Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Məqalədə müasir dövrdə yazılı mətnin şifahi tərcüməsinin işlənməsindən bəhs olunur. Yazılı mətnin əsasən şifahi tərcüməsi konfransların gedişində və notarial işlərdə lazım olur. Belə tərcümə növü tərcüməçidən xarici dili yüksək səviyyədə bil- məsi ilə yanaşı bilavasitə ceviklik və səriştə də tələb edir. Tərcüməçi tərcümə üçün nəzərdə tutulan “vərəqlə” yəni mətnlə çox vaxt əvvəlcədən tanış olmalıdır. Q.Bayramov tərcüməçilərə milli adların transformasiya probleminin tərcümə zama- nı nəzərə alınmasını tövsiyə edir.
İ.Quliyeva Usage of interpretation of written texts in the training of students in modern era Summary
The article is about using interpretation of written text in modern era. The In- terpretation of the written text is necessary during conferences and notaries. This ty- pe of translation requires the translator high quality foreign language skills and be agile and competent. Often the translator must be aware of the text to be translated before. G. Bayramov recommends translators to consider the transformation of national titles during translating.
Rəyçi: Professor Təvəkkül Şükürbəyli Filologiya məsələləri – №5, 2014
52 JALƏ MƏMMƏDOVA
AMEA Dilçilik İnstitutu doctorant.amea@mail.ru
YENİ MƏRHƏLƏ KİMİ
lüğət, tərcümə lüğətlər
словарь, пояснительный словарь, орфогрофический словарь, переводный словарь
dictionary, orphography dictionary, translation dictionary
Lüğət (Sözlük) — Müəyyən üslubla düzülən, mənası və ya tərcüməsi verilən və tələffüzü göstərilən sözlərin toplusudur. Müasir lüğətlər adətən əlifba sırası ilə düzülür. Lüğətlər praktik xarakter daşısa da, onlarda ədəbiyyat nəzəriyyəsinin inkişafı da öz əksini tapır və elmin normativ vəziyyətini əks edən mənbəyə çevrilir. Lüğətlərin tarixi çox qədimdir. Lüğətlər həm Şərqdə, həm də Qərbdə qədim tarixi vardır. Şərqdə daha çox təriqət terminlərini şərh edən lüğətlər məşhurdur. İlk türk dilli lüğət Mahmud Kaşğarinin yazdığı "Divani lüğat it-türk"-dür. Dünya ədəbiy- yatında türkdilli xalqların ilk ensiklopediyası olan Divanu Luğati-t-Türk müəllifi kimi şöhrət qazanmışdır. Divanu Luğati-t-Türk (ərəbcə: Türk dilləri lüğəti) - Türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri. XI əsrdə yaşamış böyük türk alimi Mahmud Qaşqarlı tərəfindən Bağdadda 1072 - 1074 illər arasında yazılan Ərəbcə - Türkcə bir lüğətdir. Türkçənin bizə məlum ən qədim lüğətidir, qiymətli və əhəmiyyəyli topludur. Kitab ərəblərin türk dilini öyrənməsi üçün yazılmışdır. Quruluş etibarı ilə lüğətdir. Lakin, hikmətli sözlər, atalar sözləri, şeir, nəsr kimi nümunələrlə zəngindir. Səkkiz bölmədən (əsərdə "kitab") ibarət əsər ərəb dilinin lüğət qaydalarına uyğun yazılmışdır. Orijinalı bilinməyən əsərin bizə məlum ən qədim əlyazması 1266-cı ildə Muhamməd ibn Əbu-Bəkr ibn Əbu-l-Fəth tərəfindən üzü köçürülmüş və hal- hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanılan nüsxəsidir. Ərəblərə türkçə öyrətmək, Türk dilinin yayılmasını təmin etmək üçün yazılmışdır. Lüğətlər iki cür olur:
