Ç. kindlberqer, R. Aliber
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKI- 2010 2 5-ci buraxılı ş
- “ qtisad Universiteti”- 2010 3 Münd əricat
- ELM REDAKTORUN ÖN SÖZÜ
|
Ç.KINDLBERQER, R.ALIBER DÜNYA MAL YYƏ BÖHRANLARI flas, təşviş və maniyalar BAKI- 2010 2 5-ci buraxılış Ç.Kindlberqer, R.Aliber Dünya maliyyə böhranlari. flas, təşviş və maniyalar- Sankt Peterburq, 2010. - ..... səhifə- (“Ticarət və investisiya seriyası). SBN 978-5-49807-086-5 Bu kitab, maliyyə bazarlarında və o cümlədən, bütün ölkənin maliyyə vəziyyəti təşvişin astanasında olan zaman, ölkədə ətraflı şəkildə böhranın, birja maniyalarının və dünya tarixi ərzində ən böyük spekulyativ və manupilyativ proseslərin səbəbləri, mərhələləri və nəticələrinin ən xırdalıqlarını belə ətraflı şəkildə nəzərdən keçirir. Bu əsər dünya “işgüzar ədəbiyyat” siyahılarına daxil olaraq və eyni zamanda vaxtında zamanın tələbi olan bir klassika kimi təsnifatlaşdırılmışdır. “Financial Times” qəzeti bu kitabı investisiya mövzusunda dünyanın ən yaxşı kitablarından biri hesab edir. Bu kitabı oxuduqdan sonra siz maliyyə bazarlarının digər qaranlıq və maraqlı məqamlarının şahidi olacaqsınız. Kitab, “Tülpan maniyası”, “maliyyə piramida”ları, Böyük Depressiya, qızıl standartının süqutu, Yaponiya və Skandinaviya ölkələrinin daşınmaz əmlak bazarlarındakı böhranlar, 1998-ci ildə Rusiyada baş vermiş iflas kimi, digər vacib və rəngarəng məsələlərin siyahısını özündə ehtiva edir. Bu, məhz böyük maraqla və təkrarən oxunası kitab olmaqla yanaşı, hər bir ciddi investorun stolüstü kitabı olmalıdır. © © © © “ qtisad Universiteti”- 2010 3 Mündəricat Elmi redaktorun ön sözü ............................................................. Müqəddimə ................................................................................... 1. Malliyyə böhranı: qibtəediləcək sabitlik .............................. Ajiotajlar və kredit.......................................................................... Siyasi aspektlər............................................................................... Tarix: fəsilbəfəsil............................................................................ 2. Səciyyəvi böhranların anatomiyası........................................ Tarix iqtisadiyyata qarşı.................................................................. Model............................................................................................... Beynəlxalq genişlənmə................................................................... Minsk modelinin əsaslandırılması................................................... Müasir dövrdə Minski modelnin münasibliyi................................. 3. Spekulyativ ajiotaj.................................................................. Bazarların rasionallığı................................................................... Şə xsiyyətin rasionallığı və bazarın irrasionallığı............................. Təkanlar.......................................................................................... Spekulyasiya obyektləri.................................................................. Spekulyasiya temperamentinin milli xüsusiyyətləri.. ..................... 4. “Yanğının üzərinə yanğın əlavə edilməsi”: kreditin genişlənməsi.................................................................................. Pul məktəbi Bank məktəbinə qarşı.................................................. Borcun keyfiyyəti............................................................................ Veksellər......................................................................................... Onkol borclar................................................................................. Qızıl mübadiləsi standartı................................................................ Kreditin qeyri-stabilliyi və Böyük Depressiya.............................. 4 5. Böhranlı mərhələ..................................................................... Ümidlərin dəyişməsi........................................................................ Xəbərdarlıq...................................................................................... Maliyyə fəlakəti.............................................................................. Maliyyə təhlükəsi nə qədər çəkir?................................................. Böhranın buraxılma mexanizmi..................................................... Çaxnaşma və süqut.......................................................................... 6. Eyforiya və iqtisadi bumlar.................................................... “Tülpan maniyası” ....................................................................... Səhmlər və daşınmaz əmlak bazarları.......................................... Pul siyasəti. Xammal və aktivlərin qiyməti.................................. 7. “Qlobal infeksiya”.................................................................... Böhrana görə günahın bölüşdürülməsi........................................... Keçici mexanizmlər......................................................................... Xarab olmuş qəpiklərin böhranı..................................................... Missisipi və Cənub dənizi şirkətlərinin “köpükləri”..................... 1763-1819...................................................................................... 1825-1896........................................................................................ 1907................................................................................................. 1929- cu il böhranının qlobal təsirləri............................................. Şə rqi Asiya böhranı yoluxması...................................................... 8. Qiymət “köpüklər”in epidemiyası: Banqkokdan keçməklə Tokiodan Nyu-Yorka.................................................................... Tokio və Osakada qiymət “köpüyü”............................................... Yaponiyada qiymət “köpüyünün” əmələ gəlmə tarixinin müəyyənləşdirilməsi...................................................................... Yaponiya qiymət “köpüyü” nəyə görə və nə vaxt partladı............. Şə rqi Asiya iqtisadi möcüzəsi və Asiyanın maliyyə böhranı.......... Səmərəli və qyeri-səmərəli bolluq................................................. Ə ziyyətsiz pullar və “qiymət köpükləri”.................................... 5 9. Fırıldaqçılıq, hiylələr və kredit tsikli..................................... Fırıldaqlar və bumlar....................................................................... “Köpüklər” və yalanlar................................................................... Vicdanlı oyunçular.......................................................................... Satqın mətbuatı................................................................................ Ş übhəli üsullar................................................................................. 1920-ci və 1990-cı illər .................................................................. Bank tamahkarlığı........................................................................... 1920-ci və 1990-cı illərin günahlarının əvəzi................................. 10. Təsirlənmə siyasəti: Yanğına imkan vermək və ya hakimiyyət tətbiq etmək?............................................................ Müdaxilə etməmə siyasəti............................................................ Ə dalətə çağırış və təsirin digər nəsihətverici tədbirləri.................. Vaxtın uzadılması............................................................................ Tam “dondurulma” və bank tətilləri............................................... Hesablama palatasının sertifikatları................................................. Bankların əməkdaşlıqları................................................................. 1828-ci il Elzas böhranı ................................................................. 1857-ci il Hamburq böhranı............................................................ Öhdəliklərin zəmanətli təminatı: Bering Qardaşları bankının böhranı............................................................................................. Ə manətlərin sığortası.................................................................... Xəzinə vekselləri............................................................................. Bank tənzimlənməsi və nəzarəti...................................................... Müvəffəqiyyətin ziqzaqı.................................................................. 11. Son mərhələnin daxili kreditoru........................................... Anlayışın əmələ gəlməsi.................................................................. Kim son kredit instançiyası hesab edilir?........................................ Kimə və nə məqsədlə?..................................................................... Nə vaxt və nə qədər?....................................................................... 6 12. Son mərhələnin beynəlxalq kreditoru.................................. Beynəlxalq böhranların tarixi icmalı.............................................. Dünya Maliyyə Mərkəzi adi uğrunda mübarizədə London Parisə qarşı ................................................................................................ Birinci Dünya müharibəsindən sonra son kredit mərhələsi............. Bredton-Vuds və beynəlxalq pul-kredit müqavilələri..................... Borc alanlara qarşı iqtisadi tələblər................................................ Meksika böhranı............................................................................ Şə rqi Asiya böhranı......................................................................... Birləşmiş Ştatlar və dollar............................................................... Ə lavə. Maliyyə böhranlarının yekun cədvəli -1618-1998-ci illər................................................................................................. Qeydlər........................................................................................... 7 ELM REDAKTORUN ÖN SÖZÜ Sizin, hal-hazırda əlinizdə tutduğunuz bu kitabın heç bir xüsusi reklama ehtiyacı yoxdur. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu kitabın dəyərliliyinin ən bariz sübutu bizim də şahidi olduğumuz və o cümlədən, yaşadığımız dərin maliyyə böhranı olmuşdur. Bu kitab təkcə fakt və hadisələrin təsvirini özündə ehtiva etmir, kitab həmçinin, oxucuya dərin və eyni zamanda asan şəkildə bəşər tarixi boyunca yaranmış bütün maliyyə böhranlarının səbəb və nəticələrinin analizini anlamağa imkan yaradır. Müəllif bizim üçün iki xəbər hazırlamışdır. Birincisi, pis xəbər odur ki, praktiki olaraq böhrandan yayınmaq mümkünsüz bir haldır. kincisi isə yaxşı xəbərdir. Belə ki, böhranın əlamətlərini və anatomiya- sını araşdırsaq və öyrənməklə, nəinki, böhrana qarşı tam hazır olmaq olar və həmçinin, bu cür şəraitində maliyyə nöqteyi-nəzərindən də yarar- lanmaq mümkündür. Tamahkarlıq və qorxu, maliyyə bazarlarının əsas iki hərəkətverici qüvvəsidir. Tamahkarlıq və maraq, bazar iştirakçılarını müəyyən ölçü me- yarlarını və lazım olan vaxt daha çox gəlir əldə etməyə imkan verən anda risklərin ölçülməsi qabiliyyətini itirməyə vadar edir. Müəyyən nailiyyət ə ldə etmək üçün istifadə edilən alətlər o qədər vacib deyil. Müxtəlif dövrlərdə bunlara “zibil istiqrazları”, dotkomların səhmləri və yaxud indiki halda, ipoteka qiymətli kağızları daxil idi. Maliyyə həvəskarlarının yüksək gəlir əldə etmə fantaziyaları sər- hədsizdir. Tərəzinin digər tərəfində isə iştirakçıların daha dəqiq professio- nal spekulyantların öz pullarını və ya işini itirmək qorxusu dayanır. Prob- lem ondan ibarətdir ki, bu iki vacib amil bir-birinin tamamlayıcısı kimi görünə bilər, amma heç də həmişə bazar bu cür bir-biri ilə bərabər balans şə klinə nail olar bilmir. Şübhəsiz, bir çox hallarda, tamahkarlıq üstün gəlir ki, bu da öz növbəsində spekulativ amillərin daha da inkişafına və bumun ş işməsinə və nəticədə ev təsərrüfatlarının maliyyə nəticələrinə təsir etməsinə gətirib çıxarır. Bu halda, tamahkarlıq və maraq ayaq altında tapdalanmış kimi aşkar olunur. Bu proses uzun müddət davam edə bilər və həmçinin, yüksələn “spiral şəklini” də ala bilər. Nəticə etibarı ilə, real və mümkün maliyyə “piramida”larının yaranmasına gətirib çıxara bilər. Lakin, zaman keçdikcə yavaş yüksəlmə və istiqamətlənmiş sürət, 8 qaçılmaz şəkildə