Ç. kindlberqer, R. Aliber


“ NDEKS DOW – 36 000 PUNKT”, “ NDEKS DOW – 40 000



Yüklə 2,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/26
tarix16.02.2017
ölçüsü2,08 Mb.
#8942
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   26

“ NDEKS DOW – 36 000 PUNKT”, “ NDEKS DOW – 40 000 
PUNKT”, “ NDEKS DOW – 100 000 PUNKT” 
2
 
 
1999-cu ildə demək olar ki, eyni adda üç kitab nəşrdən çıxmışdı. Bu 
kitablarda təqdim ounan ideyalar da demək olar ki, identik idi - əgər faiz 
stavkaları  aşağı  səviyyədə  qalmaqda,  korporotiv  gəlirlər  isə  artmaqda 
davam  edəcəksə,  onda  yekunda  Dou  Cons  birja  indeksi  qaçılmaz  olaraq 
görünməyən  yüksək  səviyyəyə  çatacaq.  Müəlliflərin  məntiqi  təkzibolun-
maz  idi.  Çünki  bu,  Arximedin  kifayət  dərəcədə  böyük  manivellanın  kö-
                                                 
1
 “Mezonin maliyyələşməsi” – qarışıq maliyyələşmə, özündə borc və səhm maliyyələş-
məsi elementlərini birləşdirir, kreditlər səhm kapitalında pay alınması əvəzinə verilir.   
2
  James  Classman  and  Kevin  A.  Hasset,  Dow  36 000:  The  new  strategy  for  Profiting 
from  the  Coming  Rise  in  the  Stock  Market  (Random  House,  1999);  Devid  Elias,  Dow 
40 000:  Strategies  for  profiting  from  the  Greatest  Bull  Market  in  History  (Mc-Graw- 
Hill, 1999); Charles W. Kadles, Dow 100000: Facr or Fiction (Prentice Hall, 1999) 

 
78
məyi ilə bütün dünyanı çevirməyin mümkünlüyü ideyasının az-çox ətraflı 
forması  idi  .Səhmlərin  cari  səviyyəsi  mahiyyət  etibarı  ilə  üç  faktoru  əks 
etdirir.  Ümumi  daxili  məhsulun  artım  templəri,  səhmlərdən  ÜDM  daxi-
lində gələn gəlir və səhmlərin dəyərinin korporotiv gəlirə olan nisbəti və 
ya populyar P/E əmsalı (səhmin qiymətinin ona müvafiq gələn korporativ 
gəlir  hissəsinə  olan  nisbəti).  Səhmlərdən  gələn  gəlir  Amerika  ümumi 
daxili  məhsulundə  təxminən  8%  təşkil  edərək  qibtəediləcək  sabitliyi  ilə 
seçilirdi,  aksiyanın  qiymətinin  ona  uygun  gələn  gəlirə  olan  nisbətiisə 
təxminən 18 səviyyəsində yerləşirdi.  nvestorlar daima çətin seçim etməli 
olurlar:  istiqraz  və  ya  səhm  almalı?  stiqrazlar  üzrə  orta  faiz  stavkası  o 
zaman  təxminən  5%  təşkil  edirdi;  istiqraz  qiymətinin  gətirdiyi  mənfəətə 
olan nisbəti bu şəraitdə 20-yə çatırdı. 
Dow  birja  indeksinin  36 000  punkta  çatacağını  proqnozlaşdıranlar, 
hesab  edirdilər  ki,  P/E  əmsalının  səhm  bazarı  üçün  qiyməti  cari  səviy-
yədən  xeyli  yuxarı  qalxmalıdır,  çünki  səhmlər  maliyyə  aləti  kimi 
istiqrazlardan heç də təhlükəli (riskli) deyil. 
 
Spekulyasiya obyektləri 
 
XX  əsrin  son  onilliyində  investisiyalar  üçün  əsas  obyekt  kimi  ilk 
növbədə daşınmaz əmlak və səhmlər çıxış edirdi; lakin tarıxin daha uzaq 
mərhələrində  spekulyasiya  obyektləri  daha  böyük  rəngarəngliklə  fərqlə-
nirdilər. Spekulyasiya silsilələrinin ümumi cədvəli əlavədə təqdim olunur. 
Cədvələ  baxsaq  görərik  ki,  spekulyativ  aktivlərin  siyahısı  zamanla  daha 
müxtəlif  olurdu.  Hətta  bitkin  olmasa  da  belə,  bu  siyahı  müəyyən  müla-
hizələrə gətirir. Hər hansı inqilabi dönüş nəticəsində insanların öz kapital-
larını (həmin kapitalın artımından yaxın gələcəkdə gəlir əldə etmək məq-
sədi  ilə)  hər  hansı  aktivlərə  qoymağa  atılacaqları  nə  dərəcədə  mümkün-
dür? (Ondan çıxış edək ki, inqilabi dönüş stabilliyə öyrəşmiş və rasional 
düşünən insanların aləmində baş verir. Bundan başqa, qeyd olunan dönüş 
formalaşmış  sistemə  nəzərən  böyük  dərəcədə  xarici  olub,  insanların 
həmin  zaman  kəsiyində  tam  mənasında  qiymətləndirə  bilmədikləri 
perspektivlərə işarədir). Aləm daima müxtəlif növ dönüşlərin təsiri altın-
dadır, lakin onlardan yalnız az qismi spekulyasiya ajiotajlarının yaranışını 
törədir. 