Ensiklopedik lüğətlər (başqa sözlə Ensiklopediya) 2. Filoloji lüğətlər: izahlı, terminoloji, ikidilli, orfoqrafik, orfoepik, etimoloji lüğətləri filoloji lüğətlər adlanır. [1] Lüğətlərin yeri və onların insan həyatında rolu o qədər də xüsusi vacibiyyatlıq daşımır. Lakin, ikinci və üçüncü minilliklərdə dillərarası və mədiniyyətlər arası əlaqələr genişlənməyə başladığı andan, leksikoqrafiyaya da maraq artmağa başladı. Qlobal internet şəbəkə leksikoqrafik nəzəriyyəyə son keçid edərək, bütün texniki imkanları ilə cəmiyyətin ehtiyaclarını ödədiyi halda, lüğətlərdən də yan keçmə- mişdi. Lüğətlərin daha da təkmilləşməsi üçün elektron lüğətlərin meydana gəlməsi, müasir dilçiliyin marağına səbəb olmuşdur. Son illərdə elektron lüğətlərin sayı
Filologiya məsələləri – №5, 2014
53 onlayn şəbəkə də getdikcə çoxalır. Bu lüğətlər özlərində əlavə informasiya sax- lamaqla, daxili istifadəçi qabiliyyəti hətta anonim şərhlər, rəylər verməyə də malik- dir. Hazırda leksikoqrafiya öz inkişaf yolunda yeni mərhələsin yaşayır. Kompyuter- lərin, kommunikasiya və multimediya texnologiyaların inkişafı leksikoqrafiyada ye- ni nəsil yaratdı, o cümlədən də leksik resurslar qlobal şəbəkənin inkişafı üçün yeni imkanlar təyin etdi. Lüğətlərin xüsusi aktuallığı leksikoqrafik sistem resrusların ink- işafı üçün qlobal setin (internetin) üstünlüyü lüğətləri əvvələr gördüyümüz adi for- mada deyil, dillər və mədəniyyətlər arası qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı nəticəsində sözlərin müasir tələblərə uyğun bütövlükdə izahını verilməsi ilə səciyələnir. Eksperimental tədqiqatlar konsepsiyasına uyğun olaraq, dil daşıyıcıları olan sözlərin elektron lüğətlərdə seçilməsində tələb olunan əsas şərtlər: - Qarşılıqlı əlaqə, idrak və fəal ünsiyyət prosesində həssas, emosional möv- zularda ən çox işlənən sözlər - Təyin olunmuş bilik sisteminə giriş və o struktura uyğun xidmət - Çoxtərəfli şəbəkə əlaqələri daxil etməklə, sözlər arasında semantik yaxınlıq yaradaraq, lüğətlərin ənənəvi qaydasına uyğun olaraq, onların sinonim və antonim variantlarının verilməsi - Ola bilər ki, bu cür şəbəkə əlaqələr leksikanın nüvəsində ilk metadil, fərdi əsas lüğət olmaqla xüsusi rola malik olsun Əgər elektron lüğətlərin tərtibi zamanı bu əsas şərtlər əməl olunarsa, dillər və mədəniyyətlər arası qarşılıqlı əlaqələr insanları bu lüğətlərdən davamlı istifadə etməyə cəlb edər. Bu fərziyyənin nəzəri əsaslarına uyğun olaraq, tədqiqatın məqsədi elektron resrus istifadəçilərinə elə bir imkan yaratmaqdır ki, elektron resrus sis- temini yenidən yükləndirərək material haqqında hər hansı bir informasiyanı bir neçə variantda proqnozlaşdırıb, sözün mənasını və onun milli mədəni prespektivliyini izah edərək sanki arsenal elektron leksikoqrafiyasına daxil olmaqdır. Yuxarıdakı