Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev

II FƏSİL 
       
“ƏHSƏNÜT-TƏVARIX” ƏSƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ 
“Əhsənüt-təvarix”in tədqiq olunma tarixi 
 
 
Tarixşünaslıqda  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinə  XIX  əsrin  ikinci  yarısından 
etibarən tez-tez müraciət edilməsi özündən əvvəl və sonra yazılan tarixi mənbələr 
içərisində bu salnamənin xüsusi əhəmiyyəti olduğunu bildirir. 
Görkəmli  rus  şərqşünası  B.A.  Dorn  (1805  –  1881)  əsərin  ilk 
tədqiqatçılarından  biri  olmuşdur.  O,  ―Əhsənüt-təvarix‖in  qısa  məzmununu  oxucu 
və tədqiqatçıların nəzərinə çatdıran ilk alimdir [105, 277 - 278]. B.A. Dorn Xəzər 
dənizinin  cənub  sahilində  yerləşən  vilayətlərin  tarixi  coğrafiyasına  həsr  etdiyi 
müntəxabata  22  müəllifin  əsərindən  parçalar  daxil  etmişdir  ki,  onların  arasında 
                                                             
6
 Lakin Həqiqinin  ―Şerlər‖ kitabının müqəddiməsində oxuyuruq: ―Cahanşah Həqiqi hakimiyyət başına 
gəldikdən  sonra,  hər  şeydən  əvvəl,  qanlı  müharibələrə  son  qoymuş  və  Azərbaycanda  Qaraqoyunlu 
dövlətini  möhkəmləndirməyə  müvəffəq  olmuşdur‖  [23,  3].  Doğrudur,  atası  Qara  Yusifin  (hakimiyyət 
illəri: 1406 – 1420) yaratdığı dövlətə uzun illər başçılıq edən Cahanşah həmin dövləti möhkəmlətmişdi, 
lakin  yuxarıdakı  fikrin  müəllifin  Lətif  Hüseynzadənin  yazdığının  əksi  olaraq,  Cahanşah  nəinki  qanlı 
müharibələrə  son  qoymuş,  hətta bütün ömrü  boyu öz  qohum-qardaşı,  övladları,  qonşu  ölkələrin  dövlət 
başçıları ilə vuruşmuş, qanlar tökmüşdür. Şairi şerlərinə görə qiymətləndirmək lazımdır. Onun şəxsiyyət 
və  fəaliyyətinə  gəldikdə  isə,  tarixi  faktlarla  tanış  olmaq  və  mənbələrin  verdiyi  məlumatlara  istinad 
etmək gərəkdir. 