 
79
Ortaya  sual  çıxır:  ki  və  ya  daha  artıq  spekulyasiya  obyekti  olacaq, 
məsələn, daşınmaz əmlak və səhmlər kimi; spekulyasiya ajiotajı dövrün-
də,  situasiya  özünün  böhran  qaynama  nöqtəsinə  çatana  qədər  oxşar 
tərzdəmi  aparmalı?  Sonradan  böhrana  gətirən  spekulyasiya  ajiotajının 
eyni  zamanda  bir  neçə  müxtəlif  obyekt  və  bazara  toxunduğu  nümunə 
hallarını nəzərdən keçirək. 
1720-ci  illərdə  Cənub  Dənizləri  və  Missisipi  kompaniyalarının 
qiymət “qovuqları” qarşılıqlı əlaqədə idi və eyni zamanda iki ölkədə baş 
verən  pul-kredit  ekspansiyası  hesabına  maliyyələşirdilər.  Bu,  spekul-
yasiya ajioitajını böhran dərəcəsinə qədər gərginləşdirməyə imkan verirdi. 
Cənub dənizləri Kompaniyasının,  ngilis Sword Blade Bank-nın, Missisipi 
kompaniyasının  və  Con  Lounun  Fransadakı  banklarının  qiymətli  kağız-
larının ətrafındakı spekulyasiya tez bir zamanda  digər aktivləri, eləcə də 
istehlak  mallarını  və  torpağı  əhatə  etdi;  bu  ikinci  dərəcə  aktivlərin  çoxu 
birbaşa  fırıldaqçılıqla  bağlı  idi.  Belə  ki,  Cənub  Dənizləri  Kompaniyası 
1720-ci ilin iyununda qəbul olunaraq York BuildingsLustrinqs və Welsh 
Copper
 kimi kampaniyalara qarşı yönəldilmiş “babbl-akt” adlanan qanun-
la rəqib spekulyasiyaları dəf etmək cəhdi ilə özünü sarsıtmışdı. Bu səylər 
“anti-ajiotaj  ”  qanununun  təşəbbüskarlarına  qarşı  bumeranq  effekti  ilə 
qayıtdı  [70].  Spekulyasiya  ajiotajı  meşə  yanğını  kimi  bir  obyektdən  o 
birinə  keçərək  yayılırdı;  bu  ona  görə  baş  verirdi  ki,  Cənub  Dənizləri 
Kompaniyasının  səhmlərini  onların  qiyməti  pik  nöqtəsinə  yaxınlaşan 
məqamda satan spekulyantlar, əldə etdikləri pula bankların, sığorta kom-
paniyalarının  səhmlərini  və  daşınmaz  əmlak  alırdılar  [71].  Müxtəlif 
banklar arasında o dərəcədə sıx əlaqə  yaranmışdı ki, müəyyən məqamda 
torpaq sahələrinin qiyməti Cənub Dənizləri Kompaniyasının səhmlərinin 
kotirovkalarının dinamikasına tam uyğun olaraq  dəyişirdi [72]. Fransada 
torpaq  sahələrinin  qiyməti  o  zaman  qalxmağa  başladı  ki,  Missisipi 
kompaniyasının  səhmlərinin  qiymət  “qovuğunun”  gətirdiyi  mənfəəti 
spekulyantlar ələ almağa başladılar [73].  
1763-cü  bumunun  səbəbi  müharibə  aparılmasında  çox  böyük  höku-
mət  xərcləri  və  onların  diskont  borc  öhdəlikləri  vasitəsilə  maliy-
yələşdirilməsi  zərurəti  oldu.  DeNeufrille  Brothers  kompaniyasının  iflası 
“malların, gəmilərin və bir çox holland kompaniyalarının qiymətli kağız-
larının” panika içində satılmasına gətirib çıxarmışdı [74]. Yüz min florin 

 
80
həcmində borclar çox nadir hallarda bir neçə min qulden nağd pulla təmin 
olunurdu.  1762-ci  ildə  ngiltərədə  baş  vermiş  görünməmiş  quraqlıq  və 
onun  nəticəsi  kimi  ot  çatışmazlığı,  ət,  yağ  və  pendir  defisiti  iqtisadi 
tənəzzülün inkişafında müəyyən neqativ rol oynamışdı [75].  
1772-ci ilin böhranı Amsterdam və London şəhərlərində  st- nd kom-
paniyasının səhmləri ilə spekulyasiyalar və Ayr Bank (Douqlas, Heron 
&
 
Co
)  –ın  iflası  ilə  sürətlənmişdi.  Bu  böhranın  bir  çox  səbəbləri  var  idi,  o 
cümlədən:  st- nd  kompaniyasının  qarşılaşdığı  siyasi  dəyişikliklər  və 
ngiltərənin  Dövlət  Bankının  onun  kredit  xəttinə  qoyduğu  məhdu-
diyyətlər;  Ayr  Banka  tətbiq  edilmiş  pis  aktivlərin  çıxarılmasının  yeni 
bank  təcrübəsi  (təsisçilər  bütün  qeyri-sərfəli  istiqrazlarını  ona  ver-
mişdilər);  1772-ci  ildə  st- nd  kompaniyasının  səhmlərini  vaxtından 
qabaq satmaqla öz kompaniyasının pullarını bazarda uduzmuş Aleksandr 
Fordisin  qaçması.  Aksiyaların  katastrafik  düşümündən  sonra  sindikata 
rəhbərlik  edən  holland  bankı  Clifford 
&
  Co
  qiymətləri  qaldırmağa  cəhd 
edir,  lakin  nəticədə  müflisləşir.  Hər  nə  olursa  olsun,  bütün  bu  hadisələr 
kifayət dərəcədə əhəmiyyətli görünməyə bilər. Bəziləri belə hesab edir ki, 
Böyük Britaniya hökuməti tərəfindən binaların, magistralların, kanalların 
və  digər  obyektlərin  tikilməsinə  böyük  həcmli  büdcə  investisiyalarının 
edilməsi  resurs  çatışmazlığına  gətirdi  və  təmin  olunmamış  kreditin 
həcminin  artmasına  səbəb  oldu  [76].  Mənbələrdən  biri  1772-73-cü  il 
maliyyə  böhranını  qəhvənin  1770-ci  ildən  başlamış  qiymət  düşümü  ilə 
ə
laqələndirir  [77],  lakin  digər  mənbələr,  Vilson,  Eşton  Klepxem  və  ya 
Byust kimiləri bunu təsdiq etmirlər [78].  
  1793-cü il böhranının kompleks səbəbləri var idi: dövlət bankları, 
kanallarla  bağlı  problemlər,  kapitalın  Böyük  Britaniyaya  axınını  stimul-
laşdıran terrorun hökmranlığı, eləcə də məhsul qıtlığı. 1799-cu ildə iqtisa-
diyyatdakı tənəzzülün yeganə səbəbi var idi – blokadanın gücləndirilməsi 
və zəiflədilməsi. 1809-1810- cu illərin böhranının artıq “iki ayrıca səbəbi 
vardı: Cənubi Amerikada spekulyasiyalara cavab reaksiyası və kontinen-
tal  blokadanın  əvvəlcə  zəiflədilməsi  və  sonradan  sərtləşdirilməsi”  [79]. 
1815-1816-cı illərdə satıcıların imkanlarını üstələyən Avropa və Amerika 
Birləşmiş  Ştatlarına  malların  eksport  bumu  başlandı.  Buna  buğdanın 
qiymət düşümü də əlavə edildi. 1825-ci ildə aşağıdakı səbəblər bir yerdə 
birləşmişdi:  kanalların  tikintisi,  Cənubi  Amerika  hökumətlərinin  istiq-

 
81
razları  ətrafındakı  bum;  Britaniya  eksportu,  pambıq,  Birləşmiş  Ştatlarda 
torpaqların satılması, dəmir yolarının tikintisi bumunun başlangıcı . Bun-
ların hamısının 1830-cu illərin ortasında yaranmış böhranda öz payları var 
idi. 1847-ci il böhranının səbəbləri: dəmiryol bumu, kartof xəstəliyi, buğ-
da  məhsulunun  qıtlığı  və  növbəti  ildə  yığılmış  görünməmiş  bol  məhsul, 
bütün bunlar Avropada başlanmış inqilabla müşayət olunurdu. 
Beləliklə, əksər böyük böhranlar zamanı baş verən hadisələrə ən azı 
ıki  spekulyasiya  obyekti  və  əz  azı  ıki  bazar  cəlb  olunmuşdu.  Əlbəttə  ki, 
milli  bazarlardakı  spekulyasiyalar  onların  əsasında  duran  pul-kredit 
ə
laqəsinə görə qarşılıqlı asılı ola bilər. Lakin biz ilkin səbəbləri 1847-ci il-
dəki kimi müqayisə edilməyən obyektlər - dəmiryolu və buğda olan böh-
ranı nəzərdən keçirəndə böhranın yaranmasının təsadüfi hadisə olduğunu 
ehtimal  etməyə  əsas  yaranır,  əgər  o,  sistematik  olaraq  pul-kredit  zəifliyi 
ilə qidalandırılmırsa.  
Yaponiyada  və  digər  Asiya  ölkələrində  daşınmaz  əmlak  və  səhm 
bazarlarında qiymət “qovuqlarının” böyüdülməsi paralel baş verirdi. Bəzi, 
xüsusilə,  kiçik  ölkələrdə,  daşınmaz  əmlak  sferasında  işləyən  kompani-
yaların bazar dəyəri verilmiş fond bazarının bütün səhmlərinin dəyərinin 
böyük  hissəsini  təşkil  edir.  Buna  görə  də  daşınmaz  əmlakın  qiyməti 
artanda  iqtisadiyyatın  bu  sferasında  məşğul  olan  kampaniyalara  məxsus 
müvafiq  aktivlərin  dəyəri  yüksəlir  və  belə  kampaniyaların  bazar  dəyəri 
yüksəlir.  Daşınmaz  əmlakla  işləyən  kompaniyaların  səhmlərini  satan 
investorlar  sərbəst  nağd  pul  vəsaiti  əldə  edirlər  ki,  bunun  da  çox  hissəsi 
görünür,  daşınmaz  əmlak  bazarı  ilə  əlaqəsi  olmayan,  digər  iqtisadiyyat 
sahələrində  məşğul  olan  kompaniyaların  səhmlərinə  investisiya  edilir. 
Bundan  başqa,  daşınmaz  əmlakın  qiyməti  yüksələndə  tikinti  biznesi 
sürətlə  inkişaf  etməyə  başlayır,  və  tikinti  kompaniyalarının  bazar  dəyəri 
çox böyük ehtimalla yüksəlir.Daşınmaz əmlakın qiyməti artdığı müddətdə 
bank kreditləri üzrə itkilər aşağı düşəcək. Və əlbəttə ki, əks halda mövcud 
sıx  əlaqələr  ona  gətirəcək  ki,  daşınmaz  əmlakın  qiyməti  düşən  zaman 
səhmlərin kotirovkaları da çox güman ki, aşağı düşəcək. 
 