məqsədlərimizi nəzərimizdə tutaraq, aşağıda verilən tədqiqat tapşırıqlarının həllini tapmaq olar. - Leksikoqrafik tədqiqatların əsas istiqamətlərini müəyyən etmək və müxtəlif səbəblərlə onların təsnifatını vermək - Iki dilli lüğətlərin müxtəlif növləri ilə həm yazılı (çap), həm elektron forması ilə tanış olmaq - Lüğətlərin təsnifatında ən aktual olanı qeyd etmək - Elektron lüğət konsepsiyasını izah etmək, bu terminin müxtəlif yanaşmalarla təsvir etmək - Ənənəvi yazılı (çap) lüğətlərlə müqaisədə elektron lüğətlərdə yenilik etmək - Elektron lüğətlərin əsas növlərini müəyyən etmək, onların quruluşunu, tərkibini təhlil etmək - Elm və tədqiqat nümayəndəliyinin yeni bir forması kimi elektron lüğət imkanlarını təsvir etmək - Elektron lüğətlərin əhəmiyyətini müəyyən etmək üçün mövcud elmi ədə- biyyatların tənqidi təhlili - Tədqiqat aparmaqla, sözün mənasını leksikoqrafik mənbələrə əsaslanaraq onun elektron lüğətlərdə təqdim etmə forması Alimlərlə lüğətlərin tipologiyası haqqında sualları müzakirə edərkən, təqribən 180 elektron farmatda və müxtəlif növ kitab (çap) lüğətlər toplusuna baxılmışdır.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
54 Müxtəlif növ lüğətlərdə sözün təqdim spesifikliyini müəyyən etmək üçün əxlaqi keyfiyyətləri üstün tutmaqla 82 başlıq adda 33 müasir elektron lüğətlər (ikidilli lüğət, izahlı lüğət, assosiativ lüğət və elektron Vikipediya ensiklopediyası) təhlil edilmişdir. Hazırda müasir dünyada etnik və dini gərginlik artdığından lüğətlərdə tərbiyəvi, əxlaqi dəyərləri ifadə edən sözlər üstünlük təşkil edir. Bu şərt daxilində üstünlük yalnız buna verilmişdir. Yəni belə lüğətlər nə qədər çox olarsa və insanlar bu lüğətlərdən nə qədər çox istifadə edərlərsə bu yol dünyanı sülhə aparar. [2] Kompüter lüğətlərinin kağız (kitab) lüğətlərdən üstünlükləri: hipermətn quruluşu və buna müvafiq hipermətn intinadlar belə lüğətlərin kağız lüğətlərdən üs- tün cəhətlərini və optimal istifadəolunma imkanlarını səciyyələndirən mühüm xüsu- siyyətləridir: -həcmin qeyri məhdudluğu -həcmin çox olmasına baxmayaraq zəruri informasiyanın axtarış sürətinin çox böyük olması -istinadlar vasitəsilə digər lüğətlərdən əlavə məlumatların əldə edilə bilməsi imkanı -lüğətdəki məlumatların yeniliyi və müasir həyatla bağlılığı, yeni söz və ifadələrin dəqiq izahının olması -lüğət məqalələri daim təzələndiyi və tamamlandığı üçün köhnəlməsi və uzunömürlüyü -irihəcmli olmasına baxmayaraq, eyni zamanda yığcamlığı Kompüter lüğətlərində kağız lüğətlərdə olmayan əlavə informasiyalar da yerləşdirilə bilər. Məsələn: sözün ifadə etdiyi əşya və ya məfhumun şəkli, sözün səslənmə variantları və s [3] Hər hansı bir xarici dili öyrənərkən bütün öyrəncilərə bir dilli lüğətlərdən istifadə etmək çox vacibdir. Dillər Universitetlərində, dil öyrətim mərkəzlərində özündə vacib informasiyaları (məsələn: qrammatika, söz birləşmələri, yazı qaydaları- nın yoxlanışı, mətn tələffüzü, sözlərin