Bilal Həsənli Nazilə Abdullazadə

 
Mətnaltı məna. 
Bədii əsərdə həyat hadisələrinin obyektiv 

---

122 
inikası ilə yanaşı, müəllifin təsvir edilənlərə, qəhrəmanlara subyek-
tiv münasibəti, onları təsvir etməkdə məqsədi də öz əksini tapır. 
Hadisəyə, qəhrəmanlara münasibət əsərdə açıq şəkildə, birbaşa ifa-
də olunma çox vaxt ayrı-ayrı replika, detallar vasitəsilə çatdırılır. 
E.Heminquey bədii əsərin məzmununu yalnız səkkizdə biri suyun 
üzərində ucalan aysberqə bənzədirdi. Onun suyun altında qalan əsas 
hissəsi “mətnaltı mənadır” və məhz bu hissə aysberqin hərəkətinin 
möhtəşəmliyini göstərir. 
Deməli, mətnaltı məna əsərdə təsvir olunanların ilk baxışda 
aşkara çıxarılmayan məğzi, daxili mahiyyətidir. “İfadəli oxu o 
zaman vəzifəsini uğurlu yerinə yetirmiş hesab olunur ki, əsərin 
məzmununa ifaçının münasibəti və bu məzmuna verdiyi qiymətlə
müəyyənləşən mətnaltı məna çatdırılır...Sətirlərin arxasındakı daxili 
mətləbin – mətnaltı mənanın aşkara çıxarılması asan deyil. Bu, 
oxucudan diqqətli olmağı, mətnə dərindən nüfuz etməyi tələb edir. 
Hər sözün, cümlənin üzərində düşünməklə, əsəri dərindən araş-
dırmaq və təhlil etməklə doğru nəticəyə gəlmək, yəni mətnaltı mə-
nanı üzə çıxarmaq mümkündür.”
1
Mətnaltı məna müxtəlif ifaçılar 
tərəfindən fərqli müəyyənləşdirilə bilər. Bu zaman bütün ifaçılar 
“əsərin daxili mənasından, mahiyyətindən çıxış edir, lakin hər bir 
oxucu mətnaltı mənanı müəllifin fikrini, niyyətini, obrazları necə 
başa düşməsindən asılı olaraq təyin edir”. 
Əsərdəki mətnaltı mənanı başa düşmək üçün bəzən sənətkarın 
tərcümeyi-halına, əsərin nə zaman, harada yazıldığına diqqət yetiril-
məlidir. Q.Zakirin ictimai məzmunlu şeirləri içərisində xüsusi yer 
tutan “Durnalar” qoşması Bakıda sürgündə olarkən yazılmışdır. Şair 
başına gələn hadisələrdən – üstünə şər atılıb sürgün olunmasından, 
oğlu Nəcəfqulu bəyin və qardaşı oğlu İsgəndər bəyin Rusiyanın 
içərilərinə sürgün edilməsindən açıq danışa bilmədiyindən işarə və 
eyhamlardan istifadə edir. O, ürək yanğısı ilə durnalara müraciət 
edərək deyir ki, bu yerlərdən tez, səssiz-səmirsiz ötüb keçsinlər, 
dəstələrini dağıdan olmasın: 
1
Hüseynoğlu S. İfadəli oxunun əsasları.Bakı: ADPU, 2010, s.70-71.

---

123 
Laçın yatağıdır bizim məkanlar, 
Yavaş-yavaş gedin, səsiniz anlar. 
Qorxuram toxuna ötən zamanlar, 
Sürbəniz dağılıb çaşa, durnalar! 
Əslində bu bəndin mətnaltı mənası doğma elindən, obasından 
ayrı düşən şairin çar zülmünə etirazını ifadə edir. Şair “Laçın 
yatağıdır bizim məkanlar” deyəndə ölkədəki dərəbəyliyi, haqsızlığı, 
bu yerlərin fitnə-fəsad yuvası olmasını nəzərdə tutur. “Sürbəniz 
dağılıb çaşa, durnalar” misrasında şair özünün tutulub rüsvay 
olması, nəslinin dərbədər salınması, evinin dağıdılmasına işarə edir. 
M.Təhmasib yazır ki, Aşıq Ələsgər öz əsərlərində məhəbbətini 
də¸ nifrətini də, qəzəbini də eyhamla deməyə çalışmış, eyham 
qananları da ən yüksək mərifət sahibləri hesab etmişdir. Misal üçün, 
“Müşgünaz” rədifli qoşmasını aşıq belə qurtarır: 
Ötkün sözüm, kəskin baxtım olaydı, 
Ağ otağım, zərrin taxtım olaydı, 
Ələsgərəm, cavan vaxtım olaydı, 
Qəddim əyib qəhrü-qəza, Müşgünaz! 
Bəziləri iddia edirlər ki, Ələsgər bu qoşmanı qoca yaşlarında 
demişdir. Guya ki bu son bənd də bunun sübutudur. Bu belə ola da 
bilər, olmaya da. Əsl məsələ bunda deyil. Əsl məsələ burasındadır 
ki, Ələsgər bir qədər intim hislərinin ifadəsindən ibarət olan bu 
arzusunu açıq-saçıq şəkildə deməmiş, eyhamla ifadə eləmişdir ki, 
bu, onun bədii ifadə üsuludur. 
...Aşıq başına gəlmiş ən ağır fəlakətlərin doğurduğu dərdlərini 
də kədərlərini də ancaq belə eyhamla ifadə edir. “Kəsildi” rədifli 
şeirində, yəni tülək-tərlan adlandırdığı oğlu Bəşirin bilmədən xalası 
oğlunu öldürməsinə həsr etmiş olduğu böyük bir qoşmada bir dəfə 
də olsun “ölüm” sözünü dilinə gətirmir. Ancaq eyhamla danışır ki, 
bu da şeirə xüsusi sanbal verir, onun daha gözəl, daha təsirli olma-
sına kömək edir: 
Nagah badi-sərsər əsdi üzümə 
Ömür bostanımın tağı kəsildi. 
Öz əlimlə xəta dəydi özümə 
Bədəndən qolumun sağı kəsildi. 

---

124 
Nə müddətdi qurtarmıram zülmdən, 
Fələyin qılıncı dəydi belimdən 
Bir tülək tərlanım getdi əlimdən 
Ürəyimin bəndi, bağı kəsildi.
1
M.Ə.Sabir 1905-ci ildə “Həyat” qəzetində çap olunmuş 
“Müsəlman və erməni vətəndaşlarımıza” şeirində iki qonşu xalq – 
azərbaycanlılar və ermənilər arasında nifaq salan, qırğın törədən 
çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini ifşa edərkən eyhamdan istifadə 
etmiş, şər mənbəyi olan iblisdən söz açarkən əslində çar 
müstəmləkə rejimini nəzərdə tutmuşdur. 
Mətnaltı məna əsərin oxusu zamanı müəyyənləşdirilməli, ifa-
dəli oxuda dinləyicilərə çatdırılması üçün fasilə, vurğu, intonasiya 
və s. məqsədyönlü istifadə olunmalıdır.