---

14 
 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərindən  də  Gilan  və  Təbəristan  tarixinə  aid  hissələr  vardır 
[106, 375 - 431]. 
Salnamənin  Britaniya  muzeyində  saxlanılan  nüsxəsi  haqqında  məlumat 
verən  Ç.  Riyö  müəllif  haqqında  belə  yazır:  ―Həsən  bəy  Rumlu  948  (1541/42)-ci 
ildən 980 (1572/73)-cü ilə qədər Şah Təhmasibin xidmətində olmuş, şəxsən bir çox 
yürüş  və  hadisələrdə  iştirak  etmişdir‖  [118,  36  -  37].  Oxucunun  diqqətini  bu 
məsələyə cəlb edən Ç. Riyö ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsinin son cildindəki bir sıra 
hadisələrin müəllif müşahidəsinin məhsulu  olduğunu bildirmişdir. 
―Əhsənüt-təvarix‖  və  onun  müəllifi  haqqında  nisbətən  geniş  məlumat 
verən Ç.N. Seddonun xidməti xüsusilə qeyd olunmalıdır [120, 309 - 311]. O yalnız 
Həsən bəy Rumlu haqqında məqalə yazmaqla kifayətlənməmiş və bildiyimiz kimi, 
―Əhsənüt-təvarix‖in  son  cildini  Hindistanın  Baroda  şəhərində  nəşr  etdirmişdir. 
Naşir  kitabın  əvvəlində  ―Ön  söz‖  yazmış  və  mətni  3  əlyazma  nüsxəsi  əsasında 
tərtib  etdiyini  göstərmişdir.  Ç.N.  seddon  1934-cü  ildə  həmin  cildin  ingilis  dilinə 
müxtəsər tərcüməsinin də nəşrinə müvəffəq oldu [119]. 
Başqa  bir  ingilis  şərqşünası  E.  Braun  ―Şah  Təhmasib  dövrünü 
işıqlandıran‖ əsas fars mənbəyinin ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğunu göstərmişdir [107, 
84]. O, salnaməni ―gözəl əsər‖ adlandırır [107, 84 - 85]. E. Braun 942 (1535/36)-cı 
ildə  özbək  xanı  Übeyd  tərəfindən  Herat  şəhərinin  alınması  və  yerli  əhalinin 
cəzalandırılmasını  şərh  edərkən  Həsən  bəy  Rumlunun həmin hadisəni  əks  etdirən 
qeydlərini misal gətirmiş, məhz onun təsvirinə əsaslanmışdır [107, 94 - 95]. 
Görkəmli  şərqşünas  V.  F.  Minorski  ―Əhsənüt-təvarix‖in  Ç.N.  Seddon 
nəşrindən bir qədər sonra bu nəşrə rəy yazmış və Həsən bəy Rumlunun işlətdiyi bir 
neçə türk (Azərbaycan) istilahının izahını vermişdir [111, 449 - 455]. O, naməlum 
müəllif  tərəfindən  yazılan  və  Səfəvi  dövlətinin  idarə  sistemini  təsvir  edən 
―Təzkirətül-müluk‖ əsərini nəşr edərkən, məynə yazdığı tədqiqat xarakterli ―Giriş‖ 
və  şərhlərdə  başqa  mənbələrlə  yanaşı  ―Əhsənüt-təvarix‖dən  də  istifadə  etmişdir 
[99] 
II Şah İsmayılın həyat və fəaliyyətini yazarkən alman tədqiqatçısı V. Hins 
üçün ―Əhsənüt-təvarix‖in son cildi ən mühüm mənbələrdən biri olmuşdur [109, 25, 
26...]. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  xarici  ölkə  şərqşünasları  ―Əhsənüt-təvarix‖ 
əsərindən  ən  çox  siyasi  hadisələrə  aid  materialları  götürməyə  çalışmışlar,  lakin 
sovet  tarixşünaslığında  bu  salnamədən  yalnız  siyasi  tarix  məsələlərinin  deyil, 
həmçinin bir sıra ictimai-iqtisadi problemlərin həllində geniş istifadə edilmişdir. 
A.A. Romaskeviç ―Əhsənüt-təvarix‖ə yüksək qiymət vermişdir [42, 9]. O, 
salnaməni  ―olduqca  lazımlı‖  bir  tarix  kitabı  adlandıraraq,  hər  iki  cildin  qısa 
məzmununu təsvir etmiş, salnamənin dilinin sadə, lüzumsuz rəngarənglikdən uzaq 
və şer parçaları ilə zəngin olduğunu göstərir [42, 9 - 10]. 

