B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

I. 
Fanlarni tasnif qilish muammolari. 
0 ‘rta asr arab-musulmon 
madaniyatida farming o ‘ynagan yetakchilik roli safiy jihatdan umum- 
lashtirilib beriladi, muayyan tizimga solinadi, qomusiy tarzda bayon 
etiladi.
Ibn Sino qadimgi yunon olimi Aristotel yo‘lidan borib, falsafiy 
ilmlami ikki sohaga b o ia d i (1-rasm).
20

---

■ if
............................................
...
Ш
Щ
Ш
ЩШШЩЩЯШШЩШЩЩШШШШШШШШШШШШШШЯШ
Ш Ш Ш
 
Falsafiv bilimlar
*
................
Ш Q 
0
•
 
.
Nazari}' bilimlar 
Amaliy bilimlar
1-rasm.
Bu tasnif bilish predmetining inson tomonidan amalga oshiradi- 
gan faoliyati tamoyillariga asoslanadi. Nazariy fanlarning maqsadi 
haqiqatni ifodalaydi, narsalaming mavjudligini inson faoliyatiga 
bog‘lamasdan turib o ‘rganadi; amaliy bilimlaming maqsadi farovon- 
likka erishishni ko‘zda tutib, shu faoliyatning o ‘zini tekshiradi.
2.2. Tabiiy-ilmiy hamda metafizik qarashlar
N azariy fanlar sirasiga fizika, m atematika, metafizika kira- 
di. “D onishnom a”da qayd etilishicha, bu uch fandan odamlarga 
va ularning bilimiga eng yaqinlari tabiat haqidagi fandir, biroq 
unda ham ko‘p narsalar aniq emas; m atem atikada noaniqliklar va 
chalkashlik ozroq, metafizikaning predmeti alohida narsalar emas, 
balki m ohiyatdir. N azariy bilimlarning praktika bilan aloqasi ular- 
da birlam chi va ikkilamchi fanlarning ajralib chiqishi bilan am alga 
oshiriladi.
A) so f fizika sohasi: predmetlar, narsalar, ularning harakat man- 
balari, osmon jism larining yerdagi hayotga ta ’siri, o ‘simliklar, mine- 
rallar, hayvonlar va inson ruhi. Amaliy fizika: tibbiyot, astrologiya, 
tush ta ’birini aytib berish ilmi, sehrgarlik, alkimyo ilmi va boshqalar.
B) sof matematika: arifmetika, astronom iya, musiqa nazariyasi. 
Amaliy matematika: hindlaming o‘nlik sanog‘i, algebra, geometri- 
ya, musiqaviy cholg‘ular tayyorlash san ’ati.
Bu tasnifdan ko‘rinadiki, unda musulmon o 'rta asrida fanlami 
tasn if qilishga va ularning hunarmandchilik ishlab chiqarishi, savdo 
va kundalik turmush bilan aloqasini ta ’minlaydigan tajribaviy bi­
limlar, malakalar, eksperimental uslublar o ‘z aksini topgandir.
21

---

V) sof metafizika: fanning birinchi asoslari; hayotiy zaruriylikni 
isbot qilish; birlamchi va ikkilamchi m a’naviy substansiyalar; olam 
va yerdagi jism larning “m a’naviy substansiya”ga tobeligi; Amaliy 
metafizika: vahiylik va narigi olam savoblari haqidagi bilim.