Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XI FƏSİL ABŞ-da lobbiçilik cəhdləri və Qərbi Avropada təbliğat işlərinin genişləndirilməsi
1919-cu ilin payızından başlayaraq beynəlxalq vəziyyət yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişməyə başladı. Bunu müəyyən edən ən mühüm amil rus ağqvardiyaçı generalların məğlubiyyəti idi. Bu dövrdə Yudeniç və Kolçakın məğlub olması, Denikinin isə ümidsiz vəziyyətə düşməsi Antanta siyasi dairələrində "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasına inamı sarsıtmış, Avropa üçün ciddi təhlükəyə çevriləcək vahid bolşevik Rusiyasının yaranma ehtimalı isə onları bu və ya digər dərəcədə vahimələndirmişdi. Versal müqaviləsinin ağır şərtləri ilə taqətdən salınmış Almaniyanın bolşevik Rusiyası ilə yaxınlaşma planları, Baltik respublikalarının Sovet Rusiyası ilə sülh bağlamaq meyllərinin meydana çıxması, Antanta dövlətlərinin yeni yaranmış respublikalara münasibətinin dəyişməsini zəruri edirdi. Sovet hökumətinin 1919-cu ilin avqust ayının 31-də Estoniyaya, sentyabr ayının 11-də isə Litva, Latviya və Finlandiyaya sülh danışıqlarına başlamaq barədə təkliflərlə müraciət etməsi, uzun müddət Antanta dövlətləri tərəfindən tanınmalarını gözləyən bu ölkələrin Rusiyaya meylini artırmışdı. Digər tərəfdən, Amerika Senatının Versal sülhünə və ümumiyyətlə, sülh konfransına mənfi münasibətinin meydana çıxması müttəfiqlərarası zıddiyyətləri dərinləşdirir və beynəlxalq münasibətlərdə yeni meyllər doğururdu. Bütün bunlar Azərbaycan hökumətindən, Respublika xarici işlər nazirliyindən və onun Parisdəki nümayəndələrindən yaranmış yeni beynəlxalq şəraitə uyğun xarici siyasət xətti yeritməyi tələb edirdi. Bu baxımdan xarici siyasət xəttinin həyata keçirilməsində ABŞ-la ikitərəfli münasibətlərin yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Azərbaycan Respublikası və onun Parisdə olan nümayəndələri ABŞ-la iqtisadi və siyasi əlaqələr yaradılmasına, xüsusilə, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən tanınmağa böyük səy göstərirdilər. Bu xeyli dərəcədə onunla bağlı idi ki, ənənəvi Avropa dövlətləri ilə yanaşı, Birinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ iqtisadi cəhətdən çox qüvvətlənmiş və əslində dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərdən birinə çevrilmişdi. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Birləşmiş Ştatlar dünyanın əsas bankiri rolunu oynayırdı, yaxud ABŞ dövlət katibi Lansinqin dili ilə desək, Amerika dünyanı iqtisadi cəhətdən idarə edirdi və siyasi cəhətdən də onu idarə etməyə hazırlaşırdı. Bundan əlavə, prezident Vudro Vilson dünya müharibəsindən sonra yaranan dünya sisteminin əsas memarı, yeni yaranmış dövlətlərin müdafiəçisi, kiçik xalqların dostu kimi tanınırdı. Paris Sülh konfransı dövründə Vilsonun Qafqaz respublikalarına soyuq münasibəti onunla bağlı idi ki, bir növ bu respublikalar Polşa, Finlandiya, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya və digərlərindən fərqli olaraq, "gözlənilmədən" yaranmışdılar, yaxud Vilsonun 1918-ci ilin
323
yanvarında elan edilmiş on dörd sülh prinsipində kiçik xalqların təyini müqəddəratı hüququ təsbit edilsə də, həmin prinsiplərdə Rusiya imperiyasının dağılması nəzərdə tutulmamışdı. Bir növ Vilson üçün Rusiyanın dağılması və onun hüdudlarında Gürcüstan və Azərbaycan adlı respublikaların yaranması tamamilə gözlənilməz bir hadisə idi. Qafqazda "qəflətən" meydana çıxan bu respublikalar haqqında, nəinki Amerika prezidentinin və siyasi dairələrinin, eləcə də Birləşmiş Ştatların ictimaiyyətinin məlumatı çox az idi. Bunu nəzərə alaraq Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan və Gürcüstanı ABŞ-da təbliğ etməyi, onları siyasi cəhətdən tanıtmağı öz üzərinə götürmüş, Nyu-York şəhərindən ABŞ Konqresinin nümayəndələr palatasının üzvü, vəkil Valter Çandler vasitəsi ilə sentyabr ayının 26-da prezident V.Vilsona məktub və bir sıra materiallar göndərmişdi. Məktubda 1919-cu ilin may ayının 28-də, istiqlaliyyət elan edilməsinin birinci ildönümü günü Azərbaycan nümayəndələrinin Vilson tərəfindən qəbul edilməsi prezidentə xatırladılır və bu görüşün onlar üçün unudulmaz hadisə olduğu qeyd edilirdi. О yazırdı ki, "biz sizin simanızda xalqları, xüsusən sizin prinsipləriniz əsasında milli və siyasi cəhətdən öz müqəddəratını təyin etmiş kiçik xalqları sülhə, azadlığa və yanaşı yaşamağa çağıran müasir Apostolu görürük. Belə xalqlardan biri olan Azərbaycan xalqının nümayəndəsi kimi, biz ümidvarıq ki, xalqımız Böyük Amerika və Sizin tərəfinizdən də müstəqilliyini və azadlığını qorumaq kimi müqəddəs işdə müdafiə olunacaq və yardım alacaqdır." 1097
Prezident Vilsonun Azərbaycan haqqında məlumatının azlığını nəzərə alaraq, Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında memorandumu, sərhədlər göstərilən iqtisadi xəritəni, Azərbaycanın iqtisadi və maliyyə vəziyyəti haqqında diaqramları, etnoqrafik xəritə ilə birlikdə Azərbaycan əhalisinin milli-etnik tərkibi haqqında memorandumu ona göndərdi. 1098
Dünya müharibəsi başa çatan kimi ermənilər ABŞ-da "Müstəqil Ermənistanın Amerika Komitəsi"ni yaratmışdılar və bu komitə, təkcə Ermənistanın müstəqilliyini tanıtmaq uğrunda deyil, eyni zamanda Azərbaycanı və Gürcüstanı Amerika siyasi dairələri, Amerika ictimaiyyətinin gözündə nüfuzdan salmaq istiqamətində iş aparırdı. Ona görə, ABŞ-da Azərbaycan haqqında həqiqətin yayılmasına, Amerika siyasi dairələrinin Azərbaycan haqqında təsəvvürlərinin düzgün formalaşmasına böyük zərurət duyulurdu. Bu məqsədlə Baltik ölkələri, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri vəkil V.Çandlerlə müqavilə bağlamışdılar. 1099
1919-cu ilin sentyabrında Ə.M. Topçubaşov Parisdə olan bütün nümayəndə heyətinin iştirakı ilə V.Çandlerlə iki müqavilə imzaladı. 3 ay
1097
Azərbaycanın Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşovun ABŞ prezidenti V.Vilsona məktubu. 26.09.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.146, v.55 1098 Yenə orada, v.56 1099 Third session of the Sixty-Fifth Congress of the USA, vol.57, part 5, p.39
324
müddətinə imzalanmış birinci müqaviləyə görə, Amerika vətəndaşı Valter M.Çandler Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibinə təbliğati məsələlərlə bağlı hüquq məsləhətçisi kimi qəbul edilirdi və üç ay müddətinə Azərbaycan Respublikasının mənafeyini və müstəqilliyini müdafiə etməyi öz üzərinə götürürdü. Azərbaycan tərəfi isə bu xidmətin müqabilində V.Çandlerə 5 min Amerika dolları həcmində zəhmət haqqı verməli idi. Bu məbləğin yarısı müqavilə imzalanan kimi, qalan yarısı isə 1919-cu ilin dekabr ayının 1-dən gec olmayaraq ödənilməli idi. Qarşılıqlı razılığa əsasən, müqavilə imzalandığı andan qüvvəyə minirdi. Azərbaycan tərəfi müqavilənin parlamentdə təsdiq edilməsinə təminat verirdi. Bu müqavilə ilə yanaşı, eyni zamanda tərəflər uzunmüddətli dövr üçün nəzərdə tutulan ikinci kontraktı hazırlamalı idilər və oktyabr ayının 4-dən başlayaraq V.Çandler öz müqavilə öhdəliklərinin icrasına, yəni ABŞ-da Azərbaycan haqqında təbliğat kampaniyasına başlamalı idi. 1100 Az sonra imzalanan ikinci müqavilənin preambulasında göstərilirdi: bu sazişə əsasən, Azərbaycan Respublikası parlamentinin sədri, Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Respublikası tərəfindən ona verilmiş səlahiyyətə əsasən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında müstəqil Azərbaycan Respublikasının mənafeyini müdafiə və təbliğ etmək məqsədi ilə Nyu-York şəhərindən olan, hüquq məsləhətçisi işləməyə razılıq verən vəkil Valter M.Çandlerin xidmətindən istifadə etməyə razılıq verir. İmzalanmış müqavilənin şərtlərinə görə, yuxarıda qeyd edilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün Ə.M.Topçubaşov V.M.Çandlerə ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliyini de-fakto tanıyan kimi əlli min dollar zəhmət haqqı verməli idi. Müqavilədə göstərilirdi ki, əgər ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliyini tanımaqdan imtina edərdisə, V.M.Çandlerə Azərbaycan tərəfindən heç bir kompensasiya ödənilmirdi! Müqavilə Azərbaycan Parlamentində təsdiq edildikdən sonra Ə.M.Topçubaşov və Valter M.Çandlerin imzası və Azərbaycan hökumətinin möhürü ilə hüquqi cəhətdən qüvvəyə minirdi. 1101
Öz növbəsində Gürcüstan Respublikası da V.Çandlerlə təxminən bu məzmunda bir saziş imzalamışdı. V.Çandlerlə imzalanmış müqavilə barədə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə yazırdı: "Amerikalı vəkil Çandlerlə bağlanmış kontraktlara gəldikdə, deməliyəm ki,...bu vəkil Estlandiyanın /Estoniyanın -C.H./, Litvanın və Letoniyanın /Latviyanın - C.H./, həmçinin, Gürcüstan və Azərbaycanın mənafelərini müdafiə etməyi öz üzərinə götürür...Bütün bunlar ondan irəli gəlir ki, Amerikada kimi isə əldə saxlamaq zəruridir." 1102
Vaşinqtona yola düşmək ərəfəsində olan Amerika nümayəndə heyətinin üzvü
1100 Contract № 1. September 1919. // ARDA, f.970, s.l, i.142, v.131-132 1101 ARDA, f.970, s.l, i.142, v. 133-134; Jamil Hassanov. Azerbaijani-American Relations from 1918- 1920: A Page in Their History, p.7 1102
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.72 325
H.Morqentau ilə görüşüb xahiş etdi ki, Azərbaycanın Birləşmiş Ştatlarda müvəkkili olan, onun yaxşı tanıdığı V.Çandlerə köməklik göstərsin. H.Morqentau buna razılıq verərək məsləhət gördü ki, "ABŞ-da Azərbaycanın öz nümayəndəliyi olsa, daha yaxşı olar." Söhbət zamanı Morqentau bildirdi: "Biz bütün kiçik xalqların dostuyuq. Sizin hamınıza kömək etməyə şadıq, lakin beynəlxalq siyasətdə, təkcə biz hər şeyi həll etmirik. Mən sizin memorandumla tanış oldum və görürəm ki, Azərbaycan varlı ölkədir və özü sərbəst yaşaya bilər. Siz Amerikada yaxşı qəbul edilirsiniz və həm də ola bilsin ki, sizin sərvətinizə layiq kapital tapıla bilər".
1103
Əlbəttə, sonuncu məsələ Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələrinin diqqətindən yayınmamışdı və Amerika ilə iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün ABŞ işgüzar dairələrinin nümayəndəsi Maks Rabinov Azərbaycan nümayəndəliyinin maliyyə işləri üzrə məsləhətçisi təyin olunmuşdu və onunla müqavilə bağlanmışdı. M.Rabinov Azərbaycandan dünya qiymətlərinə uyğun neft alınmasını, ABŞ maliyyə orqanları tərəfindən Azərbaycana kredit buraxılmasını, habelə, Azərbaycan üçün Amerika manufaktura mallarının alınmasını təşkil etməli idi. 1104
bağlı məsələlər Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin 23 avqust, 18 sentyabr tarixli birgə iclaslarında müzakirə edilmişdi. 1105 M.Rabinovla müqavilə altı ay müddətinə bağlandı, tərəflər arzulayardısa, müddət artırıla bilərdi. M.Rabinov ABŞ-a qayıdan kimi Amerikanın "Standard oyl kompani of Nyu-York" neft şirkətinin direktoru, hələ 1919-cu ilin iyununda neft alınması ilə bağlı Bakıda danışıqlar aparmış P.İ.Tomas onunla əlaqəyə girib, Bakıdan neft alınması ilə bağlı uzun müddətli müqavilə bağlamaq istəmişdi. Bu barədə M.Rabinov noyabr ayının 1-də Ə.M.Topçubaşova göndərdiyi teleqramda "Standard oyl"la danışıqlar aparmaq üçün Ə.M.Topçubaşovdan icazə istəyirdi. 1106
Bu kompaniya ilə 1919-cu ilin iyul ayında 12 milyon pud kerosin alınması barədə P.İ.Tomasla yollar naziri X.Məlik-Aslanov arasında müvəqqəti saziş imzalanmışdı. 1920-ci ilin 31 yanvarına qədər "Standard oyl" kompaniyasına hər tonu 34 dollardan 6 milyon pud kerosin verilməli idi. 1107
Bu kompaniyanın vasitəsi ilə Azərbaycan ABŞ-dan hər pudu 2,5 dollara 40 min ton taxıl almışdı. 1108
1103
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.970, s.1, i-146, v.10 1104
Maks Rabinovun Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 22.09.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.142, v.116-117 1105 Azərbaycan və Gürcüstan Sülh nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 28.08.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.228-229; Azərbaycan və Gürcüstan Sülh nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 18.09.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.235-236 1106 Maks Rabinovun Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 01.11.19197/ARDA, f.970, s.l, i.146, v.57 1107
Азербайджан, 1919, 6 июля. 1108
Азербайджан, 1919, 9 декабря. 326
ABŞ-da əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərən V.Çandler və M.Rabinov qarşıya çıxan siyasi, iqtisadi və hüquqi xarakterli məsələləri aydınlaşdırmaq üçün Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü M.Məhərrəmovu ABŞ-a ezam etməyi xahiş edirdilər. 1109
Lakin bu zaman Azərbaycan xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun imzası ilə sosialist partiyası və Azərbaycan parlamentinin üzvü Abbas bəу Ataməlibəyov Versala ezam edilmişdi ki, öz firqə yoldaşı M.Məhərrəmovu əvəz etsin.
1110 Nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov belə mexaniki əvəz edilmələrin əleyhinə idi. О yazırdı: "Нər şeydən əvvəl bu vəziyyətdə əvəz olunan şəxsin vəzifə borcunun əvəz edən şəxsin üzərinə qoyulmasının mümkün olub- olmadığını nəzərə almadan bir kəsi başqası ilə sadəcə mexaniki yolla əvəz etmək, demək olar ki, yolverilməz haldır. Nümayəndə heyəti tərkibinə yeni şəxs əlavə edilməsini başa düşmək olar. Amma çətin ki, bu və ya digər kombinasiyanı tələb edən dəlilləri nəzərə almadan işin xeyrinə sadəcə dəyişiklik etmək mümkün olsun. Bundan əlavə qeyd edilən dəyişikliklərlə bağlı partiyanın qərarı nəzərə çatdırılır. Əlbəttə, mən bunun əleyhinə deyiləm. Lakin deməliyəm ki, nümayəndə heyəti müxtəlif partiyalara mənsub şəxslərdən ibarət olsa da, lakin indiyədək o, öz fəaliyyətində əsasən, bütün Azərbaycanın ümumi mənafeyi naminə çalışmışdır, bu mənafe partiyaların mənafeyindən üstün tutulurdu." 1111
Son nəticədə, Versalda olan sosialist partiyasının nümayəndələri bu məsələni birlikdə həll etdilər. Oktyabr ayının 9-da Parisə yetişən A.Ataməlibəyov nümayəndə heyətinin tərkibinə əlavə edildi və katib kimi işə başladı. O, Parisdəki heyətin tərkibində olan və müvəqqəti Bakıya dönən M.H.Hacınskini əvəz etdi. M.Məhərrəmov isə təcrübəli bir işçi kimi nümayəndə heyətinin tərkibində saxlanıldı. Oktyabr ayının 18-də Valter Çandler Amerikadan Ə.M.Topçubaşova özünün hesabat xarakterli birinci məktubunu göndərdi. О yazırdı ki, ABŞ-da Gürcüstan və Azərbaycan kimi ölkələr barədə təbliğat kampaniyası aparmaq çox çətindir, çünki onlar Amerikada tanınmırlar və eyni zamanda estonlar, ukraynalılar, latışlar və ermənilər kimi koloniyaya malik deyildirlər. Çandler təklif edirdi ki, ya Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Amerikaya gəlməlidir, ya da bu işi о özü dostları ilə birlikdə görməlidir. V.Çandler yazırdı: "Prezidentin (V.Vilsonun - C.H.) uzunmüddətli xəstələnməsi təbliğat aparılması yolunda başlıca maneədir. Digər ölkənin müstəqilliyinin tanınması bizim hökumətin icra orqanının qərarından asılıdır. Bu, о deməkdir ki, hər şeydən əvvəl prezident fəaliyyətə başlamalıdır." V.Çandler prezident sağaldıqda onunla mütləq görüşəcəyini, Ə.M.Topçubaşovun məktubunu və Azərbaycana aid materialları ona çatdıracağını bildirirdi. İndi isə o,
1109
Maks Rabinovun Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 01.11.1919.//ARDA, f.970, s.1, i.146, v.57 1110 Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 89 1111
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.19197/ARDA, f.970, s.1, i.146, v.19
327
Azərbaycan nümayəndələrindən aldığı materialları Amerika senatorları arasında yayaraq qeyd edirdi ki, prezident işə çıxdıqda "mən Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasına aid qətnaməni Senata və Konqresə verəcəyəm." Мəktubda o, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanıtmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edəcəyini, Ə.M.Topçubaşov və gürcü nümayəndəsi Z.Avalovun Amerikaya gəlməsi üçün çalışdığını göstərirdi. 1112
Ə.M.Topçubaşov Çandlerə yazdığı cavab məktubunda konfransda Qafqaz barədə cərəyan edən hadisələr, konfransda Azərbaycana münasibət, Denikinlə və digər məsələlərlə bağlı ətraflı məlumat vermişdi. O, Parisdə Amerika nümayəndə heyətinin üzvü və Henri Morqentaunun onunla tanış etdiyi M.Q.Buklerlə görüşmüş və Qafqazda cərəyan edən hadisələrlə bağlı Buklerin çoxlu suallarına cavab vermişdi. Xüsusən, Qafqazda ermənilərlə bağlı eşitdikləri M.Q.Bukler üçün yenilik olmuşdu. Söhbətin sonunda o, Əli Mərdan bəyə təşəkkür edərək demişdi: "Biz sizin qonşularınızı bir az da tanıdıq, onları heç də mələk saymırıq." 1113
Lakin M.Q.Buklerin dediyinin əksinə olaraq, ermənilər okeanın о tayında "mələk" donuna girə bilmişdilər. Amerikada fəaliyyət göstərən "Müstəqil Ermənistanın Amerika Komitəsi"nin sədri, Birləşmiş Ştatların Berlində keçmiş səfiri Ceyms Cerard "əzabkeş xristian ermənilərin", "xristian məbədlərinin" xilas edilməsini bütün vasitələrlə amerikanlara təlqin edirdi. Sentyabr ayının 28-də onun imzası ilə bütün Amerika şəhərlərində yayılmış müraciətdə göstərilirdi: "Erməniləri tamamilə məhv olmaq təhlükəsi təhdid edir. Ermənistan Respublikası nümayəndələrindən aldığımız teleqram bu məsələdə heç bir şübhə yeri qoymur. Ermənistan sonuncu yalvarışlarını göndərir ki, xristian Amerikası onu xilas etsin. Deməyə ehtiyac yoxdur ki, əgər erməni xalqının məhv edilməsi baş verərsə, xristian kilsəsi əbədilik təhqir olunacaqdır. Yazıb sizdən xahiş edirik ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentinə teleqramlar vurun, məktublar yazın, Ermənistanın xilas edilməsi üçün əsaslı və təcili tədbirlər görməyə onu tələsdirin. Sizin yaşadığınız yerlərdə təcili şəkildə kilsələrin diqqətini buna cəlb edin. Hər bir kişidən və qadından xahiş edirik ki, prezidentə və öz ştatlarından olan senatorlara teleqram vurub Ermənistanı xilas etmək üçün təcili tədbirlər görməyə çağırsınlar. Bizim icraiyyə komitəsi bu fikirdədir ki, yardım göstərmək üçün prezident yetərli hakimiyyətə malikdir və kömək etmək onun borcudur. Ermənistan məhv olur. Amerika öz sözünü deməlidir." Bu müraciətin mətnini Ə.M.Topçubaşova göndərərək, Çandler yazırdı ki, "Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq üçün də bax belə komitələr və belə müraciətlər zəruridir." 1114 Erməni nümayəndələri 1112
Valter Çandlerin Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 18.10.19197/ARDA, f.970, s.l, i.146, v.53-54 1113
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.19197/ARDA, 1.970, s.l, i.146, v.11. 1114
Valter Çandlerin Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 01.11.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.145, v.59 328
Kaçaznuni, Enfiadcyan və Piralovun Amerikaya səfəri münasibəti ilə C.Cerardın komitəsi nümayəndələr palatasının bütün üzvlərini, о cümlədən V.Çandleri də təbliğat xarakterli ziyafətə dəvət etmişdi. V.Çandler həmin dəvətnamənin mətnini də Əli Mərdan bəyə göndərmişdi. Ziyafətdə çıxış edən Kaçaznuni ABŞ siyasi dairələrinə bildirirdi ki, "Ermənistana silah versəniz əmin ola bilərsiniz ki, türklər, kürdlər və tatarlar erməni xalqının dincliyini pozmağa cəsarət etməzlər." 1115
Ziyafətdə iştirak edən və az sonra respublikaçılar partiyasından ABŞ-ın prezidenti seçilmiş U.Hardinq Kaçaznuniyə qulaq asdıqdan sonra bildirdi ki, bu təklifləri yığıncağın adından hökumətə vermək lazımdır. Ceymis Cerardın geniş məruzəsi əsasında yığıncaqda dörd bənddən ibarət qərar qəbul edildi. Orada federal hökumətdən tələb edilirdi ki, Ermənistan Respublikası Birləşmiş Ştatlar tərəfindən tanınsın; 30 min nəfərlik ordunu saxlamaq üçün Ermənistana ərzaqla, silahla və hərbi sursatla yardım göstərilsin; ABŞ-da yaşayan ermənilərə 10 min nəfərlik könüllü legion təşkil etməyə icazə verilsin, eyni zamanda İstanbul və Bolqarıstanda da 10 min nəfərlik erməni legionu təşkil edilsin və bu konüllü legionlar Ermənistana göndərilsin; Ermənistanın müstəqilliyi, Şərqi Anadolunun "erməni vilayətləri" və Kilikiyanın da daxil olduğu Ermənistan dövlətinin yaradılması haqqında hazırlanmış qətnamə ABŞ Senatından keçirilsin. 1116
Noyabr ayının 1-də yazdığı məktubda Çandler ABŞ-da ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyinin xeyli qüvvətləndiyini qeyd edirdi. O, göstərirdi ki, qarşılaşdığım hər hansı senator və deputat bu fikirdədir ki, guya azərbaycanlılara çox diqqət yetirmək lazım deyil, ona görə ki, onlar türk, tatar və müsəlmandırlar. Мən onları başa salıram ki, "Azərbaycan xristian ölkəsi olan Gürcüstanla tam həmrəydir, azərbaycanlılar və xristian gürcülər bu yaxında müdafiə paktı imzalamışlar və siyasi cəhətdən müttəfiqdirlər, onlar erməniləri də bu pakta dəvət etmişlər." 1117
Valter Çandlerin bu məktubuna cavab olaraq, Parisdə olan Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri yazıb xahiş etdilər ki, "ermənilərlə heç bir mübahisəyə girmədən orada bizim xeyrimizə xüsusi təbliğat komitəsi yaratsın." 1118
sonra, noyabr
ayının 3-də M.Rabinov Azərbaycan nümayəndələrinə məktubla müraciət etdi. Məktubdan məlum olur ki, о xeyli iş görmüş, Azərbaycana göndərmək üçün 15 milyon dollarlıq mal tədarük etmişdir. Amerika kreditləri məsələsinə gəldikdə isə bu məsələdə çətinlik ondan ibarət idi ki, ABŞ siyasi cəhətdən tanımadığı ölkəyə kredit vermirdi. Rabinov bunu üçüncü ölkə vasitəsi ilə etmək istəyirdi. M.Rabinov Ə.M.Topçubaşova bildirirdi ki, dekabrın 5- də o, Parisdə olacaqdır və özü ilə Bakıya yola salmaq üçün işgüzar adamların
1115 Yenə orada, v.58-59 1116 Азербайджан, 1920, 1 января. 1117 Valter Çandlerin Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 01.11.1919.//ARDA, f.970, s.1, i.145, v.56 1118
ARDA, f.970, s.1, i.145, v.10 329
böyük bir dəstəsini gətirir. 1119 M.Rabinovun qısa müddətdə ABŞ-da gördüyü ən mühüm iş Amerika-Qafqaz kommersiya palatasını təşkil etmək idi. Bu palata Azərbaycanla ticarət-iqtisadi münasibətlərdə həlledici rol oynaya bilərdi. ABŞ-ın keçmiş Rusiya imperiyasında yeni yaranmış dövlətlərə, о cümlədən, Azərbaycana münasibətinin səciyyəvi cəhətləri V.Çandlerin noyabr ayının 10-da Ə.M.Topçubaşova göndərdiyi məktubda daha qabarıq şəkildə açılır. O, rəsmi şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasını Dövlət Departamenti qarşısında qaldıranda aydın olur ki, Birləşmiş Ştatlar Kolçak, Denikin və Yudeniçin aqibətinin nə ilə qurtaracağını gözləyir. V.Çandler göstərir ki, rus ağqvardiyaçı generallarının məğlubiyyəti Dövlət Departamentində fikri yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişdirməkdədir. ABŞ Dövlət Departamentində yeni respublikaların müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı V.Çandlerin sorğusuna verilən cavabda göstərilirdi ki, Ştatların Departamenti son nəticədə kiçik xalqların müstəqilliyinin tanınmasının əleyhinə deyildir, lakin bu indi ona görə mümkün deyildir ki, Amerika hökuməti Millətlər Cəmiyyəti məsələsini axıra qədər həll etməmişdir və bir də Kolçaka axırıncı dəfə imkan verilir ki, bolşevizmi məhv etmək üçün öz gücünü göstərsin. Eyni zamanda bu məktubda yaxın vaxtlarda, Azərbaycan da daxil olmaqla, Rusiya xalqlarına ABŞ tərəfindən prezident layihəsi üzrə yardım göstəriləcəyinin mümkünlüyü söylənilirdi. V.Çandler haqlı olaraq qeyd edirdi ki, kiçik xalqlar öz müstəqilliklərinin tanınması üçün bir neçə ay, yəni, Kolçak və Denikinin tam məğlubiyyətini gözləməli olacaqlar. 1120
edildiyi üçün, təkcə ABŞ-ın deyil, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya siyasi və işgüzar dairələrinin də Qafqaza, о cümlədən Azərbaycana marağı artırdı. De- Monzienin rəhbərlik etdiyi Franko-Qafqaz Komitəsi oktyabr ayının 4-də Azərbaycan və gürcü, habelə Fransa işgüzar dairələrinin iştirakı ilə Qafqaza aid konfrans keçirmişdi. 1121
Konfransın işini şərh edən Fransa mətbuatının Qafqaza münasibətdə əvvəlki mühafizəkarlığı demək olar ki, yox idi. Konfransda Azərbaycan nümayəndələrindən C.Hacıbəyli və M.Məhərrəmov məruzə etmişdilər. Oktyabr ayının ortalarında Fransa hərbi missiyası ilə birlikdə Fransa Respublikasının ticarət və sənaye nazirliyinin nümayəndəsi də Bakıya gəlmişdi. 1122
Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovla danışıqlarda onlar bildirmişdilər ki, Fransa hökuməti Azərbaycanın iqtisadi və siyasi vəziyyəti ilə maraqlanır və onunla dostluq münasibətləri yaratmağı arzulayır. Fransadan gəlmiş missiyanın başçısı
1119
Maks Rabinovun Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 03.11.1919.//ARDA, f.970, s.1, i.145, v.79-80 1120 Valter Çandlerin Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin sədri Ə.M.Topçubaşova məktubu. 10.11.19197/ARDA, f.970, s.l, i.145, v.80 1121
Comite France-Caucase.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 18 Novembre, №4, p.5; Fransa-Qafqaz komitəsi haqqında. 1919.// ARDA, f.970, s.1, i. 146, v.91. 1122 Télégramme Le Ministre des Affaires EtrangèresA Mission Militaire Française Tiflis. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol.638, folio 95. 330
qeyd etdi ki, fransız ictimaiyyəti və hökuməti Azərbaycandakı vəziyyət haqqında çox pis məlumatlandırılır. Onlar Azərbaycana səfər zamanı gördükləri vəziyyət haqqında Fransa hökumətinə məlumat verəcəklərini bildirdilər. 1123 Bunun ardınca isə İ.Enriko başda olmaqla, İtaliya missiyası Azərbaycana gəlmişdi. Böyük Britaniyanın ən böyük kompaniyalarından biri olan "Kosmos" kompaniyası ilə Azərbaycan nümayəndələri arasında imzalanmış sazişə görə, kompaniya Qara dəniz limanlarından Azərbaycanda olan artıq xammalın daşınıb Avropada satışının təşkil edilməsini öz üzərinə götürürdü. 1124
Fransanın teleqraf və telefon kompaniyası Azərbaycan Respublikasının poçt-teleqraf işlərini ümumdünya standartlarına uyğunlaşdırmaq və Gəncə radiostansiyasını Eyfel qülləsindəki Avropa radiostansiyasına qoşmaq üçün Parisdəki Azərbaycan nümayəndələri ilə qarşılıqlı razılaşmaya əsasən, Azərbaycana xeyli avadanlıq göndərmiş və öz mühəndislərini ezam etmişdilər. 1919-cu ilin noyabrında ilk dəfə olaraq, Ə.M.Topçubaşov Eyfel qülləsindəki radiostansiyadan Gəncə radiostansiyasına birbaşa xətlə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədrinə bu məzmunda teleqram göndərdi: "Əziz vətənimizin iqtisadi və mədəni tərəqqisində böyük rol oynayacaq ilk Azərbaycan radiostansiyasının fəaliyyətə başlaması münasibəti ilə sizi təbrik edirəm." 1125
Fransa ilə poçt-teleqraf sahəsində imzalanmış sazişdən az sonra Ə.M.Topçubaşov İsveçrənin Bern şəhərində yerləşən Ümumdünya poçt ittifaqına üzv olmaq üçün Beynəlxalq Büroya ərizə ilə müraciət etdi. 1919-cu ilin payızında Gürcüstan və Azərbaycan nümayəndələri Sülh konfransında Qafqaz məsələsinin həll edilməsini sürətləndirmək məqsədi ilə müxtəlif formalarda konfransın sədrinə və Beşlər Şurasının üzvlərinə müraciət etmişdilər. Hər iki nümayəndəlik Qafqaz işləri üzrə xüsusi komissiyanın yaradılması barədə sentyabrın 17-də konfransın sədrinə, sentyabrın 20-də isə Antanta dövlətlərinin konfransında olan nümayəndələrinə ərizə ilə müraciət etdilər. 1126
Ərizədə Azərbaycanda və Gürcüstanda, ümumilikdə Qafqazda cərəyan edən hadisələr dərindən təhlil edilir və göstərilir ki, Cənubi Qafqaza aid məsələ zəruri beynəlxalq problem kimi, rus məsələsindən asılı olmayaraq, müstəqil məsələ kimi yubadılmadan həll edilməlidir. Müraciətdə qeyd edilirdi ki, güclü xammal
1123
Rapport sur le mouvement commercial de la province de l'Azerbaidjan pendant l'année Yount Il 1298. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 96 - folio 101; Азербайджан, 1919, 17 октября. 1124
ARDA, f.970, s.l, i.142, v.128-130 1125
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Eyfel qülləsindəki radiostansiya vasitəsi ilə Nazirlər Şurasının sədrinə teleqramı. Noyabr, 1919.//ARDA, f.970, s.l, i.145, v.109 1126 Président de la Délégation de Paix de la République d'Azerbaïdjan Аli Mardan Toptchibacheff - Son Excellence, Monsieur le Président de la Conférence de la Paix. Lle 17 septembre 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 107-108
331
ehtiyatları olan bu regionu Avropa və Amerika iqtisadi mexanizminə qoşmaq üçün poçt-teleqraf, kommersiya, maliyyə, dəmiryolu və digər sahələrin inkişaf etdirilməsi təxirəsalınmaz məsələlər kimi həll edilməlidir. Bütün bu məsələlərin həlli üçün ərizədə təklif olunurdu ki, "Sülh konfransında Qafqaz məsələsinə dair xüsusi komissiyanın yaradılması zəruridir." 1127