---

15 
 
―Türkmən və Türkmənistan tarixinə dair materiallar‖ kitabının II cildində 
A.  K.  Arendsin  ruscaya  tərcüməsi  ilə  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərindən  bəzi  hissələr 
dərc olunmuşdur [42, 56]. 
İ.P. Petruşevski yazdığı bir sıra məqalə və geniş həcmli əsərlərində Həsən 
bəy  Rumlunun  məlum  salnaməsindən  çox  geniş  istifadə  etmişdir [25, 114  –  152; 
36, 153 – 210; 38, 214 - 224]. Onun Azərbaycan və Ermənistanda XVI – XIX əsrin 
əvvəllərindəki  müxtəlif  feodal  münasibətlərinə  həsr  olunan  sanballı 
monoqrafiyasının  yazılmasında    Həsən  bəy  Rumlunun  zəngin  məlumatları 
əhəmiyyətli  yer  tutur.  İ.P.  Petruşevskinin  fikrincə,  I  Şah  İsmayılın  hakimiyyəti 
illərində  baş  verən  hadisələri  qələmə  alarkən  Həsən  bəy  Rumlu  başqa  mənbələrə 
əsaslanmışdır,  lakin  I  Şah  Təhmasib  və  II  Şah  İsmayılın  həyat  və  fəaliyyəti 
dövründə  olan  əhvalatların  təsviri  zamanı  onun  əsəri  ilk  mənbə,  həm  də  birinci 
dərəcəli ilk mənbə‖ sayılır [39, 29]. İ.P. Petruşevski  ―Həsən bəy Rumlunun əsəri 
tarixçilər üçün çox qiymətlidir‖ qənaətinə gəlir [39, 29]. 
Məlumdur  ki,  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsəri  əhatə  etdiyi  dövrün  siyasi 
hadisələrini işıqlandırmaqla yanaşı, yeri gəldikcə, ədəbiyyat, ədəbi simalar, coğrafi 
ərazi, incəsənət, mədəniyyət və iqtisadiyyat haqqında da məlumat verir. N. Filroze 
iqtisadiyyata  dair  material  olan  səfəvi  dövrü  məxəzləri  içərisində  ―Əhsənüt-
təvarix‖  əsərinin  də  adını  çəkmiş,  irəli  sürdüyü  bəzi  mülahizələrini 
əsaslandırmaqdan ötrü bu salnaməyə müraciət etmişdir [50, 88]. 
―Azərbaycan Səfəvi dövləti və onun banisi Şah İsmayıl‖ haqqında geniş 
məlumat  olan  əsərlərdən  biri  kimi  ―Əhsənüt-təvarix‖  Ş.  Məmmədbəylinin  də 
diqqətini özünə cəlb etmişdir [32, 3]. 
―Salnaməçi  Həsən  bəy  Rumlunun  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsəri  Qərbi  İran  və 
Azərbaycan  tarixi  üçün  olduqca  əhəmiyyətlidir‖  fikrini  söyləyən  M.  Abidova 
ağqoyunlu  dövlətinə  həsr  etdiyi  tədqiqat  işində  bu  salnamənin  IX  cildinin 
materiallarından  geniş  istifadə  etmiş  və  ―Həsən  bəy  Rumlunun  əsərində  başqa 
mənbələrdə  olmayan  olduqca  qiymətli  və  orijinal  məlumatlar  vardır‖  hökmünü 
vermişdir. [25, 5]. 
O.  Ə.  Əfəndiyev  kitab  və  bir  sıra  məqalələrində  Həsən  bəy  Rumlunun 
əsərinə dəfələrlə istinad etmişdir [51, 151 – 180; 52, 18, 19...; 54, 66; 55, 27]. XVI 
əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  Səfəvi  dövlətinin  yaranmasına  həsr  olunan 
monoqrafiyasında O. Ə. Əfəndiyevin ―Əhsənüt-təvarix‖in  IX cildinə də dəfələrlə 
müraciət etdiyini görmək olur [52, 18, 49...]. Şah İsmayılın Azərbaycan və İranın 
rəsmi  şahı  kimi  tanınmasının  osmanlı  sultanı  Bayazid    tərəfindən  qəbul  edilməsi 
(1504). I Sultan Süleymanın Azərbaycana (1534, 1535, 1548, 1554), qızılbaşların 
Gürcüstana (1516, 1517, 1521) olan hərbi yürüşlərini və onların hansı illərdə baş 
verdiyini, XVI əsrdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi vəziyyətini şərh etməkdə, başqa 
mənbələrlə yanaşı, ―Əhsənüt-təvarix‖in də müəllifə böyük  köməyi dəymişdir [55, 
28 - 29]. 