törəmə iştirakçılarının yeni riskli gəlirinin pik nöqtəsinə çatır. Həmin risk və mövcud imkanlardan istifadə etməmək və eyni zamanda bazarın artımı prosesindən toplanmış gəlirinin itirilməməsi istəyi özünü biruzə verir. Bu zaman “görünməmiş səxavətlik atraksionunun” əksər iştirakçıları bazardan çıxış yolu axtarmağa başlayırlar. Bunun əsas səbəbi, iştirakçıların elə təhlükənin birinci əlamətlərini hiss edən kimi oyundan çıxmaq və mövcud gəliri özləri ilə aparmağa üstünlük vermələridir. Bu cür narahatlığın genişlənməsi ona işarədir ki, “ildırımın çaxması” özünü çox gözlətməyəcəkdir. Kiçik qığılcımlar və həmçinin həmin qığılcımlar haqqında kiçik əlamətlər belə, maliyyə sistemində ilkin problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Kitabda müəllif qeyd edir ki, yalnız bir neçə hallarda maliyyə sistemindəki təşvişlər ciddi iflasa uğramamışdır. Bir qayda olaraq, əlacsız maliyyə hökmranlığının “maliyyə sunamisi” qarşısında artırılmasını özündə ehtiva edən tamahkarlıq, son olaraq ağır nəticələrə gətirib çıxarır. Maliyyə böhranlarının mütəmadi baş verməsi sübut edir ki, bu hadisə qarşısıalınmaz fəlakətlərlə bir oxşarlıq təşkil edir. Bələ ki, bu kimi böhranları qabaqcadan proqnoz etmək olar, lakin onların tam qarşısını almaq olduqca çətin məsələdir. Bu səsəbdən, investor və spekulyatorlar bir çox hallarda bir-birinin ardınca eyni bir əsasın üzərinə gəlmiş olurlar. Görünür, hər bir böhrandan sonra intensiv zənginləşmə dövrü, bir çox insanlara keçmişin dərslərini unutmağa vadar edir və ya sadəlövcəsinə keçmiş dövr ərzində dünyanın əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsini və artıq indiki halda bunun əbədi davam edəcəyini zənn edirlər. Bu kitab diqqətli oxucuya, soyuqqanlılığı qorumaqla bazar bumu şə raitindən yararlanmağa, öncədən yarana biləcək maneə və təşvişlərin ə lamətlərini öncədən tanımağa və nəticə etibarilə ümümi təşviş və böhran dövründə, cəlb edilən aktivlər aşağı qiymətə satıldığı zaman öncədən toplanmış gəliri riskli aktivlərdən çıxarmağı və aktivləri risklərdən yayındırmağı öyrədəcəkdir. Viktor lin , məhşur: “Necə kapitalist olmalı?!”, “ nşayder, birja trilleri”, “ nternet-Ticarət” bestsellerin müəllif.i 9 MÜQƏDD MƏ Çarli Kindlberqer (bundan sonra ÇK) heyrətamiz bir yoldaş olmuş- dur: xeyirxah, nüfuzetmə qabilliyyəti olan, hər şeyi öyrənməyə çalışan, güclü xarakterli və ən əsası çox aktiv və çalışqan bir insandır. Bütün bu qeyd olunan xüsusiyyətlər onun “Dünya maliyyə böhranları: flas, təşviş və maniyalar” adlı bu kitabında öz əksini tapmışdır. Mən belə fikirləşirəm ki, ÇK öz kitabı üzərində olduqca səylə çalış- mışdır və onun bu əməyini müxtəlif və maraqlı nümunələrin izlənməsi və araşdırılması ilə məşğulolan, “Darvinin işi” ilə müqayisə etmək belə mümkündür. Bundan başqa, iflas, təşviş və böhranlar böcəklər, quşlar və həşəratlara nisbətən daha çox üstünlüyə malik idi. Çünki onlar müasir- lərinin bəzən düşünülmüş, bəzən isə boş-boş söz yığını olan qeyd və əlavə şə rhləri ilə müşayət olunurdular. Bütün bunlar tarix iqtisadçısı olan Çarli Kindlberqerin stilinə uyğu idi, çünki o, əksər hallarda, layiqli və maraqlı faktların öyrənilməsi və öncədən sistemləşdirilmiş bir sxemdə tərtib etməsi üçün daima çalışırdı. Ə lbəttə də ki, o iqtisadçı olduğu üçün və öz biliyi və təcrübəsinə uyğun olaraq, o bütün qeyd olunanların səbəb və nəticələrini, qanunauy- ğ unluq və nümunlərini aşkar eləmişdir. Bu halda belə, ilk baxışdan hadisələrin aldadıcı məntiqsizliyi nəzərə çarpır. Onların hər birini ayrı- ayrılıqda öyrənmək maraqsız olardı. Bütün bu kimi hadisələr ÇK-yə bu səbədən maraqlı olması, məhz maliyyə bazarlarındakı iştirakçılar arasındakı proses və hadisələri qarşılıqlı və əlaqəli şəkildə öyrənilməsi prosesi maraq doğurmuşdur. Maliyyə bazarlarında bumların baş verməsi, təşviş və iflasların meydana gəlməsi, maliyyə institutlarlının fəaliyyətlərinin səviyysəindən birbaşa asılıdır. 