aid bütün məsələləri, ilk növbədə isə onlara aid siyasi məsələləri müzakirə etdilər və bu barədə Antanta Ali Şurasına nota vermək qərarına gəldilər. Azərbaycan nümayəndələri tərəfindən hazırlanmış kollektiv notanın layihəsinin müzakirəsində Azərbaycan, Estoniya, Latviya, Litva, Belorusiya, Ukrayna, Kuban, Şimali Qafqaz və Gürcüstan nümayəndələri iştirak etdilər. Nəticədə Belorusiya və Ermənistan nümayəndələri notanı imzalamaqdan imtina etdilər. Erməni nümayəndəsi doktor Ohancanyan bildirdi ki, "söhbət tanımaqdan gedirsə, erməni nümayəndəliyi bu notanı imzalamayacaq, çünki onlar belə hesab edirlər ki, Versal traktatına görə onları tanıyıblar." Bununla yanaşı, Ohancanyan əlavə etdi ki, "əgər türkləri, yaxud Denikini seçmək lazım gəlsə, ermənilər axırıncıya üstünlük verəcəklər." 1128 Qalan
səkkiz respublikaların nümayəndələri sülh konfransının sədri Jorj Klemansonun adına hazırlanmış notanı imzaladılar və oktyabr ayının 8-də Sülh konfransına təqdim etdilər. Bu müttəfiqlərin Kolçakı tanıması ilə bağlı yeni respublikaların iyun ayındakı etiraz notasından sonra ikinci kollektiv nota idi. Notada yeni respublikaların maddi və mənəvi, ilk növbədə isə hərbi yardıma ciddi ehtiyaclarının olduğu göstərilir, bunun üçün onları beynəlxalq hüququn subyekti kimi tanımağın zəruriliyi qeyd edilirdi. Rusiyada qarşı-qarşıya duran müxtəlif qüvvələrin siyasi məqsədləri araşdırılaraq, notada belə bir nəticəyə gəlinirdi ki, bolşeviklər Rusiya imperiyasının hüdudlarında proletariat diktaturası, ağqvardiyaçı generalların simasında mürtəce qüvvələr isə həmin hüdudlarda hərbi diktatura yaratmaq planları ilə xalqlar həbsxanası olan köhnə Rusiyanı bərpа etmək istəyirlər. Bu arzuya çatmaq yolları müxtəlif olsa da, yeni yaranmış respublikaların taleyi baxımından məqsəd və mahiyyət eynidir. Notada haqlı olaraq qeyd edilirdi ki, Rusiyada bir-birinə qarşı vuruşan bu qüvvələr əlverişli məqam düşən kimi silahı yeni yaranmış demokratik respublikalara qarşı çevirməyə hazırdırlar. Belə bir şəraitdə yalnız Antanta dövlətlərinin yardımı müstəqil respublikaları Rusiyanın yeni və köhnə qüvvələrinin təcavüzündən qoruya bilər. Lakin səkkiz respublikanın nümayəndələri göstərirdilər ki, onların dövlətlərinin dəfələrlə müraciət etməsinə baxmayaraq, Antanta tərəfindən heç bir yardım alınmamışdır. Əksinə olaraq, bu yardım bolşevizmə qarşı mübarizə pərdəsi altında gizlənmiş, yeni respublikalara münasibətdə təcavüzkar məqsədlərdən əl çəkməmiş Kolçak və Denikinə
1127 Ə.M.Topçubaşov və N.S.Çxeidzenin Sülh konfransının sədrinə məktubu. 17.09.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.142, v.102 1128
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.970, s.1. v.146, v.2 332
göstərilmişdir. Onların ciddi cəhdlərinə baxmayaraq, ötən dövr sübut etmişdir ki, xalqların azadlıq ruhuna məhəl qoymadan Rusiyanı köhnə hüdudlarda bərpа etmək artıq mümkün deyildir. 1129 Notada deyilirdi: "Bizim dövlətlərimizin məsələlərinin beynəlxalq həlli bundan sonra yubadılmamalıdır və Rusiya məsələsindən asılı olmayaraq həll edilməlidir. Bunu sülhün, humanizmin və tərəqqinin mənafeyi tələb edir. Bizim dövlətlərimizin beynəlxalq cəhətdən tanınmasının zəruriliyi göz qabağındadır... Bizim xalqlar beynəlxalq maliyyə aləmindən təcrid olunub, xarici kreditlərdən istifadə etmək və öz iqtisadi-maliyyə vəziyyətini tənzim etmək imkanından məhrum edilib." 1130 Notada dağılmış Rusiya imperiyasında yaranmış respublikaların müstəqilliyinin tanınması, onların beynəlxalq maliyyə sisteminə və iqtisadi münasibətlərə cəlb edilməsi zəruri bir məsələ kimi Sülh konfransının, Antanta dövlətlərinin xarici işlər nazirlərinin daxil olduğu və Fransanın xarici işlər naziri Stefan Jan Mari Pişonun sədrlik etdiyi Ali Şuranın nəzərinə çatdırılırdı. Notanın surəti oktyabr ayının 12-də Fransanın "Le Temps" qəzetində çap edilmişdi. 1131 Əvvəllər yeni respublikalara qarşı barışmaz, daha doğrusu mürtəce mövqe tutan Fransa mətbuatının belə məzmunda sənədlərə maraq göstərməsi, həmin respublikaların taleyində yaxşılığa doğru dönüşün başlandığından xəbər verirdi. Bu notadan az sonra, oktyabr ayının 29-da, Fransa müstəmləkə liqasının xarici siyasət bölməsində Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin müraciəti əsasında Cənubi Qafqaz məsələsi müzakirə edilmişdi. Liqanın direktoru Pol Burdari Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədrinə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının mövcud hökumətlərinin de-fakto və de yure tanınması haqqında xahişləri Fransa müstəmləkə liqasının iclasında müdafiə edilmişdir." 1132 Bu respublikalarda Fransanın yüksələn iqtisadi mənafeyini nəzərə alaraq, Liqa Azərbaycana və Gürcüstana təcili diplomatik nümayəndəlik göndərməsini Klemanso hökumətindən xahiş etmişdi. Pol Burdari məktubun axırında qeyd edirdi: "Mən ürəkdən arzulayıram ki, bu xahiş /Fransa hökumətinə Liqanın xahişi - C.H./ sizin daimi olaraq uğrunda çalışdığınız - xalqınızın müstəqil inkişafı məqsədinə xidmət etmiş olsun." 1133
1919-cu ilin oktyabr ayında Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələri daha iki mühüm addım atdılar. Bunlardan biri Hindistan müsəlmanlarının və
1129 Note remise le 8 octobre, par les representants de nouveaux Etats а М. Georges Clemenceau, president du Conseil supreme interallie a la Conference de la Paix. // Bulletin d'Intormation de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 18 Novembre, №4, p.1-3 1130 Ə.M.Topçubaşov (Azərbaycan), A.M.Çermoyev (Dağlılar Respublikası), S.R.Pusta (Estoniya), N.S.Çxeidze (Gürcüstan), L.Bıç (Kuban), İ.Seskis (Latviya), F.Naruşeviç (Litva) qraf Tışkevişin (Ukrayna) Sülh konfransının sədri Jorj Klemansoya notası. 08.10.1919.// ARDA, f.970,
s.1, i.13, v.8-9 1131 Bax: Le Temps, 1919, 12 octobre 1132 Une letter De M.Bourdarie.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 Decembre, №5, p.3 1133
Pol Bardurinin Ə.M.Topçubaşova məktubu. 29.10.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.5, v.8 333
ismayililərin başçısı, hələ 1886-cı ildə yaradılmış Mərkəzi Müsəlman Cəmiyyətinin liderlərindən olan Ağa Xanla, 1134
ikincisi isə İran şahının Londona səfərini müşayiət edərkən yolüstü Parisə gəlmiş İranın xarici işlər naziri Firuz Mirzə ilə keçirilən görüşlər olmuşdu. Sentyabrın 30-da Londondan Parisə gəlmiş Ağa Xan Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşdü. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında ona geniş məlumat verərək, Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransından tələblərini Ağa Xana təqdim etdi. O, Azərbaycan haqqında İngiltərənin Baş Naziri Lloyd Corcla danışacağını və Azərbaycan nümayəndələrinin tələblərini ona çatdıracağını vəd etdi. Ağa Xan Londona döndükdən sonra Parisə - Azərbaycan nümayəndələrinin ünvanına Mərkəzi Müsəlman Cəmiyyətindən təbrik məktubu gəldi. Məktubda qardaş Azərbaycan xalqının müstəqilliyə nail olmasında Versalda olan Azərbaycan nümayəndələrinə uğurlar arzu edilirdi. 1135 Oktyabrın ortalarında Mərkəzi Müsəlman Cəmiyyətinin Baş katibi Mirzə Haşım İsfəhani də Parisə gəldi və oktyabr ayının 25-də İran nümayəndələrinin iştirakı ilə Hind-Azərbaycan nümayəndələrinin birgə müşavirəsi oldu. 1136
Müşavirədə, həm Mərkəzi Müsəlman Cəmiyyətinin nümayəndələri, həm də İranın xarici işlər naziri Firuz Mirzə Qafqazda müstəqil Azərbaycanın mövcudluğunun zəruriliyini və ona kömək göstərilməsinin vacibliyini qeyd etdilər. İran xarici işlər naziri müşavirənin bu qərarını Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşdə bir daha təsdiq etdi və bildirdi ki, onlar Qafqaz Azərbaycanına ümumi maraq naminə kömək etməyə hazırdırlar və bu köməkdə öz xeyirlərinə heç bir məqsəd güdmürlər. Firuz Mirzə dedi: "Bizim nümayəndələrə birgə hərəkət etmək lazımdır. İngiltərə rəhbərlərinin diqqətini sizin məsələyə yönəltməyə mənim imkanım var. Bizim birgə çıxışlarımız həm sizə, həm də bizə kömək edər. Belə birləşmə formasını yalnız müzakirə etmək lazımdır və bunun üçün həm sizdən, həm də bizdən bərabərhüquqlu komissiya yaratmaq lazımdır." 1137
Göründüyü kimi, belə səmimi və faydalı münasibətlər İran tərəfinin 1919-cu ilin yayında Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları üzərində köklənmiş tələblərdən əsaslı surətdə fərqlənirdi." 1138 İndi artıq müstəqil Azərbaycan dövlətinin olmasında İranın özünün də maraqları var idi. Hələ 1919-cu ilin iyulunda "Azərbaycan" qəzetində Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazırdı: "Böyük rus tufanından həmişə zərər görənlərdən biri də İran idi. Bu məmləkət çoxdan bəri dövləti islahatları həyata keçirmək meylində idisə də, rus intriqaları heyfən ki, bu fikirləri yıxıb əzirdi. İranın bir daxili işləri yox idi ki, ona rus qarışmasın... Biçarə İran rus zərbəsindən göz aça bilmirdi ki,
1134 L'Azerbaidjan et l'Aga Khan.//Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.3 1135
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.93 1136
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.894, s.10, i.94, v.21 1137
ARDA, f.894, s.10, i.94,v.21 1138
Azərbaycan, 1919, 7 iyun.