---

16 
 
M.X. Nemətova XIV – XVI əsr şirvan tarixini araşdırarkən şirvanşahların 
ikinci  mərkəzi  şəhəri  olan  Bakının  1500-cü  ildə  səfəvi  qoşunu  tərəfindən 
mühasirəyə alınmasını, I Şah İsmayılın Şirvana hücumunu, şirvanşahların məşhur 
qalalarını (Gülüstan, Buğurd, Sürxab) və s. Şirvanla bağlı başqa məsələləri öyrənib 
tədqiq etmək üçün ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindən də istifadə etmişdir [10, 62, 79...] 
Ə.  Ə.  Rəhmani  1571  –  1573-cü  il  Təbriz  şəhər  yoxsullarının  üsyanı 
haqqında  İskəndər  bəy  Münşinin  verdiyi  məlumatın  Həsən  bəy  Rumlunun 
əsərindən götürüldüyünü yazır [41, 152]. Ə. Ə. Rəhmaniyə görə, XVI əsrin axırı – 
XVII  əsrin  əvvəllərində  yaşayıb  –  yaradan  Azərbaycan  tarixçisi  İskəndər  bəy 
Münşi  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərini  yüksək  qiymətləndirmiş  və  ―tarix-i  aləmaray-i 
Abbasi‖ni yazarkən Həsən bəy Rumlunun salnaməsinə dəfələrlə əsaslanmışdır [41, 
34]. 
H.  H.  Zərinəzadə  fars  dilində  əsərlər  yaratmış  bir  sıra  azərbaycanlı 
müəllifin,  o  cümlədən  Həsən  bəy  Rumlunun  da  əsərində  təsadüf  olunan 
Azərbaycan  sözlərinin  nahaqdan  işlənmədiyini  göstərir:  ―...çünki  farsca  yazan  və 
danışan  hər  bir  azərbaycanlının  yazı  və  danışığında  Azərbaycan  dilinə  aid  bəzi 
xüsusiyyətlərin əks etdirilməsi şübhəsiz bir faktdır‖ [7, 146]. 
―Ağqoyunlular dövlətinin tarixini işıqlandıran mənbələr içərisində orta əsr 
Azərbaycan tarixçisi  Həsən bəy  Rumlunun əsəri mühüm yer tutur‖ deyə  yazan C. 
M. İbrahimov [30, 9] ―Əhsənüt-təvarix‖in məlumatlarından da səmərələnmişdir. 
S.B. Aşurbəyli Bakı tarixi ilə əlaqədar bir sıra məsələlərdə ―azərbaycanlı 
tarixçi Həsən bəy  Rumlu tərəfindən yazılan olduqca qiymətli XVI  əsr salnaməsi‖ 
olan ―Əhsənüt-təvarix‖ə istinad etmişdir [27, 8, 79]. 
XV  əsr  Azərbaycan  dövlət  quruluşunun  öyrənilməsi  və  o  zaman  ölkədə 
olan bir sıra vergilərin müəyyən edilməsi üçün S. M. Onullahi ―Əhsənüt-təvarix‖in 
IX  cildindən  istifadə  etmiş,  Ağqoyunlu  dövlətində  əmirül-üməra, əmir, qorçibaşı, 
sədr, vəzir, divan əmiri vəzifələrinin şərhində bu salnaməyə də əsaslanmışdır [11, 
36, 37; 12, 57]. 
Ə. Rəhimov ―Əbdi bəy Şirazi‖ adlı monoqrafiyasında I Şah İsmayılın qız 
övladları haqqında məlumatı Həsən bəy Rumludan götürmüşdür [13, 141]. 
M.  X.  Heydərov  səfəvi  hakimiyyətinin  ilk  dövründə,  xüsusilə  I  Şah 
Təhmasib  zamanında  tüfəngçi  və  topçu  dəstələrinin  yaranması  və  odlu  silahın 
yayılmağa  başlamasını  göstərərkən,  Həsən  bəy  Rumlunun  məlum  əsərindən  də 
bəhrələnmişdir [28, 25]. 
Şərəf xan Bidlisinin ―Şərəfnamə‖ əsəri kürd xalqının tarixi mənbəyi kimi‖ 
monoqrafiyasının  müəllifi  M.İ.  Şəmsi  Kürdüstan  tarixi  ilə  əlaqədar  bir  çox 
məsələnin araşdırılmasında tez-tez  ―Əhsənüt-təvarix‖ə əsaslanmışdır.  O  yazır:  ―... 
həmin  əsər  XVI  əsrin digər  mənbələrində nisbətən  Kürdüstan  tarixi haqında həm 
zəngin və həm də düzgün məlumata malikdir‖ [24, 8 - 9]. 