10 MAL YYƏ BÖHRANI: Q BTƏED LƏCƏK SAB TL K Ötən əsrin 70-ci illərinin ilk əvvəlindən başlayaraq mal, valyuta, daşınmaz əmlakın və qiymətli kağızların qiymətlərinin qeyri-stabilliyi cəhətdən, eləcə də maliyyə böhranlarının baş vermə tezliyi və kəskinliyi baxımından ötən illəri presedentsiz adlandırmaq olar. 1980-ci illərin ikin- ci yarısında Yaponiyanın daşınmaz əmlak və qimətli kağızlar bazarında nəhəng qiymət “qovuğu” yaranmışdı. Həmin zaman kəsiyi dövründə Finlandiya, Norveç və sveçdə daşınmaz əmlak və aksiyaların qiyməti hətta Yaponiyadakından daha yüksək templə yüksəlirdi. 1990-cı illərin ə vvəlində daşınmaz əmlak və qiymətli kağızların qiymət artımı dalğası Tailand, Malayziya, ndoneziya və Yaxın Asiya ölkələrinin üstünü aldı. Belə ki, 1993-cü ildə bu ölkələrdə aksiyaların qiymətləri 100%-dən də artıq yüksəldi. 1990-cı illərin ikinci yarısında ABŞ-ın fond bazarlarının da aqibəti belə oldu; internet-kompaniya (“dot-komlar”) və yüksək texnologiyalar sferasında işləyən digər kompaniyaların səhmlərinin qiymətləri daha yüksək səviyyəyə qalxmışdı. Belə yüksəliş əsassız, özünü doğrultmayan qiymət və pul axını dəyişikliklərini nəzərdə tutur ki, bu da nəticədə həmişə qiymət “qovu- ğ unun” partlamasına gətirib çıxarır. Yaponiyada qiymət “qovuğunun” partlaması bankların və digər maliyyə institutlarının əhəmiyyətli hissə- sinin iflasına, eləcə də iqtisadi inkişafın on ildən artıq müddətə lən- giməsinə, Tailanddakı analoji hadisələr “domino effekti” yaradaraq bütün regionda səhmlərin qiymətlərinin kəskin düşməsinə gətirib çıxardı. Bu hadisələr zəncirində istisna kimi ABŞ-dakı 2000-ci ildə baş vermiş ha- disəni göstərmək olar. O zaman “qovuğun” partlayışından sonra səhmlə- rin qiymət düşümü bir neçə il davam etmiş, lakin 2001-ci ilin iqtisadi resessiya əhəmiyyətlı olmamışdı. Bu dövrdə valyuta kurslarında baş verən dəyişikliklər bəzən eks- tremal miqyaslar alırdı.1970-ci illərin əvvəlində üstünlük təşkil edən bazar nəzəriyyəsinin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, ABŞ dollarının kursu 10-12% düşə bilər və bununla da Almaniya və Yaponiyada analoji göstərici dəyişikliyi ilə müqayisədə ABŞ-da bir neçə əvvəlki ilin daha 11 böyük inflyasiyasıya dərəcəsini kompensasiya edə bilər. 1971-ci ildə ABS-da bu ölkədə 1934-cü ildə qəbul olunmuş unsiyaya görə 35$ qızıl standartı ləğv edildi. Növbəti bir neçə il ərzində paritet iki dəfə cüzi dərə- cədə dəyişmişdi, lakin ABŞ xəzinəsi artıq qızılı nə almırdı, nə də sat- mırdı. 1972-ci ildə Simpson sazişini bağlamaqla mübadilə kurslarına Bretton-Vuds süni yardım sisteminin modifikasiyalı versiyasını saxlamaq cəhdi edilmişdı. Lakin bu cəhd müvəffəqiyyət qazanmadı və 1973-cü ildə üzən valyuta kurslarına keçid baş verdi. 1970-ci illərin əvvəlində Amerika dolları alman markası və yapon yeninə nəzərən öz dəyərinin yarısını itirmiş oldu. 1980-cı illərin əvvəlində ABŞ-da dolların dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlsə də, lakin 70-ci illərin ilkin səviyyəsinə heç də çata bil- mədi. 1980-cı illərin əvvəlində güclü valyuta böhranı Meksika pesosu, Braziliya kruzeyrosu, Argentina pesosuna və digər inkişaf etməkdə olan ölkələrin valyutalarına da təsirini göstərdi. 1992-ci ilin son altı ayında Finlandiya markası, sveç kronu, Britaniya funt sterlinqi, taliya lirəsi və spaniya peseti devalvasiyaya məruz qalır. Bu valyutaların əksəriyyəti alman markası ilə müqayisədə 30%-dən çox qiymətdən düşür. 1994-cü ilin sonu 1995-ci ilin əvvəli Meksikada prezident seçkiləri zamanı Meksika pesosu ABŞ dollarına nəzərən öz qiymətinin yarıdan çoxunu itirmiş oldu. 1997-ci ilin Asiya yay və payız maliyyə böhranı əksər Asiya valyutalarının – tay batası, Malayziya rinqqitası, ndoneziya rupisi və Cənubi Koreya vonunun qiymətdən düşməsinə gətirib çıxardı. Bu valyutalar üçün bazar mübadilə kursunun dəyişiklikləri həmişə ayrı-ayrı ölkələrdə inflyasiyanın milli dərəcə fərqləri ilə izah oluna biləcəyindən xeyli çox olub. Milli valyutaların enib-qalxma amplitudası istənilən əvvəlki dövrdə olduğuna nəzərən daha intensiv, həm də daha ə həmiyyətli idi. Eləcə də bu dövrdə bəzi malların qiymət dəyişiklikləri təsəvvürü heyrətləndirirdi. 1970-ci illərdə qızılın unsiyası ABŞ dolları ilə 40$ ol- duğu halda, onilliyin sonunda isə demək olar ki, unsiya artıq 1000$ idi. Lakin 1980-cı illərin sonuna qiymət 450$-a düşmüş, 1990-cı illərin so- nunda isə 283$ təşkil edirdi. 