 
 
 

 
82
Spekulyasiya temperamentinin milli özəllikləri 
 
Belə  bir  fərziyyə  var  ki,  bəzi  ölkələrin  investorları  spekulyasiyaya 
digər  ölkələrdə  yaşayan  həmkarlarına  nisbətən  daha  meyllidir.  Rut  Be-
nediktin [80] mədəniyyətlər arasındakı fərqləri müəyyən tip temperamen-
tin  -  Apollon  (ehtiyat)  və  ya  Dionis  (impulsivlik)  üstünlüyü  əsasında 
verdiyi təsvirə baxmayaraq , bu fikrin doğruluğu şübhə doğurur. Bununla 
belə  tarixçilər  XVI  yüzillikdə  Antverpen  sakinlərinin  qumar  oyunlarına 
hədsiz meylliklə seçilmələri fikrində həmrəydirlər. Bu da şübhəsizdir ki, 
1576-cı  ildə  ispanlar  tərəfindən  mühasirəyə  alınmış  və  1585-ci  ildə 
dağıdılmış Antverpeni tərk edərkən onun sakinləri  yeni məckənlərinə öz 
temperamentlərini də aparmışdılar [81]. Hollandiyada bankirlərin, inves-
torların və hətta sadə adamların azart instinkti daima lüteran qənaətcilliyi 
və mülayimliyi ilə münaqişədə idi [82]. Belə halda, ola bilsin ki, bu fakt 
bir  ölkənin  bank  müəssisələrinin  digər  ölkələrdəkinə  nisbətən  spekulya-
siyalara daha meylli olmasına işarə etsin. Məsələn, Jüqlyar iddia edir ki, 
XVIII  əsrdə  baş  vermiş  Fransa  böhranları  dərinliyinə  və  ğücünə  görə 
Britaniya  böhranlarına  güzəştə  gedirdi,  çünki  Con  Lounun  işindən  sonra 
Fransada  kredit  az  populyar  olmuşdu  və  ondan  az  sui-istifadə  edirdilər 
[
83].  Digər  müəllif  bunun  səbəbini  bankrotluq  haqqında  Fransa  qanun-
vericiliyinin ciddiliyi və amansızlığında görür: 
Hüquq  elmnin  yaxşı  inkişafı  və  ya  ənənəyə  görə  Fransada  yüksək 
işgüzar  düzgünlük  standartı  mövcuddur.  Atanın  borclarını  ödəmək  üçün 
oğulları neçə illər işləməyə, notariusları öz peşələrinin istənilən nümayən-
dəsinin israflarını, hətta hər hansı bir şəxsi əlaqə olmadıqda belə, ödəmə-
yə məcbur edən qanun, borc və işgüzar öhdəliklərə  yüksək etibar krediti 
müəyyən  edir.  Bu  isə  yerli  əhalininm  maddi  rifahında  əks  olunmaya 
bilməz. Təəcüblü görünə bilər ki, əsgərlərinin cəngavərliyi ilə seçilən xalq 
öz  iş  metodlarında  konservatizmin  təcəssümü  olan  maliyyəçilər  və 
işgüzar insanlar doğurur, lakin belə bir fakt aşkardadir. 
Həmin müəllif sonra davam edir: “ ngiltərə o ölkədir ki, onun avan-
türizm  və  spekulyasiya  ruhu  böhran  və  depressiyaların  başlıca  hərə-
kətverici qüvvəsi olub”[84]. Tarixçilərdən biri ehtimal edib ki, dağ işləri 
və  qoyunların  yetişdirilməsi  qumar  oyunlarına  məhəbbətin  yaranmasına 
səbəb olur və müvafiq olaraq, bu belə bir faktı izah edir ki, 1851-1852-ci 

 
83
illərdə qızıl axtarışlarına başlayan avstraliyalılar nəticədə, cıdır və torpaq 
sahələrinin spekulyasiyası şəklində azart oyunlara spesifik məhəbbət əldə 
etmişdilər. 
Belə hesab edilir ki, Birləşmiş Ştatlar “ kommersiya və maliyyə pani-
kasının yaranması üçün ideal yerdir”, bu, çox güman ki, yerli bankirlərin 
risklərə  hədsiz  meylləri  ilə  izah  olunur[  86  ].  Belə  bir  nəticəyə  1830-cu 
ildə  gələn  Mişel  Şevalye  [87]  fransız  ehtiyatlılığını  Amerika  avantü-
rizminə  qarşı  qoymuşdu  (lakin  kim  düşünə  bilərdi  ki,  sonuncular 
kanalların, dəmir- və avtəmobil yollarının, fabriklərin tikintisini, yerlərin 
məskunlaşmasını  stimullaşdıracaq).  Özünün  Amerikadan  Fransaya  olan 
25-ci  məktubunu  o  bütövlükdə  spekulyasiyanın  müzakirəsinə  həsr  et-
mişdi: “Burada hamı tamamilə hər şeylə spekulyasiya edir. Men ştatından 
başlayaraq Red –Riverə qədər (Arkanzasda) Birləşmiş Ştatlar bir nəhəng 
Ryu  Kuenkampuaya  [Missisipi  kompaniyası  ətrafında  canlanma  olan 
dövrlərdə  Uoll-stritin  analoqu]”[88]  çevrilib.  Qismən  bu,  Amerika  icazə 
sisteminin  yumşaqlığı  ilə  izah  olunur.  Lakin  dünyanın  müxtəlif  ölkələri 
haqqında  müasirlərin  çox  sayda,  bir-birinə  zidd  olan  nəticələrini  tapmaq 
çətinlik təşkil etmir. “Fransız milləti ehtiyatlı və qənaətcildir, ingilis mil-
ləti  isə  işgüzar  və  spekulyativdir”  [89].  “Fransızlar  Şotlandiya  əhalisinə 
xas olan ehtiyatlılığın heç bir hissəsinə də malik deyillər; onlar həddindən 
artıq impulsiv, kredit işlərində qabiliyyətli və həssadırlar” [90]. “Bu mil-
lətin (Britaniya) xarakteri onunla seçilir ki, hər şeyi ...həm ləyaqəti, həm 
də qüsurları ifrata aparır” [91]. 1866-cı ildən sonra o zamanlar deyildiyi 
kimi, “yeni təkəbbür” almanları bürümüşdü, lakin onlar fransızları yalnız 
“birja fırıldaqçılığı məharətində və pis spekulyasiyalarda ” üstələmişdilər 
[
92].  Morqenştern  Fransa  tarixində  10  təşviş  hesablayıb,  bu,  Birləşmiş 
Ş
tatlardakından  2  dəfə  artıqdır  və  “fransız  siyasətçilərinin  çılğln  xarak-
terini  nəzərə  alsaq,  təəccüblü  deyil”  [93].  Sözsüs  ki,  burada  spekulya-
siyalara  deyil,  inqilablara  meyil  nəzərdə  tutulur.  Lakin  yuxarıda  deyi-
lənlərlə  ”fransızlar  pulu  onun  açdığı  imkanlara  görə  deyil,  onun  gətirə 
biləcəyi  gəlirə  görə  sevirlər”  [94].  söyləyən  fransız  maliyyəçisinin  fikri 
təzad təşkil edir. Harvard və Yell universitetləri arasındakı 1931-ci il de-
batlarında  uydurulmuş  fransız  və  ingilisin  adından  səslənən  iki  fikri 
nəzərinizə çatdıraq. 

 
84
  
Uilyam Bertilyon:  ngiltərə - hər növ makler üçün milad bayramıdır. 
Nəcabətli lordlar bir neçə iclasda iştirak etməkdən ötrü istənilən kompani-
yanın idarə heyətinə daxildirlər. Və kütlə. Başdan başa dəlilər və ya ağıl-
sızlar. Tanrı görür, mən heç vaxt belə adamlar haqqında eşitməmişəm. On-
ların  inandıqlarına,  olsa-olsa  Bessarabiyanın  bəzi  kəndliləri  və  ya  Kame-
rundakı zəncilər inana bilərlər.  Fantastikadır.  Ən inanılmaz istənilən biznes 
növünü onlara təklif edin və onlar acgözlüklə bu ideyanı udacaqlar [95].  
Stüart:  ngiltərə - hələ heç vaxt və heç kimi aldatmayan dünya ban-
kıdır. Hər şey də ona görə ki, o öz sözünə sadiqdir. Burada Amerika Fond 
birjasının  şöhrət  tapdığı  heç  bir  spekulyasiya  yoxdur.  Əvəzində  hər  bir 
Tom, Dik və ya Harri buna bənzərini Fransada yaratmağa can atır [96].  
Heç-heçə!  Müxtəlif  ölkələrin  sakinləri  spekulyasiya  temperament-
lərinə  görə  seçilə  bilərlər.  Hər  bir  ölkədə  spekulyasiya  ajiotajının  sə-
viyyəsi zamanla dəyişir və milli əhval-ruhiyyənin şıltaqlığından – ümumi 
ruh yüksəkliyi və ya depressiyanın olmasından asılıdır. 

 
85

 
YANĞININ ÜZƏR NƏ YANĞIN ƏLAVƏ 
ED LMƏ: КРЕДИТИН ЭЕНИШЛЯНДИРИЛМЯСИ 
 
Бир нюмряли аксиома. 
Инфлйасийа пул кцтлясинин артымындан асылыдыр. 
Ики нюмряли аксиома. 
Гиймят фонд «кюпцкляри» кредит кцтлясинин артымындан асылыдыр. 
 