334
ölkəsinin rahət və tərəqqisinə çalışsın. Rus yıxıldı. Rus ilə İran arasında Azərbaycan dövləti təşəkkül etdi. Rus qorxusuna qarşı Qafqaz orduları döşlərini sipər edərək durdular və duracaqlardır. İran da asudə nəfəs almağa başladı... hansı nöqteyi-nəzərdən baxsaq, İranın müstəqil və məsud yaşaması bizə əlverişlidir. Dövlətimizin "Azərbaycan" adlandığı sui-təfəhhümlərə səbəb oldu. Halbuki Təbriz əyalətinin, yəni İran Azərbaycanının İranın olub-olmaması barədə ortaqlıqda heç bir məsələ yoxdur. İranın haqqına təcavüz etmək fikrində deyilik, olmamışıq və olmayacağıq, bizim tərəqqi və istirahətimizi təmin edən yalnız qonşularımız ilə dostluğumuz olacaqdır." 1139 Rəsmi dövlət orqanlarında verilən belə yazılar və ayrı- ayrı bəyanatlar İran tərəfinin Azərbaycan Respublikasına olan əvvəlki şübhələrini aradan qaldırmışdı. Az vaxt içərisində Parisdə Azərbaycan-İran birgə komissiyası yaradıldı və ora Azərbaycan nümayəndələrindən M.Mehdiyev və C.Hacıbəyov, İran tərəfindən isə Parisə gəlmiş yeni nümayəndələr - Zəkov Mülk və Mustan- Sarus-Səltənə daxil oldular. 1140
Bir neçə günlük müzakirədən sonra birgə komissiya noyabr ayının 1-də dörd maddədən ibarət İran-Azərbaycan İttifaqı haqqında saziş hazırladı. Orada göstərilirdi: 1. Rusiyada hansı dövlət forması və quruluşu yaranırsa yaransın, Qafqaz Azərbaycanı, Azərbaycan nümayəndələrinin Sülh konfransına təqdim etdiyi tələblərdə və xəritələrdə göstərilən sərhədlərdə qəti olaraq birdəfəlik Rusiyadan ayrılır; 2. Qafqazın göstərilən dairəsində mövcud olan Azərbaycan Respublikası 1918-ci il mayın 29-dan etibarən Azərbaycan hökuməti tərəfindən ümumi seçki yolu ilə yaradılmış, Azərbaycan Müəssislər Məclisində təsdiq edilmiş qanun əsasında seçilən prezidenti və parlamenti ilə, paytaxtı Bakı şəhəri olmaqla, müstəqil, asılı olmayan, demokratik respublika kimi tanınır; 3. Xarici işlər sahəsində Azərbaycan Demokratik Respublikası Azərbaycan və İran hökumətlərinin qarşılıqlı razılıq əsasında işləyib müəyyən etdiyi əlaqələr formasında qonşu İran dövləti ilə siyasi-iqtisadi münasibətlər yaradır. Yuxarıda bir və ikinci maddələrdə göstərilən məqsədə nail olmaq üçün Azərbaycan Respublikası özünün müstəqilliyinin tanınmasında, hər cür qəsddən qorunmasında, təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafında, hərbi gücündə İranın etdiyi kömək şəklində, İngiltərənin də həqiqi köməyinə ehtiyac duyur; 4. Bütün bu dörd maddə bir-birilə bağlıdır və Azərbaycan nümayəndəliyinin özü tərəfindən elan edilməlidir. 1141
Bu razılıq əldə edildikdən sonra Azərbaycan nümayəndələri bildirdilər ki, onlar özləri İran hökumətinin vasitəçiliyi ilə İngiltərə hökuməti ilə görüşüb lazımi məsələləri aydınlaşdırmalıdırlar. Ə.M.Topçubaşov İran nümayəndələri ilə hazırlanmış İttifaq Müqaviləsi haqqında Bakıya yazırdı: "Əlbəttə, İranın müasir vəziyyətini və eyni zamanda onun avqustun 9-da İngiltərə ilə bağladığı sazişi nəzərə alırıq və bizim fikrimizcə, əgər bu müqavilə həyata
1139
Azərbaycan, 1919, 11 iyul. 1140
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.94 1141
Yenə orada, s.94-95
335
keçərsə, onda çox gözəl nəticə alınar. Maddələrin mətnindən gördüyünüz kimi, bizim tərəfimizdən müstəqillik prinsipi möhkəm qorunur." 1142
Tərəflər arasında razılaşmadan aydın görünürdü ki, Azərbaycan nümayəndələri 1919-cu ilin avqustun 9-da İngiltərə ilə İran arasında imzalanmış sazişə "dolayısı yolla Britaniya qalxanının altında müdafiə imkanı kimi baxırdılar." 1143 Məlum olduğu kimi, avqustun 9-da Tehranda imzalanmış İngiltərə-İran sazişi İngiltərəyə bir sıra üstünlüklər verirdi. 1144 Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, 9 avqust İngiltərə-İran sazişinə qarşı çıxan İran ictimaiyyəti həmin dövrdə xeyli dərəcədə bolşevik təbliğatının təsiri altında idi. Halbuki İranın vəziyyəti baxımından bu о qədər də sərfəsiz saziş deyildi. Elə müqavilənin birinci bəndində Böyük Britaniya hökuməti İranın ərazi bütövlüyünə və müstəqilliyinə sədaqətini ifadə edirdi. Sonrakı maddələrdə İran ordusunun müdafiə qabiliyyətini yüksəltmək üçün tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulurdu. Dördüncü maddədə və əlavə sazişə əsasən isə Böyük Britaniya İrana uzun müddətə iki milyon funt sterlinq məbləğində kredit verirdi. 1145
9 avqust sazişinə İranın təhlükəsizliyi baxımından yanaşıldıqda, Tehranın bu müqavilədə bir sıra siyasi məqsədlər güddüyü aydınlaşır. Məlum olduğu kimi, 1918-ci ildən başlayaraq, İranda bolşevizm təhlükəsi güclənmişdi. Gilan Sovet respublikası bunun əyani nümunəsi idi. 1146
Digər tərəfdən, Xəzər dənizində rus donanması ağalıq edirdi. Belə vəziyyətdə Rusiyada qarşı-qarşıya duran hər iki qüvvə İran üçün eyni dərəcədə təhlükəli idi. Ona görə də Böyük Britaniya kimi qüvvətli bir dövlətin İranın təhlükəsizliyini öz üzərinə götürməsi İran üçün etibarlı müdafiə sistemi demək idi. Şübhəsiz ki, bu saziş Böyük Britaniyanın da mənafeyinə uyğun idi. İranda siyasi, iqtisadi və hərbi cəhətdən möhkəmlənməklə Britaniya özünün Yaxın və Orta Şərqdəki müstəmləkələrində nəzarəti qüvvətləndirir, digər tərəfdən isə qeyd edilən regionda Böyük Britaniya siyasəti üçün ciddi təhlükə təşkil edən bolşevizmə qarşı etibarlı müdafiə sistemi yaradırdı. İranla ittifaqa girməklə Azərbaycan nümayəndələri nəzərdə tuturdular ki, "Azərbaycan da İran kimi Britaniyadan eyni dərəcədə kömək alacaqdır." 1147
1919- cu ilin yayında ingilis qoşunlarının Qafqazda qalmasına nail ola bilməyən Azərbaycan üçün öz istiqlaliyyətini Denikin və bolşevik Rusiyası təhlükəsindən qorumaqda bu, ən yaxşı vasitə idi. Əslində, Parisdə hazırlanmış "İran-Azərbaycan İttifaqı" az sonra bu ölkələr arasında faydalı əməkdaşlığın və işgüzar münasibətlərin yaradılmasında uğurlu başlanğıc oldu. 1920-ci ilin mart-aprel
1142
Yenə orada, s.95-96 1143
Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.157 1144
Əlavə məlumat üçün bax: С.М.Алиев. История Ирана. XX век, с.97-98. 1145
ARDA, f.970, s.1, i.146, v.118-120 1146
Gilan Sovet respublikası haqqında geniş məlumat üçün bax: В.Генис Красная Персия. Большевики в Гилане. 1920-1921. Москва, 2000; М.А.Персиц. Застенчивая интервенция. О советском вторжении в Иран и Бухару в 1920-1921 гг. Москва, 1999; S.Rüstəmova-Tohidi. Kominternin Şərq siyasəti və İran. 1919-1943. Bakı, 2001. 1147 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.158 336
aylarında Azərbaycanla İran arasında siyasi, iqtisadi, ticarət, poçt-teleqraf, gömrük, konsulluq mübadiləsi və digər məsələlərlə bağlı ikitərəfli müqavilələr imzalandı. Son nəticədə İran, Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini de yure cəhətdən tanıyan ilk dövlətlərdən biri oldu. 1148
Hadisələrin sonrakı inkişafı təsdiq etdi ki, 1919-cu ilin payızında Azərbaycan nümayəndələrinin Versalda İran nümayəndələri ilə əməkdaşlığı, onların Paris Sülh konfransındakı fəaliyyətinin uğurlu addımlarından biri hesab edilməlidir. 1919-cu ilin payızından başlayaraq, beynəlxalq iqlimin yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişdiyi dövrdə Azərbaycan nümayəndələri Parisdə, təkcə siyasi və iqtisadi məsələlərlə deyil, eyni zamanda geniş təbliğat işləri ilə də məşğul olurdular. Çox böyük maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, Versalda olan Azərbaycan nümayəndələri az qüvvə ilə böyük işlər görməyə nail ola bilmişdilər. Onların fədakarlığı sayəsində Azərbaycanın tarixi, əhalisi, iqtisadiyyatı, təbii sərvətləri və siyasi vəziyyəti haqqında ingilis və fransız dillərində kitabçalar seriyası hazırlanıb, çap edilmiş, ilk dəfə olaraq, Avropa mətbuatına çıxmaq mümkün olmuşdu. İstiqlaliyyətin tanınması ərəfəsində bunlar mühüm addımlar idi. Xarici ölkələrdə təbliğat işi Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin də diqqət mərkəzində idi. 1919-cu ilin ortalarında Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi nəzdində Cənubi Qafqazda rus siyasətinə dair materiallar toplayan xüsusi komissiya yaradılmışdı. Bu komissiya müstəqilliyi ideoloji baxımdan möhkəmləndirmək istiqamətində faydalı işlər görmüş, rus müstəmləkəçiliyinin ifşası baxımından maraqlı materiallar toplamışdı. Azərbaycanın tanındığı Şərq regionunda təbliğat işləri о qədər də çətinlik təşkil etmirdi. Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmiş materialları asanlıqla qonşu ölkələrdə yaymaq olurdu. Məsələn, Adil xan Ziyadxanovun 1919-cu ildə Bakıda nəşr edilmiş "Azərbaycan: tarixi, ədəbi və siyasi vəziyyəti" adlı kitabının üç min nüsxəsi qısa müddətdə İranda olan Azərbaycan konsulluğu tərəfindən yayılmışdı. 1149 Lakin Azərbaycanın az tanındığı Qərb ölkələrində onun haqqında təbliğat işləri aparmaq böyük çətinliklər təşkil etdiyindən bu iş planlı şəkildə aparılmalı idi. Ona görə də, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Qərbi Avropa ölkələrində təbliğatın təşkili ilə bağlı xüsusi plan müzakirə edib qəbul etmişdi. Orada göstərilirdi ki, Azərbaycan nümayəndələrinin Versalda olması onun tanınması üçün zəruri olan addımlardan biridir. Lakin Avropada buna zəmin hazırlanmalı, ictimai rəy formalaşdırılmalıdır. Sənəddə deyilirdi: "Bizim nümayəndələrimiz о zaman arzu olunan nəticələr əldə edə bilərlər ki, heç olmasa neytral dövlətlərin ictimai fikri onların tərəfində olsun. Bu əsasda ictimai fikri öz tərəfimizə çəkmək üçün Qərbi Avropanın böyük mərkəzlərində intensiv təbliğat
1148
Bax: Qafqaz fövqəladə heyəti: Seyyid Ziya-əddin Təbatəbainin rəhbərliyi altında Qafqaza
ezam olunmuş heyətin müzakirə və müqavilələrinə dair sənədlər (1919-1920). Tehran, Siyasi
və beynəlxalq tədqiqatlar mərkəzi, 1379 (2000) 1149
ARDA, f.970, s.1, i.203, v.3-4 337
işlərini təşkil etmək zəruridir." Bu məqsədlə 1919-cu ildə Paris Sülh konfransında fəaliyyət göstərən nümayəndə heyəti üçün materialları toplayan xüsusi komissiya təsis edilmişdi. Avropa ölkələrində təbliğat işlərini genişləndirməyə zərurət onunla bağlı idi ki, erməni "təbliğatçıları" Azərbaycanda milli münasibətlərə, sosial- iqtisadi və siyasi vəziyyətə dair faktları saxtalaşdıraraq, guya onun siyasi, mədəni və iqtisadi sahəsində həddindən çox geri qaldığını "əsaslandırır", bu yolla Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınmasının əleyhinə çalışırdılar. Ona görə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Qərbi Avropada iki mühüm vəzifəni - Azərbaycan haqqında yayılan saxta materialları təkzib etmək və Azərbaycanı populyarlaşdırmaq vəzifəsini yerinə yetirmək üçün təbliğat mərkəzi yaratmağı vacib bilirdi. 1150 Bunun üçün nəzərdə tutulurdu ki, Avropa mərkəzlərindən birində, konkret mənada İsveçrədə illüstrasiyalı əlavə ilə birlikdə heç olmasa bir qəzet buraxılsın, bu ölkələrdə Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti, sosial-siyasi vəziyyəti haqqında broşurlar çap edilib yayılsın, təbliğat məqsədi ilə Qərbi Avropa ölkələrində müxtəlif siyasi partiyaların mətbuat orqanlarından istifadə edilsin, açıq mühazirələr oxunsun və mitinqlərdə çıxışlar edilsin. Bu vəzifələri yerinə yetirməkdən ötrü Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi "Azərbaycanın mənafeyinin müdafiəsinə həsr edilən Avropada qəzetlər buraxmaq və İsveçrəyə fövqəladə missiya göndərmək haqqında" məsələni müzakirə edib, parlamentin təsdiqinə verdi. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin müəyyən etdiyi vəzifələri yerinə yetirmək üçün neytral ölkələr içərisindən İsveçrənin seçilməsi heç də təsadüfi deyildi. Parlament üçün hazırlanmış məruzədə qeyd edilirdi ki, hazırda neytral ölkələr içərisində öz coğrafi vəziyyətinə və siyasi əhəmiyyətinə görə İsveçrə dünya siyasətində başlıca rol oynayır. İndi yalnız İsveçrədən Qafqaz dövlətlərinə dair daha müstəqil və uğurlu siyasət aparmaq olar. Məruzədə İngiltərə, Fransa, İtaliya, Almaniya, yaxud Avstriyada müstəqil, hansı dövlətinsə siyasətinə uyğun gəlməyən təbliğatın aparılmasının qeyri-mümkün olduğu qeyd edilir, digər neytral mərkəzlər olan Kopenhagendə, Brüsseldə və Madriddə bu işin əlverişsiz olduğu göstərilirdi. İsveçrə son illərdə bu və ya digər dövlətlər qruplaşmalarına münasibətdə öz neytrallığını qoruyub saxlaya bildiyindən dünya siyasətinin bütün xətləri demək olar ki, burada kəsişirdi. Bütün bunları nəzərə alaraq, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi İsveçrəyə fövqəladə missiya göndərilməsini, Cenevrədə Azərbaycan mətbuat orqanının nəşr edilməsini, bu mümkün olmazsa, İsveçrə mətbuatından Azərbaycanın mənafeyi üçün istifadə etməyi zəruri hesab edirdi. 1151
Versaldakı Azərbaycan nümayəndələri də Azərbaycan təbliğat mərkəzinin İsveçrədə yaradılmasına tərəfdar idilər. Millətlər Cəmiyyətinin Cenevrədə fəaliyyət göstərəcəyini nəzərə alaraq, Azərbaycan nümayəndələri ilk addım kimi orada ingilis və fransız dillərində çıxan "L"Eyrope Orientale" jurnalının rəhbərliyi ilə əməkdaşlığa başlamış və razılığa gəlmişdilər ki, 20 min nüsxə jurnala abunə
1150
ARDA, f.2905, s.l, i.21, v.7 1151
Yenə orada, v.8-10 338
yazılmaq müqabilində "L"Eyrope Orientale"də Azərbaycan haqqında tez-tez yazılar getsin. Ə.M.Topçubaşov bu jurnalla əməkdaşlıq barədə Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə yazırdı: "Jurnal, gələcəkdə bizim üçün çox faydalı orqan olacaq, xüsusən, Cenevrədə Millətlər Cəmiyyətinin gözü qabağında bizim ocağımızın yaranması üçün bu jurnal çox lazımdır... Məsələ, təkcə jurnalda deyil, Cenevrədə elə bir mərkəz yaratmaq planlaşdırılır ki, keçmiş Rusiyanın ərazisində yaradılmış bütün yeni respublikaların müdafiəsini öz üzərinə götürə bilsin... bu işə kömək etmək, başlıcası isə Cenevrədə möhkəmlənməyə tələsmək lazımdır." 1152
1919-cu ilin noyabr ayının 10-da Bakıya göndərdiyi məlumatda Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Etiraf etmək lazımdır ki, bizim burada olduğumuz ilk vaxtlara nisbətən indi mətbuat Azərbaycan haqqında daha çox yazır... İndi heç olmazsa bizə rəğbət göstərən mətbuat orqanları var." 1153
Böyük çətinliklərdən sonra 1919-cu ilin yayında və payızında Avropada müxtəlif dillərdə nəşr edilən "L"Eyrope Orientale", "Limaçe", "Les Paubles Libres" jurnallarında, "Le Temps", "Revus du Monde musulman", "Revus Kon Temporaine", "Humanite", "Le Dieçe Kolonial", "Le Derniçes Nouvelles", "Le Kroix" və digər qəzetlərdə Azərbaycan haqqında maraqlı məqalələr çap olunmuşdu. Azərbaycanı təbliğ etmək məqsədi ilə Ə.M.Topçubaşov "Limaçe" jurnalının naşiri ilə razılığa gəlmişdi ki, jurnalın bir nömrəsi Azərbaycana həsr edilsin. Qarşılıqlı razılıq əsasında bu noyabr nömrəsi olmalı idi. Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Azərbaycan üçün noyabr nömrəsini götürmək istədim, lakin əlimizdə olan fotoları, poçt şəkillərini və başqalarını nəzərdən keçirəndə, məlum oldu ki, nömrə çox solğun çıxacaq. Ordumuzu əks etdirən fotoların olmaması bizi xüsusilə pis vəziyyətdə qoyur. Bizdə nə general Mehmandarovun, nə də başqalarının bir dənə də olsun şəkli yoxdur. Halbuki bütün buraxılışlar həyəcanlı dövrü əks etdirən hərbi xarakterli fotoşəkillərlə doludur, bu, həm də ölkənin hərbi qüdrətini, müdafiə qabiliyyətini göstərən bir vasitədir." 1154
Bu mülahizələrlə bağlı olaraq, Ə.M.Topçubaşov noyabr nömrəsini 1920-ci ilin yanvar nömrəsi ilə əvəz etdi. Bakıya yazdığı məktubda o, təcili şəkildə fotoillüstrativ materialların göndərilməsini xahiş edirdi. Onun təxmini planı üzrə jurnalın üz qabığının əvvəlinci və sonuncu səhifələrində Kür vadisi, pambıq tarlası, Beş- Barmaq dağı, dəniz sahili, neft buruğu, Bakının ümumi fonu və Abşeronun xəritəsi getməli idi. Jurnalda gedəcək tarixi, siyasi, iqtisadi və mədəniyyət xarakterli məqalələrə görə Bakıda və Gəncədə tədris müəssisələrinin, bir neçə Azərbaycan kəndinin qədim mədəniyyət abidələrinin, görkəmli ictimai və mədəniyyət xadimlərinin, general S.Mehmandarov, Ə.Şıxlinski və İ.Usubovun, Bakının azad edilməsinin birinci ildönümü ilə bağlı Azərbaycan ordusunun hərbi paradının, parlamentin təntənəli iclaslarının fotoşəkillərinin göndərilməsi xahiş edilirdi.