və mətnin etimologiyası və s.) qoruyub sax- layan bir dilli lüğətlər tövsiyə olunur. Bu mərhələdə müəllimlər və tələbələr üçün lüğətlərdən istifadə etmək məqsədilə çoxlu materiallar mövcuddur. Bu materiallar sa- dədən mürəkkəbə doğru dəyişir. Lüğətlər dillərin çoxluğu əsasında təsnif olunur. Bir dilli lüğətlər dil daşıyıcıları üçün müxtəlifdir. Onlar sözlərin geniş seçimindən ibarət deyil, onlar leksik vahidlərin ümumi istifadə funksiyası üzərində mərkəzləşib. Bu hissə həmçinin lüğətlərin leksik funksiyasından bəhs edirki, hər ehtimala qarşı lüğətin istifadəsi kim və onun tələblərinin nədən ibarət olduğunu aydın izah etsin. [4] LingvoSoft layihəsi çərçivəsində hazırlanmış rusca-azərbaycan və ingiliscə- azərbaycanca ikitərəfli lüğətləri də diqqətəlayiqdir. Digərlərindən fərqli olaraq bu lüğətlər ödənişlidir və qiymətləri funskionallığına görə 35-50$ arasında dəyişir. Lüğətlərin həmçinin mobil versiyaları da mövcuddur. Hər iki lüğətdə də ayrılıqda hər iki dildə 400.000 söz və ifadə mövcuddur. Hazırda bu proqramların da internet- də sındırılmış (cracked) versiyaları yayılıb. Bundan başqa rusca-azərbaycan- ca və ingiliscə-azərbaycanca lüğətin onlayn versiyası da istifadə edilə bilər. Onlayn lüğətlərdən isə Azərbaycanın proqram bazarına ilk girən ən böyük şirkətlərdən olan Microsoft (Mikrosoft) lüğət sahəsində də öz imzasın qoyub. Mikrosoft məh- sullarının tərcüməsi zamanı istifadə edilmiş terminologiyalar və onların qarşı- lıqları Microsoft Language Portal(Mikrosoft Dil Portalı) saytında cəmləşdirilib.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
55 Xatırladaq ki, bu terminologiyaların əksəriyyəti AzerDict söz bazasına da əlavə edilib. Azerice Sözlük saytında isə çox məhdud sayda da olsa sözlərin olduğu azərabaycanca-türkcə və türkcə-azərbaycanca lüğət fəaliyyət göstərir. 80.000-ə yaxın sözün cəmləşdiyi Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin onlayn versi- yasını AzerDict Orfoqrafiya saytında istifadə edə proqram versiyasını isə bu saytdan endirə bilərsiniz. Təzəlikcə istifadəyə verilmiş Google Trans- late (Quqıl Tərcümə) azərbaycan dilinin beta versiyası isə müfəssəl şəkildə çalış- masa da böyük şirkətlərin azərbaycan dilinə olan artan marağını göstərir. İlk baxış- da isə məlum olur ki tərcümənin azərbaycan versiyasın türkcə versiyası əsasında inkişaf etdirilib, çünki bəzi hallarda birbaşa türkcə daxil edilmiş cümlələr də azərbaycan dili seçili olduğu halda başqa dillərə tərcümə edilir. Ümid edirik Google-un bu xidməti də inkişaf etdirilib lazımi səviyyəyə çatdırılacaq. Lüğət proq- ramları arasında Babylon (Babilon) adlı proqram da vardı ki, bu proqramın həm- çinin onlayn versiyası da mövcuddur. Lüğətin ən çox xoşuma gələn cəhəti isə saytda olan bəzi hallarda isə digər saytlarda tapa biləcəyiniz xüsusən Babylon üçün hazırlanmış dünyanın ən nüfuzlu ingiliscə ödənişli və ya pulsuz Oxford, Longman, Collins, MacMillan, American Heritage, Merriam-Webster fransızca Larousse, rus- ca Mueller eləcə də yüzlərlə digər dillərdə olan müxtəlif məzmunlu lüğətlərin proq- rama əlavə edərək istifadə edilə bilinməsidir. Bu sayədə artıq bir lüğətdə tapa bilmədiyiniz sözü digər lüğətdə axtarmaq əziyyətindən qurtulmuş olacaqsınız. Pul- suz lüğətlər siyahısında poliqlot lüğətinin bazasından istifadə edilərək hazırlanmış rusca-azərbaycanca, ingiliscə-azərbaycanca və fransızca-azərbaycanca lüğətləri də Babylona əlavə edilərək istifadə edilə bilər. Xatırladım ki lüğət ödənişlidir amma lüğətin sındırılmış versiyalarını internetdə tapa bilərsiniz. Tərcümə proqramlarından isə Promt ən faydalı və çoxfunksiyalı maşın tərcüməsi proqramı hesab edilə bi- lər. Onlayn versiyasın da istifadə edə biləcəyiniz bu proqramın Professional 9.0 çoxdilli versiyası 400$ dəyərindədir. Bir çox proqramla inteqrasiya edə bilmə funksiyası olan bu proqram ingilis, rus, fransız, italyan, portuqal və alman dilləri arasındakı tərcümələri yerinə yetirir. 2009-cu ildə istehsalı dayandırılmış “Microsoft Encarta Encyclopaedia” ensiklopediyasının lüğəti 4 dildə (ingilis, fransız, alman və italyan) fəaliyyət gös- tərir. Bundan başqa lüğətdəki sinonimlər və ingiliscə səsləndirmə (həqiqi insan səsi ilə) kimi çox əlverişli və rahat xüsusiyyətlərə malikdir. Ensiklopediyanın fəaliy- yətinin dayandırmasına baxmayaraq 2001 versiyalı Encarta lüğətinin internetdə tapa bilərsiniz. Sırf onlayn olaraq fəaliyyət göstərən lüğətlərdən Tureng, Dictionary.com, çoxdilli WordReference və Etymology lüğətləri çox faydalı və zəngindir. [5]
Ədəbiyyat 1. http://az.wikipedia.org/wiki/Divanu_Luğati-t-Türk 2. Рублева Ольга Сергеевна - Слово в электронном словаре (с позиций пользователя электронными ресурсами) стр 4-10
Məsud Mahmudov “Komputer dilçiliyi”, Elm və Təhsil, Baki – 2013 səh 67-68 4. “Using Dictionaries in ELT” bachelor thesis, Supervisor: Author: Mgr. Renata Jančaříková, Ph.D. Bc. Matej Lukáč p 3-6
http://azerdict.com/blog/2010/12/lugetler-ve-tercume-vasiteleri/ Filologiya məsələləri – №5, 2014
56 Zhala Mammadova Electronic Dictionaries as a new step in the developing lexicography Summary
The role and the place of vocabularies in human life is not so special. But when the relationship was increasing in the second and third millennia inter- language and intercultural, also the great interest grow to Lexicography . Global Internet Network makes the last link to the lexicographical theory with all its technical capabilities, paying the needs of society also affected to the dictionaries. For further improvement of the dictionaries, appearance of electronic dictionaries has resulted in interest of the modern linguistics. In recent years, the number of electronic dictionaries grows in the online network. Keeping more information in these dictionaries have internal users ability even can give anonymous comments and feedback.
Жала Мамедова Электронный словарь - как новый шаг в развитии электронных лексикографии Резюме
циального обоснования. Вполне естественным является обострение интереса к проблемам лексикографии в условиях активизации межъязыковых/межкуль- турных контактов на рубеже второго и третьего тысячелетий, что обусловило появление особых потребностей общества при всё расширяющихся технических возможностях для перехода лексикографической теории и прак- тики на новый уровень; последнее связано как с автоматизацией работы по составлению словарей и с выходом в глобальную сеть, так и с постановкой новых задач пользования словарем, соответствующих требованиям сегодняш- него дня. На современном этапе лексикография переживает новый этап своего развития. Благодаря разработке компьютерных, коммуникационных и муль- тимедийных технологий оказалось возможным создание лексикографичес- ких источников нового поколения. Rəyçi: Əzəmət Rüstəmov filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
57 КЕНУЛЬ БАБАЕВА Бакинский Славянский Университет e-mail: researcher.konul.babayeva@gmail.com
«СИНИЙ» В ЭПОСЕ «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУТ» Açar sözlər: məna, rənq, istifadə, rəmz, epos Key words: meaning, color, use, symbol, epic Ключевые слова: значение, цвет, использование, символ, эпос
Развитие когнитивной лингвистики позволило исследователям изучать факты языка в их связи с национальными ценностями народа, его культурой, религией и мировоззренческими особенностями. В последнее время ак- туализируются исследования цветообозначений в свете лингвокультурологи- ческой парадигмы. Перспективность когнитологической интерпретации в ис- следованиях по лингвистике неоспорима, ибо при помощи этого метода мож- но достаточно объективно восстановить те смысловые трансформации, кото- рые отражали соответствующую той или иной эпохе картину мира, Цвет тес- но связан с философским и эстетическим осмыслением мира. Особый интерес представляет собой использование цветообозначений в древнетюркских памятниках. Сравнительное изучение специальной литературы показало, что древние тюркские племена и народы имели сложную систему цветовых обозначений.
В эпосе в ряде цветобозначений, со своим широким значением одним из наиболее употребительных цветов является «синий» цвет. Этот цвет во многих случаях в эпосе «Китаби Деде Коркут» выполняет идентичные функ- ции такого цвета как «голубой», а иногда и «зеленый». Элементом различия между этими цветами является более темный оттенок «синего» и светлый оттенок «голубого». Тем не менее нужно отметить, что «голубой» и «синий» (зеленый) цвета не всегда в эпосе могут быть синонимичны друг другу. К примеру, говоря о сырых и неспелых фруктах «синий» (зеленый) цвет употребляется в сочета- нии с некоторыми фруктами: meyvə-göy alça, göy gavalı, göy ərik, göy alma,
этих же фруктов с «голубым» цветом не встречается и не употребляется у тюркских народов. Более того «синий» цвет не всегда может заменить «голу- бой». К примеру если слово «göy» употребляется в значении «небо», то в та- ком случае оно должно употребляться в сочетании со словом «mavi», и таким образом «mavi göy». Однако употребление «синего» и «голубого» цветов может относится к одному и тому же элементу природы. Например: göy dəniz//mavi dəniz, göy sular//mavi sular. [1] Далее говоря о «синем» цвете то в отличии от «голубого» «синий» цвет иногда может заменить «зеленый». И вновь возвращаясь к вышесказанному, такое сочетание «синего» цвета как: “göy meşə”, “göy ot”, “göy çəmən” на Filologiya məsələləri – №5, 2014
58 самом деле имее означает “yaşıl meşə”, “yaşıl ot”, “yaşıl çəmən”. Точно такое же положение в эпосе «Китаби Деде Коркут» имеет «синий» цвет. Например:
Важно отметить, что все функции и значения цветобозначений «синего» и «голубо» в эпосе «Китаби Деде Коркут» раскрыть невозможно. И потому главная наша цель и задача в данной статье изучить и исследовать симво- лическое значение цветобозначения «синий». У многих народов «синий» (голубой) цвет является символом бессмер- тия вечности и преданности. У тюркских народов, а также у азербайджанских тюрков «синий» (голубой) нзначение «неба». И таким образом в эпосе мы дважды сталкиваемся с таким примером во главе о «Кан Турали»: “Göylərə
следующее значение: ”göylərə baş çəkən//ucalan//göylərə yanaşı duran”. Приведем еще один аналогичный пример: “Qazlıq Qoca oğlu Yeynək
употребляется в значении неба. В эпосе «Китаби Деде Коркут» цветобозначение «синий» также упот- ребляется и в переносных значениях. Это ярко выражено на примерах с Карагюне и его бедуинским конем «синего» цвета которого огузские тюрки называли “bədəvi at”. Важно упомянуть, что этот конь пренадлежал только, брату Казанхана Карагюне, кроме которого во время походов никто верхом не садился. Например: “Bədəvi atlar issini görüb oqradıqda”, “Hey Dirsə xan, Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|