Мющтякирлик  ажиотажы  пул-кредит  кцтлясинин  артмасы  щесабына 
щямишя  эцълянир.  Яксяр  щалларда  пул  вя  кредит  тяклифинин  артмасы 
мющтякирлик  ажиотажынын  автоматик  йаранмасына  сябяб  олур,  лакин  щяр 
бир ажиотаж кредитин эенишляндирилмяси иля ялагяляндирилди. Тяхминян сон 
100  илдя  кредитин  эенишляндирилмяси,  демяк  олар  ки,  йалныз  банк  вя 
милиййя  системи  тяряфиндян  апарылырды,  бир  гядяр  узаг  кечмишдя  ися 
кредит  кцтлясинин  артмасы  иля  гейри-банк  кредиторлары  мяшьул  олурду. 
ХВЫЫ ясрдя занбаг соьанаглары ятрафында баш галдырмыш бум соьанаг 
сатыъыларынын  вердийи  кредитлярля  бяслянилирди  ки,  бу  да  «вендор  малий-
йяляшмясинин» беля бир формасы иди (1). Ъон Лоул кредит мянбяйи кими 
юзцнцн Эенералe, даща сонра Ройале банкындан истифадя етди, Ъянуб 
дянизляри Компанийасы ися Сwорд Бладе банка цмид баьлайырды. 1763-ъц 
илдя  Щолландийада  кредит  кцтлясинин  артымы  тиъарятчилярин  бир-бириня 
йазыб  кечирдикляри  «достлуг»  векселляри  пирамидасынын  йарадылмасы 
васитясиля  малиййяляшдирилирди.  1793-ъц  илдя  Бюйцк  Британийада  канал-
ларын  тикинтиси  ятрафында  баш  галдыран  ажиотаж,  мейдана  тязя  чыхмыш 
сайсыз-щесабсыз  банкларын  «канал  бизнесиндя»  иштирак  едян  сащибкар-
лара вердийи асанлыгла ялдя едилян боръларла гызышдырылырды. 
Чох вахт кредитин эенишлянмяси яняняви пуллара явяз ахтарылмасы 
просесиндя  баш  верирди.  Мясялян,  ХЫХ  ясрин  яввялляриндя  Бирляшмиш 
Штатларда  кредитин  эенишлянмяси  дювриййяйя  эцмцшля  тямин  едилмиш 
векселлярин  бурахылмасынын  нятиъяси  иди.  Бунлардан  щагг-щесаб  вясаити 
кими АБШ, Чин вя Бюйцк Британийа арасындакы цчтяряфли тиъарятдя истифа-
дя  олунурду.  Бирляшмиш  Штатларын  Чин  иля  икитяряфли  тиъарятиндя,  юз 
нювбясиндя,  Чинин  Бюйцк  Британийа  иля  икитяряфли  тиъарятиндя  дефисит 

 
86
мювъуд  иди.  Бирляшмиш  Штатлар  яввялляр  эцмцшц  Мексикадан  алырды  вя 
сонралар ону юз мянфи тиъарят балансыны юдямяк цчцн Чиня эюндярирди. 
Даща  сонра  эцмцш  артыг  Чин  тиъарят  дефиситини  малиййяляшдирмяк  цчцн 
Чиндян  Бюйцк  Британийайа  эюндярилирди.  Бу  йенилийин  мяьзи  ондан 
ибарят  иди  ки,  америкалы  тиъарятчиляр  алдыглары  малын  юдянилмяси  цчцн 
Чиня  стерлингдя  номиналлашмыш  векселляр  эюндярирди.  Юз  нювбясиндя, 
чинлиляр  юз  тиъарят  дефиситини  юдямяк  цчцн  бу  векселляри  Бюйцк 
Британийайа  эюндярирди.  Бейнялхалг  сювдялярин  векселляр  васитясиля  йе-
риня йетирилмяси хяръляри билаваситя эцмцшля апарылан щесаблашмалардан 
хейли  аз  иди.  Бу  йенилийин  тятбиг  едилмясинин  нятиъяси  олараг  эцмцш 
АБШ-да галмагла юлкянин пул дювриййясиня дахил едиля билярди (2). 
1850-ъи  иллярин  дцнйа  буму  бир  чох  сябяблярин  нятиъясиндя  баш 
вермишди.  Бура  йени  гызыл  йатагларынын  ашкар  едилмяси,  Бюйцк  Брита-
нийада, Франсада, Алманийада вя АБШ-да йени банкларын йаранмасы; 
Нйу-Йоркда вя Филаделфийада банклар тяряфиндян клиринг палаталарынын 
тясис  едилмяси;  щямчинин,  Лондон  банкынын  щесаблама  палатасынын 
эенишляндирилмяси дахилдир. Банк щесаблама (клиринг) палаталарынын са-
йынын  артмасы  вя  йайылмасы  буранын  цзвляри  олан  банклар  арасындакы 
сювдялярдя кредитдян кцтляви сурятдя истифадя едилмясиня эятириб чыхарт-
ды; бу банклар арасында юдямяляр цзря гаршылыглы щесабламаларда ямяля 
эялян бцтцн уйьунсузлуглар пулун йени формасы олан щесаблама пала-
тасынын  сертификатларынын  кючцрцлмяси  йолу  иля  дцзялдилирди.  1866-ъы  илдя 
Бюйцк  Британийада  кредитин  эенишлянмяси  йахын  вахтларда  йаранмыш 
сящмдар учот евляринин вердийи боръларын сайынын артмасы щесабына иди. 
1870-ъи  иллярдя  Мяркязи  Авропада  башланан  бум  –  Франсанын 
Пруссийайа  гызылла  репарасийалар  юдямяляриня  вя  Алманийада  маклер-
банкен - брокер банкларынын йаранмасы, сонра Австрийайа йайылмасы, 
Австрийада баубанкен - тикинти банкларынын йаранмасы, юз нювбясиндя, 
бунларын Алманийайа дахил олмасына ясасланырды.  
О  дюврдя  йаранмыш  кредитин  нювляриндян  бири  1882-ъи  илдя  Фран-
сада  фонд  биржасындакы  сювдялярин  нятиъяси  цзря  ики  щяфтялик  клиринг 
системинин  тятбиги  иди.  Бу  да  мющтякирляря  репортаэе  адланан  вахты 
узадылмыш  юдямяляр  щесабына  кредит  алмаг  имканы  верирди.  Сящмляри 
аланлар юдямя цзря 14 эцнлцк мющлят ялдя едирдиляр ки, бу да яслиндя, 
юдямяйя  гядяр  фаизсиз  боръ  иди.  (лакин  ядалят  наминя  гейд  етмяк 
лазымдыр ки, бу боръларын дяйяри, йягин ки, алынан сящмлярин гиймятиня 

 
87
дахил едилмишди). Нйу-Йоркда онкол борълар базарында кредитин бу ъцр 
эенишлянмяси  1920-ъи  иллярин  сонунда  баш  галдыран  биржа  бумуну 
малиййяляшдирмяйя  кюмяк  етди.  1893-ъц  илдя  АБШ-да  кредитин  эениш-
лянмясинин катализатору Америка пул кцтлясиня эцмцш сиккялярин ялавя 
едилмяси  олду;  1907-ъи  илдя  ися  кредит  кцтляси  траст  компанийаларынын 
фяал боръ вермяси щесабына артды. Биринъи Дцнйа мцщарибясиня гядяр вя 
ондан сонра бейнялхалг кредит базасы «гызыл мцбадиляси стандартынын» 
инкишафы  щесабына  эенишлянирди,  щансы  ки,  щяъмъя  бюйцйян  бейнялхалг 
тиъарятдя гаршылыглы щесабламалар апарылмасыны яввялляр монетар гызылла 
апарылан  щесабламаларла  мцгайисядя  олдцгъа  йцнэцлляшдирди.  1920-ъи 
иллярдя  Бирляшмиш  Штатларда  кредит  кцтлясинин  сцрятля  эенишлянмяси 
автомобил  алынмасы  дальасынын  артмасына  сябяб  олду  (беля  ки, 
автомобиллярин вя истифадя мцддяти узун олан диэяр истещлак малларынын 
мигдарынын  щядсиз  артмасы  юдямя  щагда  чохпилляли  мцгавилялярин 
сайынын сцрятли артымына эятириб чыхартды). 
Икинъи Дцнйа мцщарибясиндян сонра сярбяст тядавцл едян депозит 
сертификатлар кредитин эенишлянмясиндя ящямиййятли рол ойнады. Австрийа 
банклары  1870-ъи  иллярдя  фаизли  (ъассенсъщнеине)  адланан  мцгавиляляри 
депозит  сертификатына  охшар  йени  малиййя  алятини  тядавцля  бурахды.  Бу 
алятя  тялябин  артмасы  кредитин  дя  артмасына,  щямчинин,  еффектив  пул 
кцтляси  вя  йа  ещтийатларын  дяйишмяз  щяъминдя  хяръляринин  щяъминин 
артмасына эятириб чыхартды.1950-ъи вя 1960-ъы иллярдя ири Америка банк-
лары менеъмент мясулиййятинин йени тяърцбясиндян истифадя етмяйя баш-
лады.  Бу  ондан  ибарятдир  ки,  депозитлярин  щяъми  верилян  боръларын 
щяъминин  артмасы  сцрятиндян  асылы  иди:  беля  ки,  яввял  истифадя  олунан 
активлярин идаря едилмяси тяърцбясиня ясасян, боръларын щяъминин артымы 
депозитлярин  щяъминин  артым  сцрятиндян  асылыдыр.  Беля  йанашма  банк 
рящбярляриня юз боръларынын вя депозитляринин щяъминин артмасына даир 
даща тяъавцзкар сийасят апармаг имканы верирди. 
1977-1982-ъи  илляр  арасында  Кцвейтдя  «банк  кредитинин»  эениш-
ляндирилмясинин  уникал  формасы  мювъуд  иди.  Беля  ки,  сящмляр  вя 
дашынмаз  ямлак  Кцвейт  Соук-ал-Манакщ  фонд  биржасында  эяляъяк 
тарихли гябзлярля юдяниляряк алыныб-сатылырды (бу гябзляри мцяййян тарихя 
гядяр юдямяйя тягдим етмяк олмаз); нятиъядя, бу йолла тядавцля дахил 
олмуш  «мцддяти  узадылмыш»  гябзлярин  номинал  дяйяри  милйардларла 
динара,  йяни  тяхминян  100  млрд  доллара  чатды.  Сящм  вя  дашынмаз 

