Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
f.970, s.1, i.5, v.2
144
göndərmişdilər. Avropanın mərkəzində hadisələrin gedişini yaxından izləyən bu nümayəndəliklər Dördlər İttifaqının gözlənilən məğlubiyyətini hiss etdikdə Norveç və İsveçin paytaxtlarında ABŞ, İngiltərə və Fransa diplomatik nümayəndələri ilə qeyri-rəsmi əlaqələr yaratmışdılar. 526
Osloda Z.Avalov Britaniya və Fransa səfirləri ilə görüşdü. Böyük Britaniyanın Norveçdəki səfiri ser Mensfeld K.Findli onu qəbul edərək Cənubi Qafqazdakı vəziyyət barədə ətraflı məlumat aldı. 527
Bakının azad edilməsi məsələsi ilə dərindən maraqlanan ingilis səfiri bu fikirdə idi ki, Türkiyə Almaniyanın təhriki ilə Bakı istiqamətində hərəkət etmişdir. Lakin Z.Avalov bu mübahisədə Almaniyanın Rusiya ilə müttəfiq olduğunu qeyd edib bildirdi: "Türkiyə ilə Azərbaycanın yaxınlaşması türk həmrəyliyi zəminində olmuşdur". 528
Norveçdə olan erməni və gürcü nümayəndələri Osloda olan ABŞ səlahiyyətli nümayəndəsi Artur Şoupfeld ilə görüşüb ona istiqlaliyyətin elan edilməsi haqqında memorandum təqdim etdilər. Az sonra bunun nəticəsi oldu. Artıq sentyabr ayında ABŞ-ın nufuzlu siyasi xadimlərindən olan keçmiş prezident Teodor Ruzvelt və respublikaçı senator Henri Kabot Loc azad Ermənistan dövlətinin yaradılması barədə çıxış etdilər. Senator H.Locun hazırladığı qətnamə əsasında müstəqil Ermənistan dövləti nəinki Rusiya və "Türkiyə Ermənistanı" ərazilərini əhatə etməli, eyni zamanda Kilikiya, Cənubi Azərbaycanın bir hissəsi və digər ərazilər də bura daxil olmalı idi. Az sonra senator Vilyam Kinq də Ermənistan barəsində buna bənzər bir qətnaməni müzakirə üçün senata təqdim etmişdi. Erməni və gürcü nümayəndələrinin 1918-ci ilin payızında Avropa dövlətlərinin paytaxtlarında Antanta dövlətlərinin diplomatik nümayəndələri ilə apardığı danışıqlar Dördlər İttifaqının məğlubiyyətindən sonra onların beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri və xüsusilə fövqəladə səlahiyyətli nümayəndə Ə.M.Topçubaşov Avropa paytaxtlarına xüsusi nümayəndəlik göndərilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Dörd aya yaxın Bakının azad edilməsi ilə məşğul olan Azərbaycan hökuməti bu istiqamətdə əhəmiyyətli addım ata bilmədiyi üçün Ə.M.Topçubaşov İstanbulda öz təşəbbüsü ilə Əli bəy Hüseynzadənin başçılığı ilə neytral ölkə olan İsveçrəyə göndərilmək üçün kiçik nümayəndəlik yaratdı. Burada onlar xarici ölkələrin diplomatik nümayəndələri ilə görüşməli, Hollandiya, İtaliya və Fransaya getməli idilər. Lakin bu missiyaya Avropa ölkələrinə getmək üçün Antanta ölkələri tərəfindən viza verilmədi. Berlinə və Vyanaya səfərə çıxmağa hazırlaşan Ə.M.Topçubaşov oktyabr ayı ərzində İstanbulda Türkiyənin rəsmi dövlət nümayəndələri ilə bir sıra görüşlər keçirdi. Lakin Türkiyə məğlubiyyət ərəfəsindəki böhran içərisində olduğu və ay yarım ərzində üç hökumət kabinəsi dəyişdiyi üçün Azərbaycanla Osmanlı dövləti
526 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 115-116 527 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, р. 162 528 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.118 145
arasında sabit münasibətlər bərqərar etmək mümkün olmadı. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinin başçısına noyabr ayının 14-də yazdığı məktubda bu barədə deyirdi: "Mənim gəldiyim müddətdə artıq üçüncü kabinet yaradılır, Tələt paşa kabinəsindən sonra yaradılmış İzzət paşa kabinəsi buraxıldı. Və bir neçə gün əvvəl köhnə diplomat Tevfik paşa xarici işlər naziri Mustafa Reşad paşa ilə yeni kabinet yaratdılar. Bir kabinetlə hər hansı bir əlaqə yaratmağa macal tapmamış, yeni kabinə yaranır". 529
fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsini sədr-əzəm Tələt paşa qəbul etdi. Bundan iki gün əvvəl o, İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A.Səfikürdskini qəbul etmişdi. Tələt paşa Berlində apardığı danışıqlarda Azərbaycanın mənafeyini müdafiə etdiyini, lakin vəziyyətin xeyli çətinləşdiyini bildirdi. О qeyd edirdi ki, bizim yalnız bir arzumuz - Rusiya imperiyasının dağılması - yerinə yetmişdir: "Bu həm bizim üçün, həm sizin üçün, həm də bütün Qafqaz və Rusiya xalqları üçün yaxşı nəticədir". Bundan səmərəli istifadə etmək üçün azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər öz aralarında olan kiçik ziddiyyətləri və narazılıqları unudub, mehriban əlaqələr yaratmalıdırlar. Eyni zamanda, Tələt paşa qeyd edirdi ki, belə əlaqələrin yaradılmasına məhz indi başlanılmalıdır. "Əlbəttə, mübahisəli məsələləri həll etmək üçün yeni yaranan dövlətlər beş-altı mübahisəli kəndi bir-birinə güzəştə getməlidir. Yalnız bu halda biz Qafqaz dövlətləri ilə Sülh konqresində birlikdə ola bilərik". 530
Tələt paşa danışıqlar zamanı müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasının Türkiyənin çoxdankı arzusu olduğunu bildirdi. Ə.M.Topçubaşov Berlin səfəri zamanı Azərbaycanın mənafeyi uğrunda, habelə türk əsgərlərinin Bakının azad edilməsində iştirakına görə sədr-əzəm Azərbaycan hökuməti adından təşəkkürünü bildirdi. Qonşularla münasibətlərdə yarandığı gündən Azərbaycan Respublikasının mehriban qonşuluq prinsiplərini rəhbər tutduğunu göstərərək о bildirdi ki, bu xoş məqsədə nail olmağın böyük çətinlikləri vardır. Əgər gürcülərlə sülh yolu ilə keçinmək mümkünsə, lakin ermənilərlə çox çətindir, "bizim müsəlmanların bu işdə səmimiliyi çoxdan məlumdur. Ermənilərin isə yalnız indiki hərəkətlərini göstərmək kifayətdir. Nə qədər ölkə varsa, onların bir о qədər də oriyentasiyaları vardır. İstanbulda sizə öz məhəbbət və sədaqətlərini bəyan edirlər, Berlində almanlara. Ona görə də bizim hökumətimiz məni fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi Avstriya-Macarıstan və Almaniya paytaxtına göndərməyi lazım bilmişdir". 531
529 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 14.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.18 530
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin sədr-əzəmi Tələt paşa ilə söhbətinin yazılı qeydləri. 02.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.2 -3 531 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin sədr-əzəmi Tələt paşa ilə söhbətinin yazılı qeydləri. 02.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.3 146
Elə həmin gün, oktyabr ayının 2-də Ə.M.Topçubaşov Türkiyə xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəyin qəbulunda oldu. Azərbaycan hökuməti tərəfindən İstanbulda, Berlində, Vyanada, habelə Ermənistan və Gürcüstan nümayəndələri ilə danışıqlar aparmaq üçün ona verilmiş fövqəladə səlahiyyətli nazir mandatını Osmanlı Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim etdi və Azərbaycan Respublikası barəsində məlumat verdi. Əhməd Nəsim bəy Ə.M.Topçubaşovun missiyası və Azərbaycan barəsində bu yaxınlarda sədr-əzəmlə söhbət etdiyini qeyd edib bildirdi: "İndi ümid etmək olar ki, sizin üçün, azərbaycanlılar üçün yaxşı günlər başlayır və siz öz dövlət quruculuğunuzla məşğul ola bilərsiniz". 532
aralarında olan ixtilafları aradan qaldırmağın, qarşılıqlı razılıq əsasında öz aralarında sərhədləri müəyyənləşdirməyin zəruriliyini qeyd etdi. Son vaxtlar dünya hadisələrinin istiqamətinin dəyişdiyini, İstanbul konfransının mümkün olmayacağını qeyd edərək o, Qafqazda sülhün və sabitliyin, mehriban qonşuluq münasibətlərinin bərqərar edilməsini vacib hesab edirdi. Danışıqlar zamanı Əhməd Nəsim bəy bildirdi: "Buna mümkün olduqca tez başlamaq lazımdır ki, Sülh konqresinə hazırlaşmaq mümkün olsun. Azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər ora bir ümumi arzu ilə getməlidir". Osmanlı xarici işlər naziri ilə razılaşsa da, Ə.M.Topçubaşov ermənilərlə bir yerdə işləməyin qeyri-mümkünlüyünü əsaslandırdı. О bildirdi ki, ermənilərin iştahası çox böyükdür və həm də bu iştahı özgələrinin, ilk növbədə isə bizim hesabımıza doyurmaq istəyirlər. Onlar demək olar ki, bütün ölkələrin paytaxtlarında bizə qarşı təbliğat aparıb, bizim millətin öz dövlət həyatını qurmağa qadir olmadığını və qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağı bacarmadığına dair saxta məlumatlar yayıb, Azərbaycanın mənafeyinə ziyan
vururlar. Ə.M.Topçubaşov dedi: "Ona görə də mühüm Avropa paytaxtlarında nümayəndəliyimizin olması bizim üçün zəruridir". Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi bu fikrə tərəfdar idi. Bu barədə o, İstanbul konfransına gəlmiş Azərbaycan nümayəndələri ilə də söhbət etmişdi. Əhməd Nəsim bəy danışıqlar zamanı bildirdi ki, bu çox faydalı fikirdir, əgər siz xaricdə olsanız çox yaxşı olar və Azərbaycan haqqında özünüz danışmalı olarsınız. 533
Oktyabr ayının 3-də Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsini Osmanlı imperiyasının hərbi naziri Ənvər paşa qəbul etdi. Hərbi nazirliyin qəbul otağında Ə.M.Topçubaşov vaxtilə Batum danışıqlarında Türkiyə nümayəndə heyətinə başçılıq etmiş ədliyyə naziri Xəlil bəylə qarşılaşdı və Qafqaz
532 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəylə söhbəti. 02.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.4 533
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəylə söhbəti. 02.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.5
147
respublikalarının sərhəd məsələlərinə və qarşılıqlı münasibətlərinə dair qısa fikir mübadiləsi edildi. Hərbi nazirlikdə danışıqlar zamanı Azərbaycan ordusunun yaradılmasına, bilavasitə qayğısına və Bakının azad edilməsində yardımına, habelə Azərbaycan xalqı qarşısında xidmətləri olan İslam Ordusuna hərbi nazirin qardaşı Nuru paşanın rəhbərlik etdiyinə görə Ənvər paşaya öz minnətdarlığını bildirdi. Azərbaycan ordusu üçün zəruri olan kadrların hazırlanması, silah və hərbi sursat təchizatı ilə bağlı bir sıra məsələlər danışıqlarda müzakirə edildi. Avropa paytaxtlarına Azərbaycan nümayəndələrinin göndərilməsinə Ənvər paşa böyük əhəmiyyət verirdi. О qeyd edirdi ki, nəinki Berlin və Vyanaya, hətta vuruşan ölkələrin səfirlikləri ilə əlaqə saxlamaq üçün neytral dövlətlər olan İsveçrə və Hollandiyaya da getmək lazımdır. Belə səfərlər nəticəsində Azərbaycanın müstəqil bir dövlət olduğunu qəzetlər və digər vasitələrlə təbliğ etmək olar. Ənvər paşa deyirdi: "Uzun müddət, ən azı ümumi sülh bağlanana qədər İsveçrədə qalmaq, Berlinə və digər mərkəzlərə getmək lazımdır. Əgər sizə orada çox qalmaq olmazsa, indiki nümayəndəliyinizdən kimisə göndərmək olar. Daha yaxşı olardı ki, məsələn Cenevrə və
Lozannada bütöv bir Azərbaycan nümayəndəliyi olsun". 534
Lakin dünya müharibəsinin çətinlikləri Türkiyədə hökumət böhranını dərinləşdirmişdi. Oktyabrın əvvəllərində Almaniyada hökumət dəyişikliyinin Osmanlı dövlətinə də təsiri oldu. Oktyabr ayının 8-də Tələt paşa kabineti istefa verdi və oktyabr ayının 19-da Türkiyənin siyasətini ABŞ prezidenti V.Vilsonun "14 maddəsinə" uyğunlaşdırmağa çalışan İzzət paşa kabineti yaradıldı. Oktyabrın ortalarında Türkiyənin siyasi dairələrində ingilispərəst meyl güclənmişdi. Mətbuatda köhnə kabinə və xüsusi ilə Ənvər paşa ciddi tənqid obyektinə çevrilmişdi, bir növ "bütün günah" onun üzərinə qoyulurdu. Və hətta belə bir sual verilirdi ki, "nə üçün o, Azərbaycanı Türkiyə ilə bağladı?" Bununla belə yeni kabinənin də mövqeyi güclü deyildi. Azərbaycan hökumətinin rəisinə yazdığı məktubda Ə.M.Topçubaşov göstərirdi ki, "indiki kabinet özünün zəifliyini etiraf edir". 535
Türkiyədə yaranmış yeni kabinetin zəifliyi Baş nazir və xarici işlər nazirinin Ə.M.Topçubaşovla danışıqlarında da özünü göstərirdi. Oktyabrın 21-də yeni sədr-əzəm İzzət paşa Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsini qəbul etdi. Ə.M.Topçubaşov yeni hökumət kabinəsini təbrik etdi və sədr-əzəmə Azərbaycan Respublikası, İstanbulda keçirdiyi görüşlər, habelə yaranmış vəziyyət barədə məlumat verdi. İzzət paşa vəziyyətin böhranlı bir mərhələyə çatdığını qeyd edərək dedi: "Bəli, zaman sürətlə gedir, indi hər şey gün ərzində deyil, saat ərzində dəyişir. Baxın, dünən nə var idi, bu gün nələr baş verir. Dünən biz elə vəziyyətdə idik ki, özümüzü yaxşı hiss edirdik, bu gün biz... məğlubuq. İndi bizə birlikdə
534 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşa ilə söhbəti. 03.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.8 535
Osmanlı hökumətində Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun F.X.Xoyskiyə məktubu. 31.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.12-13 148
fəaliyyət göstərmək lazımdır ki, öz mənafelərimizi saxlaya bilək. Heç kim üçün sirr deyildir ki, biz sizin Azərbaycanı sevirik və indiyə kimi nə mümkündürsə etmişik". 536 Danışıqlarda Azərbaycan tərəfi indiyə kimi göstərilən yardıma görə təşəkkürünü bildirdi və yeni kabinənin də Azərbaycana münasibətdə köhnə xətti davam etdirəcəyinə ümidvar olduğunu qeyd etdi. Cavabında İzzət paşa böyük qardaşın kiçik qardaşa imkanları daxilində kömək göstərməsinin vacibliyini təsdiq edərək, daha çox yaranmış obyektiv reallıqlar baxımından çıxış edərək dedi: "Siz özünüz görürsünüz ki, şərait dəyişir, bizim və bizim müttəfiqlərin də vəziyyəti kəskin şəkildə dəyişir. Ona görə indi söz bizim yox, Vilsonun və onun tərəfdarlarınındır". 537
Uzun müzakirələrdən sonra razılıq əldə edildi ki, Türkiyənin Azərbaycana əvvəlki münasibətinin dəyişməz qaldığı barədə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə məlumat versin. Oktyabr ayının 24-də yeni sədr-əzəm İzzət paşa türk ordularının Qafqazdan çıxarılıb Brest-Litovsk sülhündə müəyyənləşmiş sərhədlərə çəkilməsi haqqında əmr verdi. Bu əmr Türkiyənin təslimçiliyə doğru getdiyinin aydın təzahürü idi. Oktyabr ayının 27-də Ə.M.Topçubaşov yeni xarici işlər naziri Nəbi bəylə görüşdü. Danışıqlar zamanı Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bir sıra mühüm istiqamətləri müzakirə edildi və yeni xarici işlər naziri Türkiyənin Azərbaycana olan münasibətinin dəyişməz qaldığını bir daha təsdiq etdi. Azərbaycan tərəfi yeni yaradılmış milli ordunun komplektləşdirilməsi üçün zəruri olan hərbi sursatı Osmanlı dövlətindən alacağına ümidvar olduğunu bildirdi. Türkiyə xarici işlər naziri müttəfiqlərin təzyiqi ilə Osmanlı ordusunun Azərbaycandan çıxmaq məcburiyyətində qalacağını göstərdi. Lakin Nəbi bəy türk zabit və əsgərlərinin könüllü şəkildə Azərbaycan ordusunda qalıb xidmət etməsinin mümkünlüyünü də qeyd etdi. Danışıqlar zamanı Nəbi bəу türk qoşunlarının çıxacağı təqdirdə Azərbaycana tezliklə diplomatik nümayəndə təyin ediləcəyi barədə məlumat verdi. Söhbətin gedişində Qarabağ məsələsinə və bu məsələ ətrafında İstanbul konfransına gəlmiş erməni nümayəndələrinin qaldırdığı təbliğat kampaniyasına da toxunuldu. Ə.M.Topçubaşov bu məsələ ilə bağlı göstərdi ki, ermənilərin iddia etdikləri Gəncə quberniyasının Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları Azərbaycanın ərazisinə daxildir və bizim hökumətimiz Andronik kimi avantüristlərin bandasının pozduğu öz ərazi sabitliyini təmin etmək üçün bu rayonlara ordu göndərmək hüququna malikdir. О dedi: "Ermənilərin bəyanatının əksinə olaraq sizə bildirməliyəm ki, bu bizim ordu hissələrimizdir və öz ərazilərimizə göndərilmişdir". 538 Qarabağa Azərbaycan Ordusunun göndərilməsi barədə İstanbulda olan erməni nümayəndələri Tiflisdəki daimi nümayəndələri A.Camalyandan teleqram almışdı. Bu teleqram əsasında erməni nümayəndəliyinin
536
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin yeni sədr-əzəmi İzzət paşa ilə söhbəti. 21.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.8 537 Yеnə orada, v.9 538 Yenə orada, v.12 149
rəhbəri A.Ağaronyan Andronikin Qarabağda törətdiyi cinayətlərin üstündən sükutla keçərək bura Azərbaycan ordusunun yeridilməsinin guya problemin dinc yolla həll edilməsinə maneçilik törətdiyi barədə Ə.M.Topçubaşova məktubla müraciət etmişdi. 539
Belə bir müraciət Almaniya və Avstriya-Macarıstan səfirliyinə də verilmişdi. Lakin almanların ermənilərə münasibəti о qədər də yaxşı deyildi, onların şıltaqlığına dözsələr də, regionda ağalıq etmək arzularına mənfi münasibət bəsləyirdilər. 540
Almaniyanın Gürcüstandakı diplomatik heyətinin başçısı fon Kressə də müraciət etmişdi. Lakin fon Kress Qarabağ məsələsində Ermənistana heç bir kömək göstərə bilməyəcəyinə təəssüfləndiyini bildirib Gürcüstanda olan Osmanlı nümayəndəsi Əbdül Kərim paşa ilə görüşməyi məsləhət görmüşdü. Əbdül Kərim paşa da bu işin Türkiyəyə dəxli olmadığını və öz növbəsində Tiflisdə olan Azərbaycan nümayəndəsi M.Y.Cəfərovla görüşməyin lazım olduğunu A.Camalyana bildirmişdi. 541
Oktyabr
ayının 28-də Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətli nümayəndəsi İstanbulda - Türkiyə Xalq Maarifi Nazirliyində qəbul edildi. Maarif naziri xəstə olduğu üçün onun müavini ilə Azərbaycan-Türkiyə mədəni əlaqələri barədə danışıqlar aparıldı. İlk növbədə hələ 1918-ci ilin yayında M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Ağayev tərəfindən qaldırılan Türkiyədən müəllimlər dəvət etmək məsələsinə toxunuldu. Türkiyə tərəfi bu işin Maarif Nazirliyi tərəfindən aparıldığını və Azərbaycan tərəfinin bu təşəbbüsünün yaxın vaxtlarda həyata keçiriləcəyini bildirdi. 542 Danışıqlarda azərbaycanlı gənclərin Türkiyəyə oxumağa göndərilməsi, habelə əvvəlcədən burada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin təhsilini başa çatdırdıqdan sonra Azərbaycana qayıtması məsələləri müzakirə edildi. Türkiyənin maarif və
mədəniyyət nazirlikləri, qabaqcıl ziyalılarının yardımı ilə Ə.M.Topçubaşov İstanbulda "Azərbaycan mətbuat bürosu" yarada bilmişdi. 543 Bu
büronun da Azərbaycan haqqında olan materialların toplanması və yayılmasında böyük rolu oldu. Yenə həmin gün oktyabr ayının 28-də günün ikinci yarısı Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsinin yeni seçilmiş Şeyxülislamla görüşü oldu. Şeyxülislam özü Qafqazdan idi. O, vaxtı ilə Dağıstanın Qünyub aulu yaxınlığındakı İnax kəndindən Türkiyəyə təhsil almağa gəlmişdi və sonra
539
Ermənistanın İstanbuldakı nümayəndəliyinin sədri A.Ağaronyanın Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşova məktubu. Oktyabr, 1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.7 540 Ermənistanın İstanbulda olan nümayəndəliyinin sədri A.Ağaronyanın Almaniya və Avstriya- Macarıstanın Türkiyədəki səfirlərinə müraciəti. Oktyabr, 1918. //ARDA, f.894, s.10, i.31,v.4 541
ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.17, v.44-46 542
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin xalq maarifi nazirinin müavini ilə söhbəti. 28.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i-150, v.13-14 543 Osmanlı hökumətində Azərbaycan Rcspublikasının fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun F.X.Xoyskiyə məktubu. 31.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.15 150
Türkiyədə qalmışdı. Ona görə də Şeyxülislam Qafqazdakı vəziyyət, Azərbaycan- Dağıstan, azərbaycanlı gənclərin dinə münasibəti barədə xeyli sual-cavab apardı, şəriətin bəzi vacib cəhətləri üzərində dayandı. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycandakı vəziyyət, yüzillik rus müstəmləkəçiliyinin Azərbaycanın mənəviyyatına vurduğu ziyanlar, habelə Qafqazda olan din xadimlərinin rus idarəçiliyinin əlində bir alətə çevrildiyi barədə ətraflı məlumat verdi. Uzun müddət müsəlmanların düşmənlərinin sünni şiə ədavətindən məharətlə istifadə etdiklərini və indi artıq Azərbaycanda belə ziyanlı ideyaların aradan qaldırıldığını eşidən Şeyxülislam bundan çox razı qaldı. О bildirdi: "Bunu sizdən eşitməyə çox-çox şadam. Əlbəttə, bu fərq bir Allahı tanıyan və Quranı qəbul edən müsəlmanları ayırmamalıdır və Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|