1152
Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.970, s.1, i.146, v.8-9 1153 Yenə orada, v.17 1154 Yenə orada, v.16-17 339
Bunlar əldə edildikdən sonra "Limaçe" jurnalı özünün 1920-ci ilin yanvar nömrəsini bütövlükdə Azərbaycana həsr etmişdi. Jurnalda Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, siyasi vəziyyəti, iqtisadiyyatını əks etdirən yazılardan əlavə, Bakıdan göndərilmiş xeyli foto-illüstrativ materiallar da verilmişdi. 1919-cu ildə Cenevrədə çıxan "Journal de Geneve" və Lozannada çıxan "Les paubles Libres" jurnallarının hər birində fransız professoru Q.Borşenin iki məqaləsi çap olunmuş, bunlardan əlavə o, İngiltərə və Amerika mətbuatında da Azərbaycan haqqında məqalələrlə çıxış etmişdi. Azərbaycanı tanıtmaq baxımından onun "Journal de Geneve" jurnalında çap edilmiş "Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ və Azərbaycan Respublikası" adlı məqaləsi daha səciyyəvi idi. Məqalənin girişində prezident Vilson tərəfindən xalqların təyini müqəddərat hüququna aid elan edilmiş prinsiplərin ciddi şəkildə pozulduğu göstərilir və xatırladılır ki, millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi üçün Vilson aşağıdakı şərtlərin olmasını vacib hesab edirdi: hər bir millət öz fiziki-intellektual və mənəvi-dini xüsusiyyətləri ilə fərqlənməlidir: bu millət öz müqəddəratını təyin etməyə qadir olduğunu göstərməlidir: həmin millət öz xərclərini ödəmək üçün iqtisadi, təbii və maliyyə sərvətlərinə malik olmalıdır: o, özünü xarici hərbi müdaxilədən qorumağı bacarmalıdır, həmin millət əvvəllər tərkibində olduğu hökumətin istibdad üsul- idarəsindən ziyan çəkmiş olmalıdır. 1155 Bu maddələrin bəzilərini ədalətli hesab etməyən Q.Borşe qeyd edir ki, Skandinaviya, Qərbi Avropanın bir sıra yerləri və Latın Amerikasında öz müqəddəratını təyin edib müstəqil dövlətlərini yaradan xalqların çoxu eyni kökə, eyni dini etiqada, eyni irqə və eyni dilə malik olublar. Belə bir şəraitdə onların müstəqilliyi bütün dövlətlər tərəfindən tanınıbdır. Borşe bildirirdi ki, elə xalqlar vardır ki, prezident Vilson tərəfindən elan olunmuş bütün beş şərti özündə cəmləşdirir, lakin onların müstəqilliyinin tanınması yubadılır. О yazırdı: "Biz görürük ki, Azərbaycan xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi üçün zəruri olan bütün göstəricilərə malikdir. Mən bunu bütün Qafqazı gəzmiş və öyrənmiş kənar müşahidəçi kimi, bir fransız kimi deyirəm. Mən indiyə qədər təyini müqəddərat hüququnun tanınmasına etiraz edilən bir millətin müdafiəsi üçün səsimi qaldırıram və onların tələbinin ədalətli olduğuna dərindən inanıram." Q.Borşe Аzərbaycan haqqında az məlumatı olan Avropa oxucularına bildirirdi ki, Azərbaycan öz təbii sərvətləri, coğrafi vəziyyəti, intellektual səviyyəsi baxımından bəşəriyyətə böyük xidmət göstərəcək ölkələrdən biri kimi diqqəti cəlb etməlidir. О yazırdı: "Ora Avropa ilə İran, Mərkəzi Asiya və Türküstan arasında mal mübadiləsinin təbii mərkəzidir... Rus kilsəsinin müsəlmanların dini azadlığını sıxışdırmasına baxmayaraq, azərbaycanlılar digər dini etiqadlara münasibətdə çox təmkinlidirlər." 1156 Q.Borşe saxta məlumatlar əsasında "ermənipərəstlik" azarına tutulmuş bir cəmiyyətdə ingilis və fransız dillərində çoxtirajlı jurnal vasitəsi ilə
1155 Q.Borşe. Öz müqəddəratını təyinetmə hüququ və Azərbaycan Respublikası. //ARDA, f.970, s.1. i.142, v.136 1156
Yenə orada, v.137 340
Avropa ictimaiyyətinə müraciət edərək yazırdı: "Protestant etiqadçısı kimi, bunu deməyi özümə borc bilirəm ki, azərbaycanlıların mənəvi-etik keyfiyyətlərinə bələd olan xarici tacirlər onlara daha çox etibar edirlər, nəinki ermənilərə." 1157
ildə istiqlaliyyət elan edildikdən və bolşeviklər ölkədən qovulduqdan sonra Azərbaycan sürətlə demokratikləşmiş, ölkədə Parlament üsul-idarəsi yaradılmışdır. Q.Borşe bunu xüsusi şəkildə vurğulayırdı ki, qadınlara seçki hüququ verməklə Azərbaycan siyasi baxımdan qabaqcıl ölkələrin sırasına çıxmışdır. İl yarım ərzində mədəniyyət və təhsil sahəsində heyrətləndirici işlər görüldüyünə, Azərbaycan hökumətinin yüksək təhsil görmüş yerli adamlardan təşkil olunduğuna məqalədə geniş yer verilmişdi. Azərbaycanın iqtisadi imkanları ilə bağlı Q.Borşe yazırdı: "İkinci elə bir ölkə yoxdur ki, təbiət ona bu qədər böyük sərvətlər bəxş etmiş olsun. Neftlə zəngin olan torpaqlardan böyük miqdarda neft çıxarılır və ondan kerosin, benzin və yağ istehsal olunur. Neftdən gələn gəlir bütün dövlət xərclərindən çoxdur." 1158
Bundan əlavə, məqalədə Azərbaycanda zəngin kənd təsərrüfatı ehtiyatlarının, üzümçülük, taxılçılıq, çayçılığın olduğu, onun dəmir, mis, marqaneslə zəngin olduğu işgüzar dairələrə çatdırılırdı. Jurnalda xatırladılırdı ki, əgər xarici kapital və xarici mühəndislər dəmir mədənlərinə cəlb olunarsa, yaxın vaxtlarda Azərbaycan metalı dünya bazarlarına çıxarıla bilər. 1159
bu suala da müsbət cavab verirdi. О yazırdı ki, əlli minlik yaxşı təlim görmüş ordu qəhrəmanlığını rus-alman müharibəsində nümayiş etdirmiş və hazırda öz generallarının komandanlığı altında vətəni xarici təcavüzdən qorumağa hazırdır. Q.Borşenin fikrincə, azərbaycanlıların azadlığa və müstəqilliyə olan arzuları obyektiv qiymətləndirilməlidir. O, haqlı olaraq qeyd edirdi ki, Rusiya imperiyasında heç bir xalq azərbaycanlılar kimi ağır həqarətlərə məruz qalmamışdır. 1906-cı ilə qədər ana dilində kitab və mətbuat orqanlarının nəşrinə icazə verilmirdi. Az-çox verilən güzəştlərə də 1914-cü ildə müharibənin başlanması ilə son qoyulmuşdu. Q.Borşe Azərbaycanı müstəqillikləri Sülh konfransı tərəfindən tanınmış keçmiş Rusiya müstəmləkələri olan Polşa və Finlandiya ilə müqayisə edərək yazırdı ki, Polşa Almaniya imperatorundan müstəqilliyə vəd alaraq, müttəfiqlərə qarşı vuruşduğu halda, azərbaycanlı könüllülər rus ordusunun tərkibində müttəfiqlərlə çiyin-çiyinə döyüşürdülər. Onun fikrincə, Polşa heç vaxt rus zülmündən Azərbaycan qədər ziyan çəkməmişdir. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, polyak dili rus dilinə yaxın olan slavyan dil qrupuna daxil idi. Məqalədə Q.Borşe bu nəticəyə gəlirdi ki, "öz müstəqilliyini arzulayan hər bir xalq azad olmaq hüququna malikdir. Azərbaycan artıq sübut
1157 Yenə orada, v.137 1158 Yenə orada, v.138 1159 Yenə orada, v.138 341
etmişdir ki, о müstəqil olmaq istəyir və öz müstəqilliyini qorumaq və ondan istifadə etmək bacarığına malikdir. Ona görə də Azərbaycan müstəqil Demokratik Respublika kimi Sülh konfransı tərəfindən tanınmalıdır." 1160
italiyalı kommersant Korsinin "Korrena della sera" qəzetində müsahibəsində də Azərbaycan Respublikasının müstəqillik uğrunda əzmlə mübarizə apardığı qeyd edilirdi. Korsi göstərirdi ki, hər iki respublikanın müstəqilliyi ən qısa vaxtda Sülh konfransı tərəfindən tanınmalıdır və hər iki respublika bu tanınmaya layiqdir. Korsi ilk avropalı idi ki, incə bir məsələyə toxunub yazırdı: Türkiyə ilə əməkdaşlıq Azərbaycanın tanınmasına mane olmamalıdır, eyni dinə və eyni etnik mənşəyə malik olan bu xalqların əməkdaşlığına təbii baxılmalıdır. Korsi Avropa siyasətçilərinə xatırladırdı ki, "əgər general Denikinin hücumunu dəf etmək mümkün olmasa, güman etmək olar ki, bu respublikalar bolşeviklərlə ümumi düşmənə qarşı ittifaqa girsinlər. Avropa bolşevizmin Qafqazda təntənəsinin acı nəticələrini qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Qafqazda bolşevizm qalib gəlsə, Türkiyə və İrana da yol açılar." 1161
Azərbaycan nümayəndələri Paris Sülh konfransının iştirakçılarını, Fransa, Böyük Britaniya, ABŞ və digər ölkələrin ictimaiyyətini məlumatlandırmaq üçün sentyabr ayından etibarən "Azərbaycan haqqında İnformasiya bülleteni" buraxmağa başlamışdılar. 1162 Səkkiz səhifədən ibarət olan Azərbaycan informasiya bülletenlərində rəsmi materiallar, diplomatik yazışmalar və notalar, respublika haqqında Qərb ölkələrinin mətbuat materiallarının icmalı, Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatının xronikası verilirdi. 1163
Bu buraxılışların redaktoru tanınmış fransız şərqşünası, Azərbaycan xalqının yaxın dostu Lyusen Byuve idi. 1919-cu ildə bülletenin dörd nömrəsi çapdan çıxmışdı və qalan yeddi nömrəsi də 1920-ci ilin aprelinə qədər buraxılmışdı. 1164 Bülleten buraxılışı ilə bağlı 1919-cu ilin 1160
Yenə orada, v.138 1161
Азербайджан, 1919, 5 ноября. 1162
Xarici ölkələrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti haqqında nəşr işləri ilə bağlı məlumat üçün bax: V.Quliyev. Azərbaycan Demokratik Respublikası xarici mənbələrdə. //Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, 1992, s.47-62 1163
Азербайджан, 1919, 5 ноября. 1164
Bax: Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 1 Septembre, №1, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 18 November, №4, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 December, №5, p.1- 8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Janvier, №6, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Fevrier, №8, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Mars, №10, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Mars, №11, p.1-8; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Avril, №12, p.1-8. 342
noyabrında Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Hər şeydən əvvəl, biz Bülleten buraxılışını davam etdiririk, artıq üç nömrə çıxıb, dördüncüsü bu günlərdə çıxacaq. Biz bu bülletenləri soraq kitabçası kimi burada da, İngiltərədə də, Amerikada da hər yerə yayırıq. Eyni zamanda fransız və ingilis dillərində memorandum iqtisadi və etnoqrafik kitabçalar, əhalinin yerləşməsi vəziyyətini göstərən xəritə və diaqramlarla birlikdə hər yerə göndərilir." 1165
Bu baxımdan ingilis və fransız dillərində nəşr edilmiş "Qafqaz Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransına memorandumu" kitabçaları daha səciyyəvi idi. 1166
1919-cu ildə Parisdə C.Hacıbəyli tərəfindən hazırlanmış "İlk müsəlman respublikası Azərbaycan" kitabı çapdan çıxmışdı. 1167
Həmin ildə o, "Revue du Monde musulman" qəzetində Cənubi Qafqazda milli zəmində baş verən hadisələrlə bağlı məqalələrlə çıxış etmişdi. "İlk müsəlman respublikası Azərbaycan" kitabının elə birinci cümləsində Ceyhun bəу tarixin ədalətsizliyi ucbatından azərbaycanlıların bölünmüş xalq olduğunu Avropa oxucularının diqqətinə çatdırırdı. O, yazırdı: türk əhalisindən ibarət iki Azərbaycan vardır: İran mədəniyyəti və islamın şiə təriqətinə etiqad edən, İranda yerləşən Təbriz Azərbaycanı və Cənubi Qafqazda yerləşən Bakı Azərbaycanı. Avropa mətbuatında müxtəlif intriqaların nəticəsi kimi meydana çıxan erməni məsələsi haqqında geniş müzakirələr aparıldığı bir vaxtda Ceyhun bəу yazırdı ki, xristianlar rus bürokratizminin Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi zülmkarlıq siyasətinin yeganə qurbanları deyildirlər, digərləri də, ilk növbədə Bakının, Gəncənin və Qarabağın azərbaycanlıları da bu zülmə məruz qalıblar. 1168 Eyni zamanda kitabın əvvəlində Azərbaycanın sərhədlərini özündə əks etdirən çox qiymətli xəritə verilmişdi. Nümayəndə heyətinin üzvü Ə.Şeyxülislamovun Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi haqqında fransız dilində çıxan kitabçası da burada böyük marağa səbəb olmuşdu. 1169
Kitabça sülh konfransının bütün nümayəndələri arasında yayılmış və Amerikaya da göndərilmişdi. Bu broşura zəngin mənbələr əsasında yazıldığından onun nəticələri çox inandırıcı idi. Həmin mənbələr əsasında Cənubi Qafqazın əhalisinin dini inancları və milli-etnik tərkibi haqqında ətraflı məlumat verildikdən sonra kitabın sonunda təqdim edilən cədvəl əsasında Azərbaycan əhalisinin 75,41 faizini türklərin təşkil etdiyi bildirilirdi. Broşurda Cənubi Qafqaz və Azərbaycan əhalisinin dini və milli tərkibi cədvəllər,
1165
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 29.11.19197/ARDA, f.970, s.l, i.142, v.7 1166
Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris. Paris, 1919; La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase. Paris, 1919 1167 La premiera Republique musulmane: l'Azerbaidjan. Editions Ernest Leroux, vol. XXXVI, Paris, 1919 1168
La premiera Republique musulmane: l'Azerbaidjan, p.5 1169
Composition antropologique et ethnique de la population de l'Azerbaidjan du Caucase. Paris, 1919. Bu kitabın tam mətni ilə Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik sənədlər arxivində də tanış olmaq olar, bax: Composition Anthropologique et Ethnique de la Population de l'Azerbaïdjan du Caucase. Classé 1
er juin 1919 Délégation Azerbaïdjanienne à la Conférence de la Paix // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 45-52
343
rəngli diaqramlar və coğrafi illüstrasiyalar ilə təqdim edilirdi. 1170 Azərbaycanın siyasi və maliyyə vəziyyəti haqqında kitabçanı M.Hacınski hazırlamışdı. 1171
"Qafqaz Azərbaycanının iqtisadi və maliyyə vəziyyəti" adlı kitabçada müharibənin və bolşevik dağıntılarının Azərbaycana gətirdiyi fəlakətlər, ölkənin iqtisadi həyatının bərpa olunması, azad biznes mühitinin yaradılması, dəmir yolu və su nəqliyyatının işlək vəziyyətə gətirilməsi, Azərbaycanla Qərbi Avropa arasında mal mübadiləsinə mane olan bütün bürokratik əngəllərin aradan qaldırıldığı əhatə olunurdu. Kitabda göstərilirdi: "Azərbaycanın üzləşdiyi çətinliklər yalnız qısamüddətli böhranın təzahürüdür. Bu ölkənin güclü iqtisadi mərkəzə çevriləcəyini anlamaq üçün sadəcə rəqəmlərə baxmaq yetərlidir. Tükənməz sərvətləri olan bu ölkə bütün imkanlara malikdir. Qeyri-məhdud həcmdə çıxarılan neft, daha böyük ehtiyatlara malik neftli ərazilər, böyük həcmdə istehsal olunan pambıq, Kür sahillərində bunun üçün yararlı olan daha böyük ərazilər, tükənməz balıq ehtiyatları, böyük həcmdə kürü istehsalı, geniş meşələr, düyü plantasiyaları, yun, mədən sənayesi və s. bunun aydın göstəricisidir. Azərbaycan əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. O, Avropa ilə Rusiya, Avropa ilə İran, Rusiya ilə Mərkəzi Asiya arasındakı ticarət yollarının üzərindədir. Nəhayət, onun bütün varlığı ilə ənənələrə, xarici sənayeçiləri həvəslə qəbul edən babalarının adətlərinə sədaqətli olan əməksevər və sadə əhalisi vardır." 1172 Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tərəfindən hazırlanıb Parisdə nəşr edilmiş "Azərbaycan rəqəmlərdə" kitabçası da Avropa işgüzar dairələrinə respublikanın iqtisadi həyatı haqqında maraqlı statistik məlumatlar verirdi. Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən göndərilmiş statistik materiallar əsasında hazırlanmış bu broşura respublikanın dövlət büdcəsi, onun mədaxili və məxarici, ölkənin iqtisadi zənginliyi haqqında Avropa oxucusunda aydın təsəvvürlər yaradırdı. 1173 1919-20-ci illərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tərəfindən Parisdə yazılıb nəşr edilmiş bu kitablar, broşur və məqalələr bir çox cəhətlərinə görə bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayır. Azərbaycanın Versal Ali Şurası tərəfindən tanınmaq ərəfəsində bu nəşrlər Qərbin siyasi dairələri, ictimai xadimləri, geniş oxucu kütləsinə Azərbaycan haqqında müfəssəl məlumat verirdi. Çap materiallarının hazırlanmasında və onun faktlarla zəngin olmasında Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Parisə göndərdiyi
1170
Composition Anthropologique et Ethnique de la Population de l'Azerbaidjan du Caucase. Classé 1 er
juin 1919 Délégation Azerbaidjanienne à la Conférence de la Paix. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol.638, folio 52 1171 Economic and Financial Situation of Caucasian Azerbaijan. Paris, 1919, 22 p; Bu kitabın tam mətni ilə Fransa xarici işlər nazirliyinin diplomatik sənədlər arxivində də tanış olmaq оlar, bax: Situation économique et financiére de la République de l'Azerbaidjan du Caucase. Classé 1 er juin 1919 Délégation de l'Azerbaidjan à la Conférence de la Paix à Paris. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 30-43 1172 Economic and Financial Situation of Caucasian Azerbaijan, p.8 1173 L'Azerbaidjan en chiffres. Paris, 1919.
344
sənədlər, arayışlar, statistik məlumatlar və fotogörüntülər mühüm rol oynadı. Bu materiallar Azərbaycan haqqında hazırlanan təbliğati nəşrləri maraqlı etməklə yanaşı, eyni zamanda həmin nəşrlərə olan etimadı da artırırdı. "Azərbaycan" qəzeti 12 noyabr tarixli sayında yazırdı: Azərbaycan nümayəndələrinin ingilis və fransız dillərində nəşr etdikləri bir sıra broşurlar Avropanın geniş dairələrinin diqqətini gənc respublikanın siyasi və iqtisadi vəziyyətinə cəlb edir, onlara Azərbaycan əhalisinin milli tərkibi, qədim keçmişi və tarixi, müstəqil dövlətin yaranması və gələcək arzuları barədə maraqlı məlumatlar verir. 1174
Beləliklə, 1919-cu ildə Parisdə nəşr olunmuş bu kitab və broşurlar, Avropanın müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunmuş çoxsaylı məqalələr ilk dəfə olaraq, Azərbaycan, onun əhalisi, iqtisadiyyatı, siyasi sistemi, mədəniyyəti haqqında Qərb oxucularına geniş məlumat verirdi. Bütün bunlar Azərbaycanın azad dünyaya qovuşması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar olub, yeni müstəqillik qazanmış bir millətin istək və arzularını əks etdirirdi.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|