1970-ci illərin əvvəlindən sonuna qədər neftin barrelinin qiyməti 2,50 $-dan 40 $- a qədər artmışdı. 1980-cı illərin ortasına neftin barrelinin qiyməti 12 $-a qədər düşür, lakin onilliyin 12 sonuna raqın Küveytə təcavüzündən sonra barrelə görə 40 $ qiymətinə qayıdır. 1980-cı illər ərzində və 1990-cı illərin əvvəlində kredit təşkilatları arasında bankrotluq halları əvvəlki onilliklələ müqayisədə xeyli çox idi. Onlardan bəziləri yalnız ayrı-ayrı ölklərə toxunmuşdu, məsələn, Nyu- Yorkdakı Franklin National Bank və Kölndəki Herstatt AG. Bu banklar böyük itkilər vermiş və valyuta risklərinə münasibətdə lazımınca düşünül- məmiş siyasət yeritdiklərinə görə bazarı tərk etməyə məcbur olmuşdular. Kredit əməliyyatlarının özunun fəaliyyət həcmini artırmaq məqsədilə ə saslandırılmadan artırılması nəticəsində Fransanın ən iri banklarından olub dövlətə mənsub olan Credit Lyonnais öz müflisliyini elan etməyə məcbur olmuşdu. Bu bankın vaxtı ötürülmüş borcları fransız vergi verən- lərinə 300 mlrd. $-dan baha başa gəldi. 1980-cı illərdə Amerikanın 3000 ə manət və kredit assosiasiyası və digər qeyri-bank təşkilatının fəaliyyəti bankrotluqla bitdi. Nəticədə Amerika vergiverənlərinin itkiləri 100 mlrd. dollardan artıq olmuşdu. 1980-1990-cı illərdə kredit təşkilatları arasında bankrotluqların əksə- riyyəti sistem xarakteri daşıyırdı və onlar demək olar ki, ölkənin bütün bank və maliyyə institutlarına təsir etmişdi. Yaponiyanın daşınmaz əmlak və səhmlər bazarında “qovuq” partlayanda, yapon bankları onların kapi- talını dəfələrlə üstələyən itkilər verdi ki, bu da həmin bankların dövlət idarəsi altına keçməsinə səbəb oldu. Analoji olaraq, Meksika və digər inkişaf etməkdə olan ölkələrin valyutalarının 1980-ci illərin əvvəlində kəskin qiymətdən düşmə şəraitində bu qrupa daxil olan ölkələrin əksər bankları bankrot olur. Yaranmış şəraitin əsas səbəbləri kimi ikisini göstərmək olar: birincisi, vaxtı ötmüş kredit borclarının artımı və ikincisi, daxili borc alanların valyutanın yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində yaranan ziyanlar. 1990-cı illərin əvvəlində Finlandiya, Norveç və sveçdə daşınmaz əmlak və səhmlər bazarında qiymət “qovuğu” partladıqdan sonra faktiki olaraq bu ölkələrin bütün bankları bankrot oldular. Müxtəlif ölkələrdə hökumətə məxsus bir çox banklar ödənilməmiş kreditlər üzrə böyük itkilərə məruz qaldılar və əgər dövlət iqtisadiyyat sektorunun tərkib hissəsi olmasaydılar, bankrot ola bilərdilər. Mahiyyətcə, bütün Meksika bankları 1994-cü ilin sonunda pesonun kursu kəskin aşagı düşəndə, iflasa uğradır. Tailand, Malayziya, Cənubi Koreya və bir neçə digər Asiya 13 ölkəsinin əksər bankları 1997-ci ilin ortalarında baş vermiş maliyyə böh- ranından sonra iflasa uğradılar. Yalnız Honkonq və Sinqapurun bankları istisna oldu. Bu maliyyə böhranları və kredit təşkilatlarının iflası əsassız şişir- dilmiş qiymətlərin kəskin düşməsi və ya milli valyuta kurslarının düşməsi nəticəsidir. Bəzi hallarda valyuta bazarının böhranı bank böhranına, digər hallarda hər şey əks ardıcıllıqla baş verirdi. Bank böhranlarının bir neçə nöqteyi-nəzərdən qiyməti çox yüksək idi: birincisi, banklara dəyən ziyanın və ölkənin ümumi daxili məhsulu və ya hökumət xərclərinin payına olan nisbətindən çıxış edərək, ikincisi, bu böhranlar iqtisadi inkişaf səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olublar. Tokio və ya Osakada mər- kəzi ofisləri olan bankların çəkdiyi ziyan yapon vergi ödəyicilərinin üzərinə ağır yük kimi çökmüş və ölkə ümumi daxili məhsulunun 25%-ni təşkil etmişdi. Argentina banklarına dəyən ziyan daha böyük olub, ölkə daxili məhsulunun 50%-dən çox hissəsini təşkil etmişdi. Bu itkilər Amerika banklarına 1930-cu illərin Böyük Depressiyası zamanı dəyən ziyandan xeyli böyük olmuşdur. Bank iflaslarını üç dalğaya ayırmaq olar: onlardan birincisi 1980-ci illərin əvvəlində, ikinci və üçüncüsü isə müvafiq olaraq - 1990-cı illərin birinci və ikinci yarısında baş verib. Kredit təşkilatlarının müvəffəqiy- yətsizlikləri, mübadilə kursunun əhəmiyyətli “tərəddüdləri “ və aktivlərin qiymət “qovuqları” – bütün bunlar iqtisadi mühitdə tez bir zamanda baş verən dəyişikliklərin nəticəsidir. 1970-ci illər inflyasiya proseslərinin sürətlənməsi və ABŞ-da dinc şəraitdə istehlak qiymətlərinin ən böyük yüksəlişi ilə əlamətdardır. lk növbədə qızılın bazar qiyməti yüksəlmiş, belə ki, bəzi investorlar qiymtləri proqnozlaşdırarkən qızıl – inflyasiyadan ə n yaxşı müdafiədir“ stereotipini rəhbər tuturdular. O zaman ABŞ-da qı- zılın qiymət artımı başqa qiymətlərin artımını bir çox dəfə üstələmişdi. 1970-ci illər ərzində investorlar qızıl alırdılar, çünki qızılın qiyməti artırdı; çünki investorlar onu alırdı. Həmin dövrdə Texaslı Xant qardaşları gümüş bazarını ələ keçirmək cəhdini etdilər, bundan sonra gümüşün qiymət artımı qızılın qiymət artımını üstələmiş oldu. 1970-ci illərin sonunda demək olar ki, bütün analitiklər belə fikri dəstəkləyirdilər ki, inflyasiyanın artım tempi ABŞ-da və bütün dünyada yüksələcək. Onlardan bəziləri, qızılın unsiyasının qiymətinin 2500$ qədər 14 yüksələcəyini proqnozlaşdırırdılar. Neft sahəsi üçün edilən proqnozlara görə neftin barrelinin qiyməti 80-90$ hüdudunda olmalı idi. Eyni zaman- da ehtimal olunurdu ki, bir unsiya qızılın qiyməti 12 barrel neftin qiymətinə bərabər olacaq. 1970-ci illərdə istiqraz vərəqələri və səhmlərin qiymət amplitudası ə vvəlki bir neçə onilliyə nəzərən daha əhəmiyyətli dərəcədə olmuşdur, la- kin bu qiymətli kağızlar üzrə real gəlir mənfi idi. Müqayisə üçün: 1990-cı illərdə istiqraz kağızları və səhmlər üzrə real gəlir ildə 15% təşkil edib. Meksika, Braziliya, Argentina və digər inkişaf etməkdə olan ölkə- lərin ümumi xarici borcu 1972-ci ildəki 125 mlrd. $-dan 1982-ci ildə 800 mlrd. $-a qədər yüksəlmişdi. Nyu-York, Çikaqo, Los-Anceles, London, Tokioda yerləşən bankların əksəriyyəti hökumətə və 10 il ərzində dövlətin mülkiyyətində olub 30% illik artımı olan kompaniyalara verilən kreditlərin həcmini artırırdılar. Hökumətin iflasa uğramayacagı fikri geniş yayılmış fikirlərdən idi. Bu müddət ərzində borc alanlar kreditlər üzrə faizlərin vaxtlı-vaxtında ödənilməsində qiptə ediləcək xüsusi dəqiqlik nümayiş etdirirdilər, lakin bunun üçün lazım olan pulu yeni götürülən borclar hesabına əldə edirdilər. 1979-cu ilin payızında Federal Ehtiyat Sistemi (FES) öz pul siya- sətini sərtləşdirdi, nəticədə qiymətli kağızlar üzrə faiz dərəcələri sürətlə yuxarı qalxdı. 1980-cı ilin yanvarında qızılın qiyməti pik nöqtəsinə çatdı, ğ özlənilən inflyasiya baş tutmadı. Bundan sonra bütün dünyada işgüzar fəallıq aşağı endi. 1982-ci ildə Meksika pesosu, Braziliya kruzeyrosu, Argentina pesosu və inkişaf etməkdə olan digər ölkələrin valyutaları kəskin şəkildə qiymətdən düşür, bu ölkələrdə səhmlərin qiymətləri çökür, bankların əksəriyyəti isə vaxtı ötürülmüş kredit borclarının gətirdiyi itkilər nəticəsində müflisləşirdilər. 1980-cı ildə Yaponiyada daşınmaz əmlak və səhmlərin qiymətlə- rinin kəskin artmaı iqtisadi yüksəlişlə assosiasiya edilirdi. ” Yaponiya bir lider kimi: Amerika üçün ibrət dərsi ” [1] kitabı həmin illərin bestselleri idi. Mərkəzi ofisləri Tokio və Osakada olan banklar öz depozit, kredit və kapitallarını ABŞ, Almaniya və digər Avropa ölkələrinin banklarına nisbətən daha sürətli templərlə artırırdılar. Bir qayda olaraq, dünyanın ən iri kredit təşkilatları onluğunun yeddi və ya səkkiz bankı yapon mənşəli idi. Sonralar, 1990-cı illərin əvvəlində daşınmaz əmlak və səhmlərin süni 15 olaraq yüksəldilmiş qiymətləri kəskin aşağı düşdü. Sonrakı bir neçə il ər- zində Yaponiyanın aparıcı bank və maliyyə institutlarından bir çoxu borc- larını ödəmə iqtidarını itirərərək müflis oldular. Lakin onlar özlərini bazarda saxlaya bildilər. Əhali əmin idi ki, banklar bankrot olsalar da, hökumət əmanətçilərə dəyən ziyanı kompensasiya edəcək. Baxmayaraq ki, bu barədə rəsmi bəyanatlar edilməmişdi. Eyni zamanda üç şimal ölkəsi – Finlandiya, Norveç, sveç əmlaka qiymətlər “qovuğunun” yapon variantını olduğu kimi təkrar etdilər. Daşınmaz əmlak və qiymətli kağızlar bazarında 1980-cı illərin ikinci yarısındakı qiymət yüksəlişi maliyyə liberallaşması ilə assosiasiya edilirdi, bundan sonra da həmçinin kəskin qiymət düşümü və kredit təşki- latlarının iflası baş verir. 