Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

Nazorat uchun savol va topshiriqlar 
1. Asosiy estetik kategoriya bu ... 
2. Estetik ong asosini nima tashkil etadi? 
3. Estetik ong bu ... 
4. «Badiiy tarbiya» – bu ... 
5. Maktabgacha yoshidagi bolalarni estetik jihatdan tarbiyalashning 
vositalari bu... 
6. Bolalar muassasalarida navbatchilik qaysi guruhdan boshlanadi? 
a) Ilk yosh guruhidan 
7. Maktabgacha yoshdagi bolalar qanday mehnat turlariga jalb qili-
nadi? 
8. MTTlarda mehnatni tashkil etish shakllari qaysilar? 
9. Mehnat jarayonini rejalashtirish nimalarni o‘z ichiga oladi? 
10. Mashg‘ulotga tayyorgarlik bo‘yicha qaysi guruhdan navbatchilik 
o‘tiladi? 
 

---

155 
IX. MODUL. MAKTABGACHA TA’LIM 
TASHKILOTLARIDA IQTISODIY TARBIYANI TASHKIL 
ETISH. BOLALARNI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
KONSTITUTSIYASI BILAN TANISHTIRISH 
Tayanch tushunchalar: 
iqtisodiy tarbiya, huquqiy tarbiya, iqti-
sod, bank, daromad, xarajat, valyuta, tannarx, pul, tanga, ayirboshlash, 
huquqiy tarbiya, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonun, 
modda, huquq, majburiyat
IX. 1. Iqtisodiy tarbiya haqida tushuncha 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi natijasida 
mamlakat iqtisodiyotida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Milliy 
iqtisodiyotni mustahkamlash va rivojlantirish yo‘lida o‘zgarishlar 
amalga oshirilmoqda. Jumladan, 1992-yil 21-yanvardagi “Iqtisodiy 
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, rivojiantirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”, 1994-yil 15-martdagi O‘zbekiston Respublikasida mulkni 
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada 
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida, “Kichik va xususiy 
tadbirkorlikni rag‘batlantirish” to‘g‘risidagi, shuningdek, 2001-yil 22-
avgust, 2007-yil 27-aprelda qabul qilingan qarorlar bunga yaqqol 
misoldir.
Mamlakatda ro‘y berayotgan iqtisodiy o‘zgarishlarni anglash, 
ularni tushunib yetish, yoshlarimiz ongida iqtisodiy ong, iqtisodiy 
bilim, iqtisodiy madaniyat tushunchalarini shakllantirishda maktab-
gacha ta’lim tizimi pedagog-tarbiyachilar oldiga ulkan vazifalar 

---

156 
qo‘yiladi. Bulardan eng muhimi bu maktabgacha yoshdagi bolalarga 
iqtisodiy bilim berishdir. Xo‘sh, iqtisodiyot iborasi nimani anglatadi? 
Uning muhim belgilari qanday, degan savolning ma’nosini tushunib 
yetish lozim.
Iqtisodiyot bu – kishilarning o‘z hayotiy ehtiyojlarini qondirishga 
qaratilgan faoliyatdir.
Iqtisodiyot – boshqa siyosiy ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy 
faoliyat turlarining rivojlanishi uchun moddiy shart-sharoit yaratib 
bera olishi bilan asosiy faoliyat hisoblanadi. Iqtisodiyot – kishilarning 
yashashi uchun zarur bo‘lgan moddiy ashyolarni yaratish va 
iste’molchiga yetkazib, hayot kechirishni kafolatlaydi. Demak, 
iqtisodiyot yashash ehtiyoj ini qondiruvchi vosita. Shu o‘rinda 
ehtiyojning o‘zi nima ekanligini anglab olish zarur.
Ehtiyojlar – insonlarning hayot kechirishi va kamol topishi 
hamda jamiyatda ma’lum mavqega ega bo‘lish uchun zarur bo‘lgan 
turli-tuman noz-ne’matlar, ya’ni barcha mahsulot va xizmatlarning 
majmuasidir.
Ehtiyojlar tarkiban ikki yirik guruhga ajratiladi:
1. Moddiy-mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojlar: bunga oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, turar joy, uy asbob-anjomlari, transport, aloqa, 
kommunikatsiya va boshqalar.
2. Turli xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoj. Ya’ni, ta’lim, tibbiy xizmat, 
jismoniy tarbiya va sport, dam olish va sayohat, madaniy-ma’rifiy 
xizmatlarni o‘z ichiga qamrab olgan ijtimoiy ehtiyojdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ehtiyojlari ularning talab va 
istaklari asosida namoyon bo‘Iadi.
Bola ehtiyoji:
– to‘laqonli xohishi bo‘yicha ovqatlanishga bo‘lgan ehtiyoj
– ota-onalar tomonidan berilgan pullarni o‘z xohishi bilan sarflash 
– dam olish, sayohatga chiqish 
– shaxsiy o‘yinchoqlar, kompyuter 
– shaxsiy o‘rin-joy
Bunda talab va istak iboralarini bir-biridan farqlay olishga 
o‘rgatiladi.
Bolalarga har qanday talab – bu huquqiy mas’uliyat deb 
qaralishini tushuntirish zarur. Bu yoshdagi bolalarga inson yashar 
ekan uning ehtiyoji to‘xtovsiz o‘sib borishi haqida ma’lumot beriladi. 
Masalan, ta’lim xizmatlariga bo‘lgan ehtiyoj, turli yo‘nalishdagi o‘quv 

---

157 
markazlari, chet tillarni o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojini, shuningdek 
maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlarining o‘rin almashinuvi, 
muloqot yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishi, ehtiyojlarning miqdoran 
ko‘payishi kuzatiladi. Iqtisodiyot hech narsa yo‘q yerda bo‘lishi 
mumkin emas. Bu albatta, iqtisodiy resurslar, kattalar mehnati orqali 
amalga oshiriladi. 
Iqtisodiy resurslar:
1) moddiy resurslar;
2) mehnat resurslari;
3) informatsion axborot resurslar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni moddiy resurslar bilan 
tanishtirganda tabiiy resurslar – yer, suv, yer osti va usti boyliklari 
bularning barchasi tabiat ne’matlari ekanligi, ulardan oqilona 
foydalanish, suvning inson hayoti uchun zaruriy jihatlari, ichimlik 
suvi uni isrof qilmaslik, o‘lkamizdagi barcha boyliklarni asrab-
avaylash kerakligi, tevarak-olam, tabiat, matematika, nutq o‘stirish va 
boshqa pedagogik jarayonlarda o‘rgatib boriladi. 
Inson mehnati bilan yaratilgan bino inshootlar, mashina va 
mexanizmlar va barcha mahsulotlar bu moddiy mahsulotlar ekanligi 
tushuntiriladi. Bu yoshdagi bolalarni mehnat resurslari, ular kim 
tomonidan tashkil etilganligi, kimlarning mehnat qilib mahsulot ishlab 
chiqarishi, dala, fermer xo‘jaligidagi kattalarning ishbilarmonlik bilan 
boshqara olish qobiliyatlari bilan tanishtiriladi. Endilikda har bir ishni 
tashkil etishda, albatta, oldin kerakli mahsulotlar yig‘ilar, shularga 
tayanib, kelgusidagi ishlab chiqarish rejalashtiriladi. Bu axborot-
informatsion resurs jarayoniga kiradi.
Yuqorida biz iqtisodiyot va iqtisodiy resurs va ehtiyojlar haqida 
fikr yuritib, maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish 
dolzarb muammo ekanligi va mamlakat iqtisodiyotini ko‘tarishda 
jamiyatning hamma fuqarolari faol qatnashishi zarurligini ta’kidlagan 
holda maktabgacha ta’lim pedagogikasi o‘z oldiga quyidagi maqsad 
va vazifalarni qo‘ydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning 
maqsadi bolalarni iqtisodiyotga oid bilim va ma’lumotlar berish orqali 
iqtisodiy hodisalar mohiyatini tushunib yetish va ularni iqtisodiy 
faoliyatga yo‘naltirishdir. Shuningdek, milliy iqtisodiyotimizning 
barqaror o‘sishida kelajak avlodni tarbiyalashni maqsad qilib qo‘yadi.

---

158 
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar ustuvor 
hisoblanadi:
1. Maktabgacha bolalarning jamiyatning iqtisodiy rivojlantirish 
tamoyillari va qonuniyatlari bilan tanishtirish orqali ularni iqtisodiy 
bilimlar bilan qurollantirish;
2. Iqtisodiy tushunchalar mazmunini anglash, o‘z kundalik 
faoliyatlarida ongli ravishda qo‘llay olish malakalarini shakllantirish; 
3. Bolalarda iqtisodiy tafakkur elementlarini shakllantira borib, 
iqtisodiy muammolarni tahlil qilish, farqlay olish, isbotlay olish va 
umumlashtirish ko‘nikmalarini tarkib toptirish; 
4. O‘qitishning zamonaviy metodlari, tashkiliy shakllaridan 
foydalanish. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XII bobi 
“Jamiyatning iqtisodiy negizlari”ga bag‘ishlangan bo‘lib, unda: bozor 
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyo-
tining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi.
Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib 
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini barcha 
mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar 
muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari 
kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonun nazarda 
tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin. 
Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda 
boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona 
foydalanish zarur va davlat muhofazasidadir” deyiladi.