 
88
ямлак  алыъыларынын  вердикляри  гябзлярин  номинал  гиймяти  онларын  банк 
яманятляринин  щяъмини  хейли  кечирди.  Сящм  вя  дашынмаз  ямлак 
сатыъылары  юз  хярълярини  артырдылар,  чцнки  онлар  щесаб  едирдиляр  ки, 
алыъыларын  банк  яманятляриндян,  гябз  цзря  юдямя  вахты  эялдикдян 
сонра онлара эялмяли олан зярури вясаитя маликдирляр.1982-ъи илдя сящм 
сатыъылары  юдямя  вахты  алынмыш  гябзляри  наьд  етмяк  истяйяркян  рядд 
ъавабы алдылар (4). 
Бу  нцмунялярдян  эялян  нятиъя  одур  ки,  кредит  эенишлянмяси 
фактлары тясадцфи щадисяляр ардыъыллыьы дейил, бир нечя йцз ил бойу давам 
едян  планлы  инкишафын  йекунудур.  Беля  ки,  малиййя  базарларынын 
иштиракчылары даима транссящмлярин гиймятини салмаьа вя пул таразлыьыны 
вя  ликвидлийи  горумаьа  ъящд  етмишляр.  Кредит  эенишлянмясинин  щяр  бир 
конкрет  щалда  алдыьы  форма  тясадцфи  ола  билярди  –  Чин  малларынын 
юдянилмяси  цзря  эцмцшцн  векселлярля  явязлянмяси  вя  йа  авровалйута 
базарында  депозитлярин  инкишафы,  щансы  ки,  мцяййянляшмиш  «щядд» 
Америка  банкларына  фаиз  дяряъялярини  артырмаьа  иъазя  вермирди, 
щансыны  ки,  онлар  буну  Нйу-Йоркда,  Чикагода  вя  Лос-Анъелесдя 
депозитляр  цзря  юдяйя  билирдиляр.  Реал  пулларын  йени  явязедиъиляринин 
мейдана эялмяси, эюрцнцр, мювъуд гайдаларда мцхтялиф дяйишикликляря 
ъаваб  олараг  дюври  баш  верир  вя  бу  просес  сонсуздур.  Пул-кредит 
кцтлясинин  эенишлянмяси  тясадцфи  вя  екзоэен  йох,  системли  вя  ендоэен 
характер дашыйыр. 
Игтисади  бум  заманы  юдямя  васитяси  кими  чыхыш  едян  пул  кцтляси 
фасилясиз  артырылыр  вя  игтисадиййатын  йцксялмясинин  малиййяляшмяси,  щям 
дя  капиталын  артырылмасы  мягсяди  дашыйан  дашынмаз  ямлак,  гиймятли 
каьыз  вя  ресурсларын  алнмасы  цчцн  даща  еффектив  истифадя  едилир.  Пул 
кцтляси  артымынын  мящдудлашдырылмасына  вя  идаря  олунмасына  йюнялян 
Мяркязи  банкларын  сяйи  пула  йахын  явязедиъи  кейфиййятиндя  олан  йени 
малиййя  алятляринин  йаранмасы  вя  инкишафы  иля  таразылашырды.  Мящ-
дудлашдырыъы  сяйлярин  узун  тарихи  вар  вя  ъинэилтили  сиккялярля  юдямяйя 
гайытма  мцхтялиф  юлкялярин  валйутасынын  гызыла  конверсийа  едилмяси 
кими  цсуллара  маликдир  ки,  бунлардан  мцщарибялярин  сонунда  истифадя 
едилирди. Метал пулларын демонетизасийасы - яввялъя мис сиккяляр, сонра 
миси  эцмцш  сиккяляр  явяз  етди,  даща  сонра  эцмцшцн  пкл-кредит  ролу 
гызыл  иля  явяз  олунду  –  пул  кцтляси  цзяриндя  даща  бюйцк  нязарятин 
олмасына  истигамятлянди.  Валйута  банкнотлары  бурахылышына  хцсуси, 

 
89
милли  вя  сящмдар  (корпоратив)  банкларын  щцгугуну  мящдуд-
лашдырараг,  даща  сонра  тамамиля  ляьв  едяряк  Мяркязи  банклар  каьыз 
пул бурахылышына монополийаны ялдя етмяйя чалышырды. 1844-ъц ил «банк 
актындан»  башлайараг  банк  ещтийатлары  эировуна  бурахылан  каьыз 
пулларын  щяъми  сонралар  ФЕС-ин  мцддятсиз  вя  депозит  щесабларына 
(1913-ъц ил ФЕС щагда ганунда мцяййянляшдирилдийи кими), даща сонра 
сярбяст  тядавцл  едян  депозит  сертификатларына,  Лондон,  Сцрих  вя 
Лцксембург  дахил  олмагла  офшор  малиййя  мяркязляриндя  Америка 
банкларынын  алдыгларына  ФЕС-ин  истифадя  етдийи  ещтийат  тялябляри  васи-
тясиля ганунла мящдудиййят гойулурду. Перпетуум мобиле, сизиф ямяйи 
олан пулларын тарихи мювъуд пул кцтлясинин даща еффектив истифадясиня ис-
тигамятлянян йениликлярин фасилясиз йаранмасы просеси вя пул тядавцлцня 
аид  мювъуд  формал  тялябляри  ютмяк  мягсядиля  яняняви  пуллара  йахын 
явязедиъилярин  банклар  тяряфиндян  уйдурулмасыдыр.  1960-ъы  иллярдя  ав-
ровалйута  депозитляри  базарынын  уьурлу  инкишафы  ФЕС  вя  депозитлярин 
сыьорталанмасынын  Федерал  корпорасийасынын  Америка  банкларына 
гойдуьу  тянзимляйиъи  гадаьайа  гаршы  ъаваб  тядбири  иди.  Лондонда, 
Лцксембургда вя Сцрихдя Америка банклары фяалиййятя башладыьындан 
доллар  депозитляри  вясаитлярин  резервляшдирилмясинин  ваъиблийи  вя  сыьорта 
щагларынын  юдянилмяси,  депозитляр  цзря  фаиз  дяряъяляринин  щяддини 
мцяййянляшдирян  тялиматлардан  артыг  асылы  дейилди.  1970-ъи  иллярдя 
Америка брокер фирмалары пул фондлары базарларынын инкишафына кюмяк 
едирди, щансы ки, инвесторлара депозитляр цзря фаиз алмаг имканы верирди 
(беля  депозитляря  Америка  щюкумяти  тяряфиндян  щеч  бир  зяманят 
верилмирди).  
Yüklə 2,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin