gürcüstanın müstəqilliyinin Almaniya tərəfindən tanınmasına razılıq verməsi öz-özlüyündə Brest müqaviləsinin Qafqaza aid olan hissəsinin ləğv edilməsi demək idi. Eyni zamanda sentyabrın 21-də Sovet Rusiyası tərəfindən Almaniyanın Moskvadakı baş konsulu Hauşildə nota təqdim edildi. Notada türk qoşunlarının Bakını tutmasında Almaniyanın öz müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi bildirilir və Almaniya 27 avqust müqaviləsini pozmaqda ittiham edilirdi. 516
dərc edildi. Türkiyə səfiri Moskvada olmadığı üçün onu Berlində olan Osmanlı səfirliyi vasitəsi ilə İstanbula çatdırmaq qərara alındı. Lakin bu zaman Tələt paşa Berlində olduğu üçün Qafqazda yaranmış mübahisə barəsində Sovet səfirliyi ilə danışıqlar başlandı və nota Türkiyə hökumətinə göndərilmədi. Eyni zamanda Sovet Rusiyasının Xarici İşlər Komissarlığı Berlində olan A.İoffeyə təlimat vermişdi ki, "Bakı məsələsi"ni müzakirə etmək üçün Almaniyada olan Tələt paşa və Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəylə görüşüb "Bakının türklər tərəfindən Sovetlərə təslimini təmin etsin". 517 Bu görüşün baş tutması üçün A.İoffe 20 sentyabr tarixli notanın Türkiyəyə rəsmi təqdimatının yubadılmasına Moskvadan razılıq aldı. Bununla belə, Tələt paşa və Ə.Nəsim bəy notanın məzmunu haqqında artıq məlumatlı idilər. Sentyabrın 21-də Berlində başlanan Türkiyə-Rusiya danışıqlarında Tələt paşa bildirdi ki, Bakı məsələsi yalnız sülh yolu ilə həll edilə bilər və bu məsələdə onun hökumətinin heç bir ilhaqçılıq niyyəti yoxdur. Belə bir mövqe Tələt paşa tərəfindən sentyabrın 22-də danışıqların davam etdirilməsi zamanı da nümayiş etdirildi. Hətta sədr-əzəm bildirdi ki, Türkiyənin Rusiyadan heç bir torpaq ilhaq etmək fikri yoxdur və Qafqazda olan türk hərbi hissələri dərhal
515
Документы внешней политики СССР. Т.1, с.491-492 516
Документы внешней политики СССР, с.492-493 517
A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.525 142
geri çəkiləcəkdir. 518 Lakin Tələt paşanın belə loyal mövqeyinə baxmayaraq, A.İoffenin sözlərindən anlaşıldı ki, hətta Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınacağı halda belə Rusiyanın neft Bakısını azərbaycanlılara vermək fikri yoxdur. 519
A.İoffe Bakının Sovet hakimiyyəti orqanlarına təhvil verilməsi tələbini yenidən səsləndirdikdə Tələt paşa bildirdi ki, Türkiyə hər hansı ərazinin Rusiyaya təhvil verilməsi öhdəliyini öz üzərinə götürə bilməz, çünki onun Qafqaz millətlərinin daxili işlərinə qarışmaq niyyəti yoxdur. 520 Elə həmin gün Tələt paşa Berlini tərk edib İstanbula gəldi və Berlində rus səfiri ilə danışıqları davam etdirmək Türkiyənin Almaniyadakı böyük elçisi Rıfat paşaya həvalə edildi. Oktyabr ayının 2-də Ə.M.Topçubaşovu qəbul edən Tələt paşa Berlində aparılan danışıqlar barədə ona məlumat verdi və bildirdi ki, Azərbaycanın mənafeyi naminə nə mümkündürsə hamısını etmişdir. О qeyd edirdi ki, hələlik nə Avstriya-Macarıstan, nə də Almaniya müstəqil Azərbaycan dövlətini tanımaq istəmirlər. Rusiya səfiri isə danışıqlar zamanı göstərmişdi ki, guya "Qafqaz müsəlmanları yalnız Türkiyənin təzyiqi ilə müstəqil dövlət yaratmışlar". Müsəlman kəndlilərinin, bəylərin və varlıların zülmündən əzab çəkməyinə proletar Rusiyasının "dözməyəcəyini" qeyd edərək İoffe Tələt paşaya bildirmişdi ki, "orada /Qafqazda-C.H./ müsəlmanlar şiədirlər, siz türklər isə sünnüsünüz". Tələt paşa bu əsassız iddianı rədd edərək bildirmişdi ki, "bax mən türkəm və şiəyəm". Bu söhbəti dinləyən Ə.M.Topçubaşov isə əlavə etmişdi ki, "əgər mən sizinlə Berlində olsaydım cənab İoffeyə deyərdim ki, bax mən də Qafqaz müsəlmanıyam, lakin sünnüyəm". Bu məsələ ilə bağlı Tələt paşaya məlumat verən Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanda və ümumilikdə müsəlmanlar arasında məzhəbçiliyin qızışdırılmasının Rusiyanın ənənəvi siyasəti olduğunu göstərmişdi. О bildirirdi ki, Rusiyadakı indiki hökumət də həmin siyasəti yeridir və bolşeviklər müsəlmanlara düşmən münasibətlərini Bakıda törətdikləri hərəkətləri ilə sübut etdilər. 521