1990-cı illərin əvvəlində Meksika, azad ticarət haqqında Şimali Ame- rika Sazişinə qoşulmağa hazırlaşarkən əhəmiyyətli iqtisadi nailiyyətlər ə ldə etmiş olur. Meksika bankı pul kütləsinin sıxılması siyasətini rəhbər tutmaq qərarına gəlir ki, bunun da nəticəsində 4 il ərzində inflyasiyanın səviyyəsi 140%-dən 10%-ə qədər düşür. Bundan başqa, bu müddət ə rzində bir neçə yüz dövlət kompaniyası özəlləşdirilir və biznesi tən- zimləyən qanunvericiliyin liberallaşdırılması həyata keçirilir. Dövlət qiymətli kağızları üzrə faiz ödənişlərinin yüksək səviyyəsi və sanayeyə qoyulmuş investisiyaların gəlir gətirməsi hesabına ölkəyə xarici kapital axını durmadan artırdı. Meksika ucuz işçi qüvvəsi və aşağı sərfiyyat bazası olan ölkə kimi qiymətləndirilirdi ki, bu da burada ABŞ və Kana- danın bazarlarında realizə etmək üçün sərfəli avtomobil, paltaryuyan maşın və digər malların istehsal obyektlərini açmağa imkan verirdi. Xarici kapitalın ölkəyə əhəmiyyətli axını pesonun qiymət artımına gətirdi, ölkənin ticarət defisiti ÜDM-un 7%-i həcminə çatır, xarici borc isə ÜDM-in 60%-ni təşkil edir. Ölkənin durmadan artan xarici borc üzrə faiz ödənişləri qoyulan yeni investisiyalar hesabına həyata keçirilirdi. Lakin sonra bir sara siyasi insidentlər, əsasən prezident seçkiləri və 1994-cü ilin keçid dövrü ilə əlaqədar xarici investisiya axını kəskin düşür, hökumət artıq pesonun kursunu valyuta bazarında qoruyub saxlaya bilmir və onun qiyməti bir neçə ay ərzində iki dəfədən də artıq enir və pesonunu qiymətdən düşməsi yenə də kreditlər üzrə ciddi itkilərə gətirib çıxarır. 16 Meksika bankları isə əvvəlki bir neçə il ərzində özəlləşdirilmələrinə baxmayaraq müflisləşirlər. 1990-cı illərin ortasında Banqkokda, Kuala-Lumpurda və ndo- neziyada səhmlərin və daşınmaz əmlakın əsaslandırılmamış qiymət artımı baş verir. Bu “iqtisadi əjdahalar” sanki əvvəlki nəslin “Asiya pələng- lərinin”: Tayvan, Cənubi Koreya, Honkonq və Sinqapurun müvəffəqiy- yətlərini təkrar edirdilər. Yaponiya, Avropa və Amerika kampaniyaları az sərfiyyatlı əmtəə tədarükü mənbəyi kimi bura kütləvi investisiyalar qoymağa başlayırlar. Bu bir çox məqamlarda Amerika kompaniyalarının Meksika iqtisadiyyatına Şimalı Amerika bazarının əmtəə tadarükçüşü qismində investisiyalar qoyması ilə analogiya təşkil edirdi. Avropa və Yaponiya bankları bu ölkələrə verilən istiqrazların həcmini kəskin artırırdı. 1996-cı ilin payız və qışında Tailandın daxili kreditorları yerli- yersiz kredit verdiklərindən, daxili borclar üzrə əhəmiyyətli itkilərlə qarşılaşdılar. Xarici kreditorlar tay kompaniyalarının qiymətli kağızlarının alınmasını kəskin azaldır. Sonra isə əvvəllər Meksika Bankı kimi Tailand Bankın da mıllı valyutanın mübadilə kursunu dəstəkləmək üçün kifayət qədər ehtiyatları olmadı. 1997-ci ilin iyulunda Tailand batının kəskin qiymətdən düşməsi kapitalın digər Asiya ölkələrindən geriyə axmasına gətirib çıxardı və müvafiq valyutaların qiymətləri 30%-dən çox aşağı düşdü. Yalnız Honkonq dolları və Çin yuanı müstəsna oldular ki, onlar da bütövlükdə Amerika dollarına möhkəm bağlılıqlarını qoruyub saxlaya bildilər. ndoneziya rupisi öz dəyərinin 80%-ni itirdi. Bu regionun, Hohkonq və Sinqapuru çıxmaqla, əksər bank aktivləri reallığının istənilən məntiqi üsulla qiymətləndirilməsi şəraitində bankrot ola bilərdilər. Böhran Asiya regionu ilə məhdudlaşmadı. Onun təsiri altına düşən Rusiyada 1998-ci ilin yayında rublun kəskin düşməsi və milli bank sis- teminin kollapsı baş verdi. Bundan sonra investorlar daha ehtiyatla hərəkət etməyə başladılar. Onlar riskli qiymətli kağızları satıb, vəsaiti ABŞ hökumətinin istiqrazlarına qoydular. Bu iki qiymətli kağızlar qrupu üzrə faiz stavkaları arasında nisbətin pozulması nəticəsində Long-Term Capital Management – nəhəhg Amerika xedc fondu iflasa uğradı. Son 30 ildə maliyyə iflaslarının nəhəng miqyası qismən onunla bağlıdır ki, bir tərəfdən dünya maliyyə sisteminə yeni fəal iştirakçılar daxil olub və digər tərəfdən informasiya yığımı daha mükəmməl 17 olmuşdur. Ayrı-ayrı dövrlər üçün müqayisəli məlumatların çatışmamasına baxmayaraq, son 30 ildə maliyyə uğursuzluqlarının əvvəllər heç bir vaxt görünməyən daha ğeniş və əhatəedici xarakter almasına dəlalət edən danılmaz sübutlar vardır. Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|