O`tkazuvchi in’ektsion og’riqsizlantirish
O`tkazuvchi og‘riqsizlantirishni qo`llash rus xirurgi N.V. Maklakov tomonidan birinchi marta ixtiro
qilindi. U o`z monografiyasida ―Jarroxlik tibbiyotida oltingugurt efirlarini ishlatish haqida (1847 yilda)
yozgan‖. ―Sog‘lom hayvon nervini yalang‘ochlantirib va unga efir bilan tekkanda, bunda hayvon 0,5 daqiqa
og‘riq sezadi va a`zolari bilan kuchli harakat qiladi. 1,5-2 daqiqadan keyin ishlatib ko`rsa, nervni efir tekkizgan
joyi va shu nerv a`zolarga jo`natgan shoxlari ham uvishadi. Undan keyin sezgirlik ham, harakat ham bu
a`zolarga qaytmaydi. Agar biz shu nervni tashqi nevrilematik qobig‘ini yirtib olsak va undan keyin unga efir
bilan tegsak, uvishish ancha tezrost bo`ladi‖.
37 yildan keyin 1884 yil V.N.Anrep kokain eritmasini qovurg‘alararo nervlarga qovurg‘alararo
nevralgiyasida yubordi va shu bilan o`tkazuvchi og‘riqsizlantirishdan klinikada foydalanishni yo`lga qo`ydi.
CHet el mualliflari o`tkazuvchi anesteziya Halstedt ochilishi, qaysiki 1885 yilda tish olishda kokain eritmasini
qo`llagan. Halstedt fastat pastki jag‘ nervini og‘riqsizlantirgan. O`tkazuvchi og‘riqsizlantirishni o`tkazish uchun
shifokor yuz-jag‘ sohasini nervlarini va katta qon tomirlarini joylashuvini bilishi kerak.
Uch shoxli nervni o`tkazuvchi og‘riqsizlantirish periferik va markaziy turlarga bo`linadi.
YUz suyagini qaysi teshigiga va uch shoxli nervni qaysi shoxiga ta`sir qilishiga qarab, periferik anesteziyani:
mandibo`lyar, mental, infraorbital, palatinal, turlarga bo`lamiz. SHulardan deyarli hammasiga eritmani 2 xil yo`l
bilan kirgizish mumkin: og‘iz ichidan va og‘iz tashqarisidan. O`tkazuvchi ogriqsizlantirish
Utkazuvchi ogriqsizlantirish yukori va pastki jagning va uning yumshoq to`qimasining ma‘lum sohasida
ogriqsizlantirishni keltirib chikaradi. SHuning uchun infiltrasion ogriqsizlantirishdan oldin kilinganda bu bir
kancha tishlarni olish, usmalar, suyak osti yiringlarini va boshka jarayonlarni ochish imkonini beradi.
Utkazuvchi ogriqsizlantirishdaanestetik eritmasi nerv stvoli atrofiga kiritiladi, lekin nervga kirishi mumkin
emas. Igna xar kaysi anesteziya uslubida yozilgan anatomik muljallar buyicha sanchiladi. Utkazuvchi
ogriqsizlantirish yukori jag dumbogi, ko`z osti sohasi, katta tanglay teshigi, kurak tishlar teshigi, pastki jag va
iyak teshigi soxalaridan qilinadi. Til, lunj va pastki jag nervning harakatlanuvchi tolalari xam shunday qilinadi.
Tuberal anesteziya.
Tuberal anesteziyada yukori orqa alveolyar tarmoqlarni blokada kilamiz, kaysiki tolalar qanot tanglay
chuqurida va yukori jag dumbogining tashki orqa sohasida joylashgan. Uchinchi katta ozik tishi toj qismining
o`rtasi qismidan 18 — 25 mm yukorida yukori jag dumbogi sohasida bir kancha teshikchalar bor. Ular orqali
yukori alveolyar tolalar suyak to`qimasiga kiradi.
Tuberal anesteziyada ana shu teshiklar joylashgan soxaga yoki ozgina yukoriga yuboriladi.
Ogiz yarmi ochilgan xolda shpatel yoki oynacha bilan lunj tashkariga itariladi. Igna alveolar o`siq
kirrasiga 40° burchak ostida joylashadi. Igna kiyaligi suyakka karagan bulishi kerak. Igna ikkinchi katta ozik
tish orasidan utuvchi burmadan 0,5 sm pastda shilliq qavatga sanchiladi.
Ignani yukoriga orqa va ichkariga 2,5 sm kiritiladi, shpris suyak bilan birga yondoshib harakatlantiriladi. (rasm
№ 5,6)
Kuyidagi normalar qanotsimon venoz chigal, arteriyalarni jaroxatlanib atrof to`qimaga kon kuyilishdan
saklaydi. 2 ml anestetik yuborilgandan 7—10 minut keyin ogriqsizlanish kelib chikadi. Katta ozik tishlar
bulganda yonoq suyagidan yukori jagning tashki yuzasiga boruvchi yonoq alveolyar ravogi asos kilib olinadi,
bu kirra birinchi katta ozik tish sohasida joylashgan. Igna yonoq — alveolyar ravogi orqa tomonidan sanchiladi,
bu bulgan ikkinchi katta ozik tish toj qismining o`rta sohasiga tugri keladi.
Ogriqsizlantirish maydoni
Birinchi, ikkinchi, uchinchi katta ozik tishlari alveolyar o`siqning suyak usti pardasi va shilliq qavatsiz
tishlar sohasida vestibulyar tomonidan yukori jag bo`shlig‘ining orqa tashki devorini shilliq qavat va suyak
to`qimasi ogriqsizlantirish zonasining orqa chegarasi doimiy oldingi chegarasi birinchi katta ozik tishning toj
qismi o`rtasigacha yoki birinchi kichik ozik. tishning toj qismi o`rtasigacha uzgarishi mumkin. Bu o`rta
alveolyar tolalar bilan anastamozlarning xar xil rivojlanganligi va bu tolalarning ko`z osti nervidan turli xil
chikish bilan tushuntiriladi. YUkori o`rta alveolyar tolalar ba‘zan yukori jag stvolidan orqa yukori alveolar
tolalari bilan birga chikadi va tuberal anesteziyada ular xam blokada buladi. Ko`p mikdorda anestetik kiritilgan
bu pastki ko`z yorigi orqali ko`z osti xaltachasiga kiradi va yukori o`rta alveolyar tolalarni blokada qiladi
Ogriqsizlantirish maydoni
Birinchi, ikkinchi, uchinchi katta ozik tishlari alveolyar o`siqning suyak usti pardasi va shilliq qavatsiz
tishlar sohasida vestibulyar tomonidan yukori jag bo`shlig‘ining orqa tashki devorini shilliq qavat va suyak
to`qimasi ogriqsizlantirish zonasining orqa chegarasi doimiy oldingi chegarasi birinchi katta ozik tishning toj
qismi o`rtasigacha yoki birinchi kichik ozik. tishning toj qismi o`rtasigacha uzgarishi mumkin. Bu o`rta
alveolyar tolalar bilan anastamozlarning xar xil rivojlanganligi va bu tolalarning ko`z osti nervidan turli xil
chikish bilan tushuntiriladi. YUkori o`rta alveolyar tolalar ba‘zan yukori jag stvolidan orqa yukori alveolar
tolalari bilan birga chikadi va tuberal anesteziyada ular xam blokada buladi. Ko`p mikdorda anestetik kiritilgan
bu pastki ko`z yorigi orqali ko`z osti xaltachasiga kiradi va yukori o`rta alveolar tolalarni blokada qiladi.