---

17 
 
Beləliklə, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin sovet tarixçiləri tərəfindən belə səylə 
öyrənilməsi onun tarix elminə gətirdiyi məlumatların son dərəcə gərəkli olduğunu 
sübut edir. 
Həsən  bəy  Rumlunun  salnaməsi  bir  çox  Şərq  ölkələri  alimlərinin  də 
diqqətini  cəlb  etmişdir.  Türk  tədqiqatçısı  Bəgir  Sidqi  Kütükoğlu  Türkiyə-İran 
siyasi  münasibətlərini  araşdırarkən,  bir  sıra  hadisələrin  izahında  ―Əhsənüt-
təvarix‖dən müqayisəli sürətdə istifadə etmişdir. Onu maraqlandıran məsələlərdən 
biri  I  Şah  Təhmasibin  sirli  ölümü  və  bunun  səbəbləri  olmuşdur  ki,  bu  barədə  o 
yazır: ―Müəllif (İskəndər bəy Münşi – Ş.F) şahın gecə xəstələnib ertəsi günü vəfat 
etdiyini  qeyd  edirlərsə  də,  vaxtının  səfər  ayının  hansı  gününə  təsadüf  etdiyini 
göstərməkdə tərəddüd edir... Ancaq Həsən bəy Rumlu aşkar olaraq 15 səfər tarixini 
göstərir ki, təqvimə əsasən də vaxtı 15 səfərə (15 mayis, 1576) təsadüf edir‖ [101, 
14]. 
Başqa  türk  alimi  Faruq  Sümer  876  (1471/72)  – 877  (1472/73)-ci  illərdə 
baş  verən  ağqoyunlu-osmanlı  müharibəsinin  təsvirini  ―Əhsənüt-təvarix‖dən 
götürərək,  Anqarada  nəşr  etdirdiyi  ―Kitab-i  Diyarbəkriyyə‖  əsərini  sonuna  əlavə 
etmişdir  [56].  Məlum  olduğu  kimi,  ―Kitab-i  Diyarbəkriyyə‖  bu  əsərin  yeganə 
natamam əlyazma nüsxəsi əsasında nəşr edilmişdir. F. Sümer Həsən bəy Rumlunun 
məlumatını  Əbubəkr  Tehraninin  əsərinə  artırmaqla  bir  tərəfdən  ―Əhsənüt-
təvarix‖in  ilk  mənbə  olmayan  IX  cildinin  əhəmiyyətini  nümayiş  etdirmiş,  digər 
tərəfdən ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ni müəyyən qədər tamamlamışdır. 
İran  tədqiqatçısı  Nizaməddin  Mücir  Şeybani  Səfəvi  dövlətinin  təşkil 
edilməsinə  həsr  etdiyi  kitabda  I  Şah  İsmayılın  tacqoyma  mərasimi  vaxtındakı 
İranın  12  hökmdar  tərəfindən  idarə  olunduğundan  və  onların  hər  birinin  hökmü 
altındakı  ölkələrdən  danışarkən,  ―Əhsənüt-təvarix‖dən  etibarlı  bir  mənbə  kimi 
məlumat götürmüşdür [94, 51, 98]. 
Rəhimzade-ye Səfəvi ―Şah İsmayıl Səfəvinin həyatı‖ əsərində Qiyasəddin 
Xandəmir,  Qazi  Əhməd  Qəffari  və  Həsən  bəy  Rumlunun  məlum  əsərlərinə 
müraciət etmiş və əksər hadisənin təsvirində ―Əhsənüt-təvarix‖in müəllifinə haqq 
qazandırmışdır [72, 119, 183 - 184]. 
Əbdülhüseyn  Nəvayi  tərtib  etdiyi  ―Şah  İsmayıl  Səfəvi‖  kitabının  II 
cildində Səfəvi dövlətinin banisi haqqında dəqiq məlumat verən əsərlərdən birinin 
məhz    ―Əhsənüt-təvarix‖  olduğunu  göstərir  [79,  41].  Onlarca  sənəd  və  tarixi 
məktubu özündə cəmləşdirən bu kitabın tərtibçisi bir sıra məktubların mətninin və 
bəzi hadisələrin Həsən bəy Rumludan götürüldüyünü qeyd edir [79, 20]. Ə. Nəvayi 
yazır:  ―Bu  kitabın  (yəni  özünün  tərtib  etdiyi  məcmuənin  –  Ş.F)  I  cildində 
ağqoyunlu  sultanlarının  məktubları  və  həmin  məktublara  yazılan  cavablar  dərc 
edilmişdir.  II  Sultan  Bayazid  və  Əlvənd  ibn  Yusif  bəy  ibn  Uzun  Həsən  ilə 
maraqlanırlar... Həsən Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ kitabına müraciət edə bilərlər‖ 
[79, 20]. 

---

18 
 
Əfqan  tarixçisi  Əbülhəy  Həbibi  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsəri  haqqında  yazır: 
―Çarlz  Norman  Seddonun  1931-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsəri 
səfəvilər dövrünün ilk hadisələrini öyrənmək cəhətincə faydalıdır‖ [71, 3]. 
Kabul  universitetinin  humanitar  elmlər  fakültəsinin  orqanı  olan  ―Ədəb‖ 
jurnalında ―Həsən bəy Rumlu kimi böyük bir tarixçi‖ tərəfindən Kahi adlı bir şairin 
mərsiyəsinin ―Əhsənüt-təvarix‖də verildiyi göstərildikdən sonra həmin salnamənin 
985  (1577/78)-ci  ildə  yazıldığı  qeyd  olunur  [91,  34].  Doğrudur,  Həsən  bəy 
Rumlunun  əsəri  985-ci  il  hadisələrini  də  təsvir  edir,  lakin  bu  heç  də  o  demək 
deyildir  ki, müəllif  əsərini  yalnız həmin  ildə  qələmə  almışdır.  ―Əhsənüt-təvarix‖i 
mütaliə edərkən aydın olur ki, müəllif onun son iki cildi üzərində 980 (1572/72)-cı 
[64,  140b,  187a;  65,  301,  356]  və  985  (1577/78)-cı  illərdə  [65,  465,  503] 
işləmişdir. 
―Əhsənüt-təvarix‖in  IX  və  X  cildlərinin  yazılma  tarixini  bildirən  bu  iki 
rəqəmdən  başqa  əsərdə  özgə  bir  tarix  göstərilməmişdir.  Salnamənin  IX  cildinin 
bütünlüklə,  həmçinin  X  cildin  yarıdan  çoxunun  yalnız  980  (1572/73)-cı  ildə 
yazıldığını nəzərə alsaq, bu nəticəyə gəlmək mümkündür ki, həmin il  Həsən bəy 
Rumlunun yaradıcılığında ən məhsuldar il olmuşdur. Müəllifin öz sözlərinə əsasən 
qətiyyətlə  demək  olar  ki,  ―Ədəb‖  jurnalında  ―Əhsənüt-təvarix‖in  yazılma  tarixini 
bildirən  985  (1577/78)-ci  il  əsərin  hər  iki  cildinə  yox,  yalnız  X  cildin  son  149 
səhifəsinə  (yəni  958  (1551/52)-  (1577/78)-ci  illər  hadisələrinin  təsvirinə)  aid 
olmalıdır.  ―Əhsənüt-təvarix‖in  Ç.N.  Seddon  nəşrinin  356-cı  səhifəsində  axırıncı 
dəfə  olaraq  980  (1572/73)-cı  il tarixi  yazılır.  Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  I  Şah 
Təhmasibin  vəziri  olan  Xacə  Əmir  bəy  Keçəçi  hələ  çox  illər  əvvəl  həbs  edilmiş, 
əvvəlcə  Qəhqəhə,  sonra  isə  Ələmut  qalasına  salınmışdır.  Bizim  müəllifin 
məlumatına görə, ―Hicri tarixlə 980-cı il olan bu vaxta kimi uzun illər həbsxanada 
qalan  o  sabiq  vəzir  sağdır‖  [65,  356].  Bu  faktdan  aydın  olur  ki,  salnamənin  X 
cildinin  958  (1577/78)-ci  ildən  sonra  Həsən  bəy  Rumlu  bir  daha  bizə  məlum 
olmayan səbəblər üzündən əsərinin yazılışını davam etdirə bilməmişdir. 
Qeyd  etməliyik  ki,  bu  fəsildə  ―Əhsənüt-təvarix‖dən  istifadə  edən 
tədqiqatçıların hamısının adı çəkilmədi, lakin yuxarıda yazılanlara  əsasən belə bir 
nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  Həsən  bəy  Rumlunun  ―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsi 
indiyədək tarixşünaslıqda müəyyən qədər tədqiq olunmuş və şübhəsiz, hələ bundan 
sonra da ona müraciət edənləri dəyərli bir mənbə kimi maraqlandıracaqdır. 
Müxtəlif ölkələrin onlarca tarixçisinin ictimai-iqtisadi və siyasi hadisələrə 
dair bir sıra məlumatları məhz ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərindən əxz etmələri faktı bu 
əsərin  əhəmiyyətinin  əyani  şəkildə nəzərə  çatdıran  bir  cəhətdir.  Salnaməyə  isnad 
etmiş tədqiqatçıların əsərlərini mütaliə edərkən, əsasən, belə bir cəhət nəzəri cəlb 
edir: burjua tədqiqatçıları bir qayda olaraq, Həsən bəy Rumlunun əsərindəki siyasi 
hadisələrə  diqqət  yetirdikləri halda,  sovet  tarixçilərini  XV –  XVI  əsrlərin  bir  sıra 
ictimai-iqtisadi  məsələləri  də  maraqlandırmış  və  onlar  məhz  ―Əhsənüt-təvarix‖ 
əsəri əsasında fikir söyləməyə çalışmışlar. 

---

19