Almaniyadakı türk səfiri Rıfat paşa Qafqazda hərbi vəziyyəti nizama salmaq üçün Rusiya ilə Türkiyə arasında imzalanması nəzərdə tutulan protokol layihəsini oktyabr ayının əvvəllərində A.İoffeyə təqdim etdi. Həmin layihəyə görə Sovet Rusiyası Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımalı və ona hərbi, yaxud digər yolla müdaxilə etməyəcəyi barədə təminat verməli idi. Bu təkliflər qəbul olunacağı təqdirdə Türkiyə öz qoşunlarını Brest müqaviləsində göstərilən hüdudlara çəkməyi öz üzərinə götürürdü. Oktyabr ayının əvvəllərində protokol layihəsini müzakirə edən Sovet tərəfi ona konkret cavab verməyə tərəddüd edirdi. Sentyabrın 29-da Salonikada Bolqarıstanın təslim aktını imzalaması Sovet hökumətinin Berlindəki
518
Yenə orada, s.554-555 519
Y.H.Bayur. Türk İnkilabı Tarihi. Cilt III, s.246 520
A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.555 521
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin sədr-əzəmi Tələt paşa ilə söhbətinin yazılı qeydləri. 02.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.1-2 143
səfirinə türk protokolunu imzalamaq haqqında göstəriş verməsi ilə nəticələndi. Dördlər İttifaqının məğlubiyyətini hiss edən Sovet Rusiyası oktyabr ayının 3-də Türkiyənin Almaniyadakı səfiri Rüfət paşaya göndərdiyi notada Türkiyənin Brest müqaviləsində göstərilən hüdudlara çəkilməsini, Türk qoşunları tərəfindən tərk edilən ərazilərin Sovet Rusiyasına təslim edilməsini, Brest müqaviləsinin pozulması nəticəsində türk ordusunun Rusiyaya vurduğu maddi ziyanı müəyyən etmək üçün xüsusi beynəlxalq komissiyanın yaradılmasına, hər iki tərəfin Almaniya imperatorluğuna müraciət edərək, bu öhdəliklərin yerinə yetirilməsində təminatçı olmasını xahiş etməkdən ibarət olan təkliflərini irəli sürdü. 522 Berlində aparılan danışıqlar barəsində Moskvaya müntəzəm məlumat verən A.İoffe oktyabrın 7-də V.İ.Lenin və Y.Sverdlovun imzası ilə belə bir teleqram aldı: "Bakını hakimiyyət orqanlarımıza vermək barəsindəki təklif qəbul edilməyincə, Türkiyə protokolunu imzalamağa razı deyilik, çünki bu maddə olmadan güman etməyə əsas vardır ki, Bakını Antantaya təslim etmək barəsində Antanta ilə gizli saziş bağlanmışdır". 523 Lakin bu ehtimal real həqiqətə uyğun deyildi. Sonralar hərbi qruplaşmalar arasında imzalanmış gizli müqavilələr aşkarlananda məlum oldu ki, Mudros barışığına qədər Türkiyə Bakı barəsində Antanta dövlətləri ilə heç bir gizli danışıqlar aparmamış və heç bir gizli müqavilə imzalanmamışdır. Oktyabrın 10-da RSFSR Xalq xarici işlər komissarı G.Çiçerin Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə yeni nota ilə müraciət etdi. Bu notada əvvəlki sovet tələbləri təkrarlanır, Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyindən oktyabrda alınan cavab teleqramında irəli sürülən müddəalar təkzib edilirdi. Notada ilk növbədə Bakının, sonra isə müstəqilliyi Almaniya tərəfindən tanınan Gürcüstanı çıxmaq şərti ilə Cənubi Qafqazın bütün qalan hissəsinin Sovet hakimiyyət orqanlarına verilməsi tələb edilirdi. 524 Belə əsassız iddialara görə Berlində aparılan Türkiyə-Rusiya danışıqları baş tutmadı və hazırlanmış protokol imzalanmadı. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrinin Avropa dövlətlərinin paytaxtlarına nümayəndələr göndərmək təşəbbüsü faydalı və zəruri bir ideya idi. Hər an dəyişən siyasi proseslərin və beynəlxalq vəziyyətin nəbzini tutmaq üçün buna böyük ehtiyac var idi. M.Ə.Rəsulzadə İstanbuldan nazirlər kabinəsinin başçısı F.X.Xoyskiyə vurduğu təcili teleqramda qeyd edirdi ki, siyasi konyuktura tamamilə dəyişmişdir. Vilsonun prinsipləri əsasında sülh təklif edilmişdir. Konfrans olmayacaq. Ermənilər Qarabağı tələb edirlər. Təcili şəkildə Milli Şuranı çağırmaq və Avropada təbliğata başlamaq zəruridir. 525
Halbuki, qonşu Gürcüstan və Ermənistan respublikaları avqust ayında artıq öz nümayəndələrini Berlinə
522
Документы внешней политики СССР. Т.1, с.510 523
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s.151 524
Документы внешней политики СССР. Т.1, с.516; M.Qasımov. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. II hissə, s.279 525 İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri M.Ə.Rəsulzadənin Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. Oktyabr, 1918. //ARDA, Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|