Asoratlari. Tuberal anesteziyada kon —tomirlar jaroxatlanishi va atrofdagi to`qimaga kon kuyilishi,
ba‘zan gematoma hosil bulishi mumkin. Anestetik adrenalin bilan birga yuborilganda kon —tomir uzanida,
YUrak kon —tomir va nafas sistemalarida buzilishlar ko`zatiladi. Asoratlarni oldini olish uchun anesteziya
texnikasiga qattiq rioya qilish kerak, anesteziya paytida ignani chuqur yuborilishi nazarda tutilgan holatda, xar
bir atrofdagi to`qimalarga anestetik yuborilgan holatda utkaziladi, natijada atrofdagi kon — tomirlarning
itarilishi ko`zatilidi. Agar kon —tomir jaroxatlanib kon ketishi ko`zatilsa, konayotgan nukta bosiladi va
gematoma hosil bulmasligi uchun lunj sohasiga (YUkori orqa bo`limiga) bir necha soatga bosib kuyuvchi
povyazka kuyiladi. Anestetik kon —tomirga tushishini oldini olish uchun anestetik yuborishdan oldin
shprisning porsheni uziga karab tortiladi va shprisda kon yo`kligiga ishonch hosil qilinadi, agar kon paydo
bulsa, ignaning yo`nalishi uzgartiriladi va shundan keyin anestetik yuboriladi.
Infraorbital anesteziya
Infraorbital anesteziyada ko`z osti nervining periferik shoxlari (kichik g‘oz panjasi), yukori oldingi va
o`rta alveolyar shoxlari ogriqsizlantiriladi. Anestetik ko`zning pastki kanaliga yuboriladi, ko`pincha
anestetikdan ko`z osti teshigi sohasiga depo hosil kilinishi kuriladi. Kanalga etuvchi ko`z osti teshigini topish
uchun kuyidagi anatomik orientirlardan foydalaniladi:
1. Ko`zning pastki kirrasini pal‘pastiya kilib suyak burtmasi yoki yoqikchasi aniklanadi, bu yukori jagning
yonoq, kirrasi bilan yonoq suyagini birikkan joyiga tugri keladi, u ko`z pastki kirrasining o`rtasidan 0,5 sm
ichkariga joylashgan, bu orientirdan 0,5 — 0,75 sm pastda ko`z osti teshigi joylashadi.
2. Ko`z osti teshigi ko`zning pastki kirrasi vertikal liniya bilan tutashtan joyidan 0,5 — 0,75 sm pastda
joylashgan, bu YUkori 2 —kichik ozik tishini (premolyar) o`rtasidan ugadigan liniya xisoblanadi.
3. Ko`z osti teshigi ko`zning pastki kirrasi bilan vertikal liniyani kesishgan joyidan 0,5 — 0,75 sm pastda
joylashadi, bu ko`z korachigini oldinga karab turganda utkaziladi.
SHuni nazarda tutish kerakki, kanalning oldingi tirkishini uchi oldinga, ichkariga va pastga yo`nalgan bulib,
kdrshi tomonldagi kanalning uchini yukori markaziy kesuvchi tishlarning milk surgichidan birmuncha yukori
kesib utadi. Anesteziya paytida ignaning yo`nalishi kanal ukiga karama — qarshi, yani pastga, tashkari va
yukoriga bulishi kerak.
Infraorbital anesteziya ogiz tashkarisidan va ogiz ichkarisidan qilinadi.
Ogiz tashkarisidagi metod: Aytilgan orientir orqali ko`z osti teshigi proeksiyasi terida aniklanadi.
Ko`z sokkasini tasodifan jaroxatlanmaslik uchun, chap kulning kursatgich barmogi bilan shu nukta atrofidagi
to`qimalar suyakka fiksasiya qilinadi, bundan tashkari, bu taktika kanalga kirishning oson bulishini taminlaydi.
Keyin teshikdan 1 sm pastdan va ichkaridan igna sustiladi, ignaga tugri holat bergandan keyin, yukori, orqa va
tashkari yo`naltirib infraorbital teshikka karab itariladi, bunda igna suyakkacha borib takalishi kerak. Ko`z osti
teshigi sohasida 0,5—1 ml anestetik yuboriladi va ignani kiya kilib, kanalga kirish yo`li axtariladi, buni ignani
xuddi tushib ketgandek bulishi yoki ogriq reaksiyasidan bilish mumkin. Ko`z osti kanaliga kirgandan keyin igna
7 — 10 mmchuqurlikka itariladi va yana 0,5— 1 ml anestetik YUboriladi. (7 —r.B).
Anesteziya 3 — 5 minutdan keyin kelib chikadi.
Ko`pincha kanalga kirish juda xam kiyin buladi, bu ko`z osti teshigining joylashishi, razmeri va formasining
turlicha bulishi bilan boglik. It chuqurchasi chuqur joylashganda xam kanalni topish kiyin buladi. Ba‘zan ko`z
osti infraorbital nervining 2 — 3 teshiklar orqali chikishi adabiyotlarda yozilgan. Bazan fakatgina ko`z osti
teshigi sohasiga 2 ml anestetik yuborilish bilan cheklanib kolinsa, bunda kichik g‘oz panjasi, yukori oldingi va
yukori o`rta alveolar shoxlarining anesteziyasi, tulik bulmasligi mumkin.
Ogiz ichidagi metod: Terida ko`z osti teshigining proeksiyasi aniklangandan keyin, chap kulning kursatkich
barmogi bilan shu nukta atrofidagi to`qimalar suyakka fiksasiyalanadi. Bosh barmoq bilan yukori labni yukori
va oldinga itariladi.
Harakatchan shilliq qavat oldinga suriladi. Nina markaziy va yon kesuv tishlari oralik sohasida utuv burmasidan
0,5 sm oldinga sanchiladi. Nina orqaga, yukoriga va tashqariga ko`z osti kanaliga yo`naltirilgan xolda
harakatlantiriladi va yo`l buylab oz mikdor anestetik yuborib boriladi. Anesteziyaning keyingi etapi ogizdan
tashkari usulidan fark kilmaydi.
Agar ignani markaziy va yon kesuv tishlari oralik sohasidan kiritish imkoni bulmasa, qoziq, birinchi va ikkinchi
kichik ozik tishlari sohasidan kiritiladi. Bu usulda ignani kanalga tushirish imkoni yo`k.. Sezuvchanlikning
yo`kolishi esa ko`z osti teshigi va shu nomli kanalga anestetikning diffuziyalanishi orqali sodir buladi.
Ogizichi usuli ogizdan tashkari usuliga nisbatan k,uyidagi kamchiliklarga ega bulganligi sababli poliklinika
sharoitida kam qollaniladi:
— bu usulni amalga oshirish kiyin.
— ko`z osti teshigiga qalin tokima orasidan kiritishi kiyin.
— ogiz daxlizi oldingi soxalari yalliglanish kasalliklarida qullab bulmaydi.
Ogriqsizlantirish zonasi: kesuvchi, qoziq va kichik ozik tishlar alveolyar o`siqlarining suyak to`qimasi va shilliq
qavati vestibulyar tomondan, YUkori jag bo`shlig‘ining va oldini, orqa — tashki (qisman), pastki va YUkori
devorlarining suyak to`qimasi va shilliq qavati, ko`z osti sohasining terisi pastki qovoq, burun tusigi, YUkori
labning terisi va shilliq qavati. Karama- qarshi tomon va orqa alveolyar o`siq, tarmoqlari bilan anastamozlar
borligini hisobga olish kerak. Zarur bulganda markaziy kesuvchi tishlar yoki ikkinchi kichik ozik, birinchi katta
ozik tishlar sohasi utuv burmasiga 1- 2 ml anestetik kiritiladi.
Ba‘zan ogriqsizlantirish zonasi markaziy kurak tishlari oralik sohasidan birinchi ozik —tishlari sohasigacha
kamaygan buladi, kamdan — kam xollarda birinchi qavatda ozik tishlari sohasigacha kattalashgan buladi.
Asoratlari: Igna kon tomirlarini jagoxatlaganda ko`z osti kanali yoki atrof to`qimaga kon kuyiladi. Gematoma
hosil bulishi mumkin. Ba‘zi xollarda ko`z kosasi osti sohasida chegaralangan ishemiyaga sabab buladi.
Anestetikning ko`z kosasi utishi natijasida ko`z olmasi mushaklarini innervasiya kiluvchi nervlar blokada
buladi. Bu xolda bemorda diplopiya ko`zatiladi. Ko`z kosasi osti kanalining pastki devori yo`kolishi natijasida
anestetik yukori jag bo`shlig‘iga tushadi. Nerv tolasini jarohatlanishi natijasida ko`z kosasi osti nervining nevriti
(yalliglanishi) boshlanadi. Asoratlarning oldini olish uchun anesteziya texnikasiga kat‘iy rioya qilish kerak.
Gematomani oldini olish uchun aneqiziyada kat‘iy kon tomir tutami chikadigan kanal sohasini barmoq bilan 2
— 3 minut bosib turiladi.
Katta tanglay teshigi sohasida ogriqsizlantirish.
Katta tanglay teshigi sohasida anesteziya qilishda katta tanglay nervi blokada qilinadi. Buning uchun
anestetik shu teshik sohasiga kiritilishi kerak. Katta tanglay teshigi uchinchi ozik tishi sohasida joylashgan, bu
tish yo`kligida ikkinchi katta ozik tishidan bir oz orqa va ichkari yoki katgik va yumshoq tanglay chegarasidan
0,5 sm oldinga joylashgan. Katta tanglay teshigi joylashgan urnini aniklash uchun ikkita uzaro kesishgan
chiziklar utkaziladi: ulardan biri — qattiq va yumshoq tanglay chegarasiga paralel xolda uchinchi katta ozik
tishning o`rta qismidan boshlab yukori jag o`rta chizigigacha utkaziladi. Ogiz katta ochilmagani xolda kesishgan
nuktadan 1 sm oldin va ichkari tomondan nina sanchilib YUkori, orqa va tashki tomonga suyakga takalguncha
harakatsizlantiriladi. 0,5 ml anestetik kiritiladi. 3 — 5 minutdan sung ogriqsizlantirish kuzatiladi.
Ogriqsizlantirish zonasi:
Qattiq tanglay va uchinchi katta ozik tishdan to qoziq tish o`rtasigacha bulgan alveolyar o`siqlar shilliq
qavati. Ayrim vaqtlarda ogriqsizlantirish maydoni yon kesuv tishlarining o`rta sohasigacha kengayadi va
uchinchi katta ozik tishining vestibulyar yuzasiga utadi. Ko`pchilik xollarda ogriqsizlantirish chegarasi
ikkinchi mayda ozik tishlari sohasigacha tarkalmaydi.
Asoratlar. Ko`p mikdorda anestetik kiritilishi, kanalga tushishi, yana ogriqsizlantiruvchi eritmani katta
tanglayteshigidan orqaga yuborilganda yumshoq tanglayni innervasiya kiluvchi nervlarni blokada qilishi. Bemor
buni begona jism deb xis qiladi, kunglini aynitadi, kusishni chakiradi. Tomirlar shikaqlanganda kon kuyilish
sodir buladi. Ba‘zan terining kon tomirlari spazmi natijasida ishemiya uchoklari paydo buladi. qattiq tanglay
shilliq qavati nekrozini chakirishi mumkin. Malum bosim ostida anestetikning kiritilishi kattiq tanglayning kam
harakatchan shilliq, qavatidagi kon tomirlarga bosim beradi yoki uning yorilishi natijasida to`qima oladi.
INSIZUAL OGRIQ SIZLANTIRISH
Burun — tanglay anesteziyasining ogizdan tashkari usuli yaxshi samarali, ikki tomonlama infraorbital
anesteziya va burun tanglay aneqiziyasining ogiz ichi ogriqka sezgirlikni tulik yo`kota olmaydi. Buni burun —
tanglay nervi kesuv teshik sohasigacha oldini tishlar chigalini berganligi bilan tushuntiriladi. Bundan tashkari
ogizichi usulini kullash imkoni bulmagan maxallarda xam qollaniladi.
Ogriqsizlanish zonasi: YUkori jag alveolyar o`siqlarining tanglay tomoni va qattiq, tanglay uchburchak sohasi
(yukori uchi o`rta chokka, asosi esa ikki tomondagi qoziqlarga utkazilgan chizik)ning shilliq qavati va suyak
usti pardasi ba‘zan birinchi kichik ozik tishlaridan markaziy kesuv tishlarigacha ogriqsizlanishi mumkin.
Asoratlar: Agar ignani teshikka 1 sm dan ortik kiritsak, burun bushliqlari shilliq qavatini jaroxatlab kon
ketishi mumkin. Bazan yuzning oldingi sohasida ishemiya ko`zatilishi mumkin. Agar dikainli tampon burun
bo`shlig‘iga uzoq saklansa intoksikasiya chaqirishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |