Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
Tarix: fəsilbəfəsil 
 
Analizin  aparılması  üçün  ilkin  şərtlər  və  mülahizələr  modeli  ikinci 
fəsildə təsvir olunaraq, ardıcıllıq şəklində təqdim oluna bilər: ekspansiya 
–  maliyyə  problemləri  özlərinin  ən  yüksək  nöqtəsində  -  təşviş  və  iflasla 
nəticələnən  böhran.  Model  “ifrat  ticarət”,  onun  ardınca  gələn  “qəfil 
dəyişiklik” və “etibarsızlıq” haqqında ilkin klassik ideyalara uyğun gəlir – 
bu  köhnəlmiş  terminlərdən  Adam  Cmit,  Con  Mill,  rvinq  Fişer  və  b.  da 
daxil olduğu ilk iqtisadçılar nəsli istifadə edib. Həmin konsepsiya maliyyə 
sisteminin  qeyri-stabil,  kövrək  və  böhranlara  meylli  olmasını  sübut  et-
məyə  çalışan  Xayman  Minckinin  son  əsərlərində  əks  olunub.  Mincki 
modeli ABŞ və Qərbi Avropada baş vermiş daha ilkin böhranları, 1980-cı 
illərin ikinci yarısında Yaponiyadakı” və eləcə də 1990-cı illərin ortasında 

 
29
Cənubi Asiya ölkələrindəki qiymət “qovuqlarını”, həmçinin 1990-cı illə-
rin sonunda ABŞ-ın səhm bazarında, xüsusilə NASDAQ meydançasında 
satılan,  “qovuğun”  izahı  üçün  zəruri  olan  bütün  instrumentarilərə  ma-
likdir. 
qtisadi  ekspansiyanın  ajiotaj  fazası  3-cü  fəsildə  müzakirə  olunur. 
Ə
sas  məsələ  ona  gətirilir  ki,  spekulyasiyalar  dectabilizəedici  rol  oynaya 
bilər  və  ya  əksinə,  bazarda  situasiyanın  stabilləşdiricisi  kimi  çıxış  edə 
bilər, başqa sözlə, bazar həmişə rasionaldır, yoxsa yox. 
Ajiotajların  təkanvericisi  olan  xarici,  ekzogen  şokun  təbiəti  mühari-
bələrin  başlanğıcı  və  sonunda,  məhsuldar  və  qeyri-məhsuldar  illər  sırası 
ə
rzində, yeni bazarların və yeni tədarük mənbələrinin açılması prosesində, 
eləcə  də  innovasiyaların  –  dəmir  yolları,  elektrikləşmə,  elektron  poçtu  - 
tətbiqi şəraiti də daxil olmaqla müxtəlif tarixi situasiyalarda tədqiq edilib. 
Yaponiya,  Skandinaviya  və  bəzi  Asiya  ölkələrində,  Meksikada  və  Ru-
siyada maliyyə liberallaşması və derequlyasiyası (əks-tənzimləməsi) - şok 
mümkünlüyünü yaradan yeni dəyişiklik forması olmuşdur. Derequlyasiya 
pul  ekspansiyasına,  xarici  borclara  və  ehtikar  (spekulyativ)  kapital 
qoyuluşuna aparıb çıxarır [4].  
Alver  obyekti  kimi  eksport  və  import  malları,  ölkədaxili  və  xaricdə 
olan  kənd  təsərrüfatı  sahələri,  tikinti  üçün  nəzərdə  tutulan  şəhər  mey-
dançaları,  yeni  banklar,  hesabda  olan  binalar,  səhmlər,  istiqrazlar  (xarici 
və  daxili),  konqlomeratlar,  kondominimumlar,  ticarət  mərkəzləri  və  ofis 
binaları  çıxış  edir.  Spekulyasiyanın  cüzi  irıliləyişi  zamanı  investorlar 
onların  hər  biri  üçün  əhəmiyyətli  olan,  lakin  iqtisadiyyata  dağıdıcı  təsir 
göstərməyən itkilərlə qarşılaşırdılar. Sual meydana çıxır - iqtisadi dirçəliş 
eyforiyasının  iqtisadi  stabilliyə  təhlükə  yaratması  üçün  ən  azı  iki  və  ya 
daha  çox spekulyasiya obyektinin - məsələn, dəmiryol ajiotajı ilə  yanaşı 
zəif  məhsul,  qıtlıq  və  ya  daşınmaz  əmlak  və  səhm  bazarında  eyni 
zamanda yaranan qiymət “qovuğü”nun cəlb olunması zəruridirmi? 
4-cü fəsildə ajiotaj və panikanın monetar ölçülərinin analizi aparılır. 
Pul faktorları, məsələn, yeni sikkələrin kəsilməsi, qiymətli metalların yeni 
ehtiyatlarının  aşkar  edilməsi,  bimetallizm  şəraitində  qızıl  və  gümüş 
arasındakı  nisbətin  dəyişməsi,  səhm  və  ya  istiqrazların  kursunun  gözlə-
nilmədən  yüksəlməsi,  borcların  kütləvi  konversiyası  və  ya  pul  bazasının 
sürətli  ekspansiyası  nəticəsində  faiz  stavkalarının  kəskin  düşümünün 

 
30
panika  və  bumun  təkanverici  qüvvəsi  olduğu  hallar  təsadüfi  deyil.  Faiz 
stavkalarının səviyyəsinin kəskin düşümü də pul resurslarının kredit-ma-
liyyə  institutlarından  borc  kapitalının  təşkilatlanmamış  bazarına  axını 
üzündən  həyəcanlar  oyada  bilər  və  bu  halda  belə  institutların  uzunmüd-
dətli  qiymətli  kağızları  qiymətdən  düşür.  Maliyyə  innovasiyaları  da 
sistemi  silkələyib  sarsıda  bilər  və  bəzi  maliyyə  xidməti  növlərinə  ifrat 
kapital qoyuluşuna gətirib çıxara bilər [5]. 
Təqdim  olunan  kitabda  xüsusi  olaraq  qeyd  olunur  ki,  ajiotaj  və 
“qovuğun” şişirdilməsinə  yol verməmək məqsədilə monetar mexanizmin 
idarə problemi kifayət dərəcədə mürəkkəbdir. Pul - ictimai sərvətdir, lakin 
pul  vəsaitlərinin  bölüşdürülməsində  vasitəçi  olan  strukturlar  ayrı-ayrı 
qrupların  məqsədlərini  reallaşdırmaq  üçün  istifadə  oluna  bilər.  Bundan 
başqa bank biznesi tənzinləmə üçün çox mürəkkəbdir. Müasir nəsil mone-
taristlər təkid edirlər ki, keçmişdəki bir çox dövri (tciklik) çətinliklər ola 
bilsin  ki,  onların  çox  hissısi,  monetar  mexanizmin  qeyri-adekvat  idarəsi 
ilə əlaqədardır. Belə səhvlər kifayət dərəcə tez-tez təkrar olunur və ciddi 
xarakter  daşıyırdılar.  Lakin  dördüncü  fəsildə  irəli  çəkilən  əsas  arqument 
ona  gəlib  çıxır  ki,  hətta  təklif  olunan  pulun  həcmi  iqtisadiyyatın  tələb-
lərinə uyğun olduqda belə, monetar mexanizm belə tarazlığı uzun müddət 
saxlaya  bilməz.  Hökumət  ictimai  sərvətin  bir  hissəsi  olan  pulu  yaratdığı 
halda, cəmiyyət pul surroqatlarının istehsalını davam etdirə bilər, hüquq-
ş
ünaslar  vergi  qanunvericiliyində  köhnə  “dəlmə-deşiklər”  bağlandıqca 
yenilərini  tapdıqları  kimi.  Bu  nöqteyi-nəzəriyyə  üçün  illüstrasiya  kimi 
pulun  ilk  sikkələrdən  başlayaraq  bank  biletləri,  akkreditivlər,  depozitlər 
və  maliyyə  kağızlarına  qədər  evolyusiyasını  göstərmək  olar.  Tamamilə 
mümkündür  ki,  monetar  məktəbin  nümayəndələri  pulun  dövriyyəyə 
buraxılışının  müəyyən  səviyyədə  saxlanılmasının  mühümlüyündən 
danışarkən  haqlıdırlar,  lakin  bu  səviyyənin  həmişəlik  təsbit  edilməsinin 
mümkünlüyünü düşünmək düzgün olmazdı. 
Beşinci fəsildə diqqət böhran mərhələsinin daxili tərkib hissələri üzə-
rində cəmlənir. Sual olunur: ajiotaj rəşmi xəbərdarlıqla - mənəvi etiqad və 
ya psixoloji təsirlə dayandırıla bilərmi? Təcrübə göstərir ki, bu baş vermir 
və  ya,  o  da  həqiqətdir  ki,  bir  çox  böhranlar  onların  qarşısını  almağa 
yönləndirilmiş  xəbərdarlıqların  ardınca  baş  verirdi.  Nümunə  kimi  FRS 
Direktorlar  Şurasının  sədri  Alan  Qrinspenin  1996-cı  ilin  dekabrın  6-da 

 
31
söylədiyi  fikri  göstərmək  olardı.  Onun  fikrincə,  Amerika  Fond  bazarı 
irrasional  inkişaf  mərhələsindədir.  Bu  zaman  Dou  Cons  indeksi  6000 
punkdan  ibarət  ıdı;  sonra  o  11700  punkt  oldu..  NASDAQ  göstəriciləri 
1300 səviyyəsində idi, lakin Qrinspenin çıxışından 4 il sonra 5000 punkt 
göstəricisinə çatmışdı. Analoji xəbərdarlıq 1929-cu ilin fevralında FRC-in 
yaradıcılarından biri olan xüsusi bankir Pol Varburq tərəfindən edilmişdir. 
Lakin  bu  qiymətli  kağızlar  bazarında  qiymət  yüksəlişini  dayandırmadı. 
Bu  fəsildə  artıq  formalaşmış  tendensiyalarda  dəyişikliklərə  gətirən  hadi-
sələrin  xarakter  xüsusiyyətləri  müzakirə  olunur;  bu  bankrotluq,  açılmış 
falsifikasiya, artıq pul kütləsinin sterilizasiyası üçün Mərkəzi Bankın uçot 
stavkasının kəskin artımı ola bilər. Bundan başqa, qiymət düşümü ilə iflas 
arasında  mövcud  olan  qarşılıqlı  əlaqəyə  və  bunların  iqtisadiyyatın 
likvidliyinə olan təsirinə də diqqət yetirilir. 
Altıncı fəslin mövzusu ajiotajın və onun ardınca gələn təşvişin daxili 
yayımı,  genişlənməsidir.Tarixi  təcrübədən  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 
bazarların  birində  yaranan  “qovuq”  axıcı  rəvanlıqla  digər  bazarlara 
yayılır.  Xyuston  daşınmaz  əmlak  bazarındakı  “qovuq”  -  zaman  “məka-
nında”  bir  qədər  ləngimiş  neft  bazarı  “qovuğudur”.  Beləliklə,  spekulya-
siya predmeti kimi iki və daha artıq aktiv çıxış etdikdə, maliyyə böhranı 
daha ciddi xarakter daşıya bilər.  flas baş verən zaman bank sistemi situa-
siyanı  nəzarət  altına  ala  bilər  və  banklar  kreditləri  elə  tərzdə  məhdud-
laşdıra  bilərlər  ki,  hətta  pul  təklifi  dəyişməsə  belə,  borclar  üzrə  itkilərin 
ehtimalı  azalmış  olşun;  həqiqətdə  isə  təklif  olunan  pulun  həcmi  arta  da 
bilər. Səhm və əmtəə bazarlarındakı qiymət dəyişiklikləri arasındakı əlaqə 
1920-cı  ilin  sonu  və  1921-ci  ildə  Nyu-York  şəhərində  xüsusilə  güclü 
olmuşdur  və  belə  bir  şərait  1980-cı  illərin  sonunda  Yaponiya,  Norveç, 
sveç  və  Finlandiyanın  səhm  və  daşınmaz  əmlak  bazarlarında  da 
formalaşmışdı. 
Yeddinci  fəsil  ajiotaj  və  böhranların  beynəlxalq  miqyasda  yayımına 
həsr olunub. Ölkələr arasında ticarət, kapitalın hərəkəti, “qaynar pulların” 
axını,  mərkəzi  bankların  qızıl-valyuta  ehtiyatlarının  dəyişikliyi,  əmtəə-
lərin,  valyutanın,  qiymətli  kağızların  qiymətlərinin  qalxıb-enməsi,  faiz 
stavkalarının  səviyyəsindəki  dəyişikliklər,  eləcə  də  eyforiya  və  ya  dep-
ressiya vasitəsilə spekulyasiyaya birbaşa yoluxma da daxil olmaqla müx-
təlif  qarşılıqlı  əlaqə  formaları  mövcuddur.  Bəzi  böhranlar  lokal  xarakter 

 
32
daşıyır,  digərləri  beynəlmiləldir.  Onların  arasındakı  fərqlərə  nələr  səbəb 
olur?  Məzsələn,  1907-ci  ildə  Nyu-Yorkda  baş  verən  təşviş  “Societa 
Bancaria  taliana”
-də baş verən kollapsa hesablardan bank depozitlərinin 
çıxarılması  ilə  bağlı  Turinlə  əlaqədə  olan  Parisə  edilən  təzyiq  vasitəsilə 
təkan vermişdimi ? Bundan başqa, burada fundamental qeyri-müəyyənlik 
yer  alıb.  Müəyyən  maliyyə  mərkəzində  pul  vəsaitinin  çatışmazlığı  faiz 
stavkalarının  yüksəlişi  ilə  generasiya  edilən  ümidlərdən  asılı  olaraq 
vəsaitin  cəlb  olunmasına  və  ya  onun  dəf  edilməsinə  (uzaqlaşmasına) 
təkan  verə  bilər.  Qeyri-elastik  gözləmə  şəraitində,  böhran  və  valyutanın 
qiymətdən düşmə qorxusu olmayanda, uçot stavkasının qalxması xaricdən 
kapital  axınına  gətirir  və  likvidliyi  ayaqda  saxlayır.  Elastik  gözləmələr 
zamanı  mümkün  qiymət  düşümü,  iflas  və  ya  valyuta  kursunun  düşmə 
ehtimalı, remaliyyələşmənin stavkasının yüksəlməsi ilə bağlı dəyişikliklər 
vəsaitin  aradan  götürülməsinə  siqnal  ola  bilər.  Bütövlükdə  bu  problem 
iqtisadiyyatda  yaxşı  məlumdur.  Əmtəə  qiymətlərinin  yüksəlməsi  ona 
gətirə bilər ki, alıcı qiymətlərin düşməsini gözləyərək  alış-verişi sonraya 
saxlasın, ya da qiymətlərin daha da artmasından ehtiyat edərək , mümkün 
qədər  tez  almağa  çalışsın.  Və  əgər  onların  gözləmələri  qeyri-elastik  ol-
duğu  halda  və  remaliyyələşmənin  artan  stavkası  düzğün  reaksiyaları  işə 
salsa belə, cavab o dərəcədə gecikmiş ola bilər ki, hər hansı kömək çatana 
kimi böhran başlayar. 
  Daxili  “qovuğun”  olması  səbəbindən  xarici  kreditləşmənin  qəfil 
dayandırılması  maliyyə  böhranının  mürəkkəb,  ancaq  təsadüfi  olmayan 
inisiasiya  üsullarındandır.  Məsələn,  1873-cü  il  Almaniya  və  Avstriya 
“qovuğu” kapital axınınım azalmasına gətirib çıxararaq ABŞ-da Cey Kuk 
problemini  dərinləşdirdi.  1890-cı  il  Barinq  böhranı  zamanı  da  analoji 
situasiya  yaranmışdı, o zaman Argentinadakı problemlərə görə Britaniya 
bankları  Cənubi  Afrika,  Avstraliya,  ABŞ  və  qalan  Latın  Amerikasına 
kreditlərin verilməsi dayandırıldı. 1920-ci illərin sonunda Nyu-York Fond 
Bazarında “qovuq ” ona gətirib çıxardı ki, amerikalılar Almaniya və Latın 
Amerikası  ölkələrinin  yeni  buraxılış  istiqrazlarını  qat-qat  az  almağa 
başladıılar ki, bu da öz  növbəsində həmin ölkləri depressiya vəziyyətinə 
gətirdi.  Göründüyü  kimi,  hər  hansı  bir  ölkənin  beynəlxalq  ticarətini 
dayandırması digər ölkələri depressiyaya salır, həmin depressiya öz növ-
bəsində onun başlanğıcına təkan vermiş ölkəyə qayıdır [6]. 

 
33
Yeni nəşrə əlavə edilən səkkizinci fəsildəki disskusiya XX əsrin son 
15  ilində  baş  vermiş  üç  növ  qiymət  “qovuğuna”  həsr  edilib.  Bu  üç 
“qovuqdan”  birincisi  1980-cı  illərin  ikinci  yarısında  Tokioda  baş  ver-
mişdir; ikinci “qovuq “ Banqkok, Cakarta, Kuala-Lampur və bu regionun 
digər  paytaxt  şəhərlərində  1990-cı  illərin  ortasında  müşahidə  olunub; 
üçüncü hal 1990-cı illərin ikinci yarısında Nyu-Yorkda yaranmış situasiya 
ilə  bağlıdır.  Bu  üç  qiymət  “  qovuğunun”  bir-biri  ilə  əlaqədar  olmaması 
ehtimalı çox kiçikdir. Kitabın səkkizinci fəslində onların arasında sistem 
ə
laqəsinin olması sübuta yetirilir. Yaponiyadakı “qovuq” çıxış nöqtəsi ol-
muşdu  və  o  bitən  zaman  pul  vəsaitləri  axını  Çinə,  Asiya  ölkələrinə  və 
ABŞ-a üz tutdu. Bu ölkələrdə milli valyutaların təyin olunmuş qiymətləri 
və  aktivlərin  qiymətləri  xarici  əmanətlərin  axınından  asılı  olaraq  adap-
tasiya edilmişdilər. 1997 və 1998-ci illərdə Banqkok və digər Asiya ölkə-
lərində daşınmaz əmlak və səhm “qovuğu” partladı, kapitalın Nyu-Yorka 
axını baş verdi, çünki borc götürənlər öz borclarını azaltmaq istəyirdilər. 
Bununla  əlaqədar  ABŞ-da  dollarıın  mübadilə  kursu  və  aktivlərin  dəyəri 
yüksəldi. Ölkəyə daxil olmuş pul vəsaiti üçün hər hansı tətbiq sahəsi tap-
maq lazım idi, nəticədə Amerika kompaniyalarının səhmlərinin qiymətləri 
kosmik səviyyəyə çatmışdı. 
Ajiotaj  mərhələsində  yer  almış  fırıldaqçılıq  doqquzuncu  fəsildə  mü-
zakirə  olunur.  1980-cı  illərdə  Amerikada  əmanət  idarələrinin  iflası  və 
“zibillik”  istiqrazlarının  sayının  artmasının  uzlaşması  vergi  ödəyicilərinə 
150 mlrd.- a başa gəldi. Enron, MCI WorldCom, Tyco, Dynegy, Adelphia 
Cable
 90-cı illərin fırıldaqçılar qalereyası kimi görünür.Və bundan başqa 
bir  çox  qarşılıqlı  yardam  (kredit)  fondları  xedc-fondlarla  qanunusuz 
ə
məliyyat  əlaqələrində  olublar.  Bir  çox  hallarda  iflas  və  panikalar  ajio-
tajlar  zamanı  özünə  yer  alan  vəzifə  cinayətlərinin,  sui-istifadələrin,  səla-
hiyyətləri  aşmanın  aşkar  edilməsi  nəticəsi  olur.  stər-istəməz  belə  bir 
nəticə ortaya  çıxır ki, belə fırıldaqlar bumların stimullaşdırdığı ifrat var-
lanmaq həvəsinə bir cavabdır. Smitlər Consonlardan geri qalmaq istəmir 
və  onlardan  bəziləri  qanunusuz  hərəkətlərə  yol  verirlər.  Pul  vəsaiti 
sistemindəki gərginlik uzanmış olduğundan, maliyyə institutları likvidliyi 
itirir,  uğursuz  fırıldaqların  üstü  isə  hər  an  açılacğı  məqama  doğru  get-
diyindən,  qarşısıalınmaz  bir  həvəs  –  pulları  götürüb  qaçmaq  həvəsi 
oyanır. 

 
34
Həbsxana cəzaları, cərimələr bə maliyyə cəzaları: 
1990-cı illərdə ABŞ-da iqtisadi bum zamanı maliyyə davranışı 
 
Enron  şirkəti  1990-cu  illərin  bumunun  yetişdirməsi  idi.  Kompaniya 
öz  fəaliyyət  istiqamətini  dəyişərək,  qaz  kəməri  sistemlərinin  tənzim-
lənməsi əvəzinə neft, qaz, elektrik, genişzolaqlı rabitə kanallarının alveri 
ilə  məşğul  olmağa  başlayır,  bundan  başqa  onun  mülkiyyətində  su  təc-
hizatı sistemləri və elektrostansiya var idi. Enron öz gəlirlərinin durmadan 
artmasını nümayiş etdiriilməsində zərurət duyduğundan səhmlərin yüksək 
qiymətini saxlamağa çalışırdı və 1990-cı illərin sonunda şirkətin yüksəlişi 
üçün  zəruri  olan  kapitalı  əldə  etmək  üçün  balansdankənar  hesablardan 
istifadə etməyə məcbur olmuşdu. Bundan başqa bəzi üzünmüddətli ticarət 
pozisiyaları  üzrə  çox  yüksək  qiymət  müəyyən  edilmişdi  ki,  bu  da 
ticarətdən  gələn  mənfəətin  durmadan  artması  barədə  hesabat  verməyə 
imkan  verirdi.  Bu  şirkətin  kollapsı  əvvəllər  çox  nüfuzlu  auditor 
kompaniyası olan “Arthur Andersen”-in iflasa uğramasına ğətirib çıxardı. 
MCI WorldCom 
sürətlə inkişaf edən telekommunikasiya kompaniya-
larından  idi.  Və  yenə  də  gəlirin  durmadan  artmasını  nümayiş  etdirmək 
zərurəti,  menecerləri  bir  neçə  milyardlıq  xərcləri  investisiyalar  kimi 
qiymətləndirmək  lazım  olduğunu  iddia  etməyə  məcbur  etdi.  Cek 
Qrubman Salomon Smith Barney –in (Citibank Qroup –un bölmələrindən 
biri ) “müdrik”lərindən biri idi; o daima MCI WorldCom - un səhmlərini 
irəli çəkirdi. Merril Lynch - də qiymətli kağızlar üzrə analitik olan Henri 
Blodjet  şəxsən  elektron  poçt  vasitəsilə  kompaniyanın  müştərilərinə 
investisiya qoyumu üçün təklif etdiyi bəzi kompaniyalar barədə istehzalı 
məlumatlar  göndərirdi.  Bu  hadisəni  ört-basdır  etmək  üçün  Merril  Lynch 
100 mln $ ödəməli olmuşdu. On investisiya bankı məhkəmə prosesindən 
qaçmaq  üçün  1,4  mlrd.  $  ödəməli  olmuşdu.  Nyu-York  Fond  Birjasının 
sədri və  craçı Direktoru onun kompensasiya paketinin 150 mln. $ olması 
aşkar  edildikdən  sonra  istefa  verməli  olmuşdu.  Bu  birja  qiymətli  kağız-
ların alverini həyata keçirir və tənzimləyici funksiyaları həyata keçirirdi. 
Aşkar  edilmişdi  ki,  belə  tənzimləmə  altında  olan  bəzi  şirkətlərin  mene-
cerləri  birja  direktorlarının  funksiyalarını  yerinə  yetirir  və  kompensasiya 
paketinin ölçüsünün müəyyən edilməsində iştirak edirdilər. 

 
35
Ə
vvəlki böhranlarla müqayisədə xeyli adam həbsxanalara düşdü, on-
lardan  bəziləri  isə  indiyə  qədər  məhkəməni  gözləyirlər.  Enron  kompa-
niyasının  altı  rəhbər  işçisi  artıq  məhkum  edilib.  Enron  –un  hesablarını 
aparan  “Arthur  Andersen”-in  partnyorlarından  biri  həbsxanaya  salınıb, 
MCI WorldCom
 –un iki maliyyə direktorunun işi isə məhkəməyə verilib. 
10-cu  və  11-ci  fəsillərin  müzakirə  predmeti  ölkədaxili  böhran 
menecmentidir.  Bu  iki  fəsildən  birincisi  böhrana  daxili  reaksiyanın 
mümkün  variantlarına  həsr  edilib.  Bir  tərəfdən  həkumət  müşahidəçi 
mövqeyi  tuta  bilər,  digər  tərəfdən  isə,  bir  sıra  çoxtərəfli  anti-böhran 
tədbirləri  mövcuddur.  Bazarın  rasionallığına  və  onun  özünün  özünü 
tənzimləyə  bilmə  qabiliyyətinə  inananlar  birinci  varianta  üstünlük 
verirlər.  Bəziləri  belə  hesab  edir  ki,  deflyasiya  alovundan  və  korporativ 
iflaslardan  keçmək  iqtisadiyyat  üçün  hətta  xeyirlidir,  bu,  süni 
canlanmaların (bum) səhvlərindən və ifratçılığından xilas olmağa kömək 
edir.  kinci variant isə istirahət, bank tətilləri, kağız pulların və hökumət 
öhdəliklərinin  buraxılışını,  məsuliyyətin  təminatını,  depozitlərin 
sığortasını  və  ABŞ  Maliyyə  Rekonstruksiyaları  Korporasiyası  (1932)  və 
taliya  Sənayenin  Rekonstrusiya  nstitutu  (1933)  tipli xüsusi  institutların 
yaradılması  kimi  metodlardan  istifadəni  nəzərdə  tutur.  talyan  ədəbiyya-
tında bu proseslər batmış bank və kompaniyaların “qaldırılması” adlanır. 
Böyük  Britaniyada  1974-1975-ci  illərdə  çətinə  düşmüş  –  “yol  qırağında 
qalmış” banklara yardım edilərkən “xilasedici qayıq” anlamından istifadə 
edilirdi. 
Daxili  son  instansiya  kreditorlarına  aid  olan  məsələlər  11-ci  fəsildə 
müzakirə  olunur.  lk  növbədə  bunu  müəyyən  etmək  zəruridir:  belə 
kreditor lazımdırmı və əgər lazımdırsa, hansı orqan bu funksiyaları yerinə 
yetirməlidir  və  onun  fəaliyyəti  hansı  şəkildə  təşkil  olunmalıdır?  Əsas 
hakim mövzu – “mənəvi risk” məsələsidir: əgər investorlar son instansiya 
kreditorları  tərəfindən  xilas  ediləcəklərində  əmindirlərsə,  onların  öz 
qüvvələrinə  inamı  zəifləyə  bilər.  Lakin  digər  tərəfdən,  son  insatansiya 
kreditorunun  fəaliyyəti  panikanı  dayandıra  bilər  və  ayrı-ayrı  investorlar 
üçün  bəzi  mənfi  nəticələrə  baxmayaraq,  bütövlükdə  sistemi  qoruyub 
saxlaya  bilər.  Daha  bir  vacib  sual:  belə  kreditor  kimi  xilas  etməlidir? 
Daxili  investorları?  Həm  daxili,  həm  də  xarici  investorları?  Likvidliklə 
poblemləri  olmasına  baxmayaraq,  ödəniş  qabiliyyətli  investorlarımı? 

 
36
Lakin  ödəniş  qabiliyyətliliyi  panikanın  dərəcəsindən  və  uzanma  müd-
dətindən asılıdır. Bundan başqa, siyasi əhəmiyyətli məsələlər möbcuddur 
ki,  və  onlar  Depozitlərin  sığortalanması  üzrə  Federal  Korporasiyanın 
kapitalının artırılması və ya Əmanətlərin və Borcların Sığortalanması üzrə 
Federal  Korporasiya  üçün  qanunverici  baza  zəruri  olduqda  gündəlikdə 
olur.  Belə  bir  zərurət  o  zaman  yaranır  ki,  stress  situasiyasının  ən  gərgin 
fazasında bankların remaliyyələşməsi üçün bu və ya digər korporasiyanın 
kifayət dərəcədə vasaiti olmasın. Bu problem 1990-cı illərdə Yaponiyada 
fond “qovuğu “ partlayan zaman xüsusilə aktual idi. O zaman “qovuğun” 
partlaması  müxtəlif  maliyyə  institutlarının  verdikləri  “pis”  kreditləri 
aşkara  çıxardı  və  hökumət  üçün  əsas  sual  bu  idi:  Xilasetmə  əməliyyatı 
vergiödəyicilər  üçün  neçəyə  baça  gələcək?  Bu  zaman  katatoniya  vəziy-
yətinə  düşmüş  və  bu  periodda  istər  qərarların  qəbulunda,  istərsə  də  on-
ların həyata keçirilməsində həddindən artıq ləng tərpənən Yaponiya höku-
məti xüsusi ehtiyat hissi doğururdu. 
Sonuncudan əvvəlki fəsil beynəlxalq son instansiya kreditoruna tərəf 
yönləndirmiş  və  qlobal  miqyasda  monetar  stabilliyin  hətta  bunun  üçün 
hüquqi  məsuliyyət  daşıyan  hökumət  və  ya  agentliyin  olmadığı  şəraitdə 
belə  təmin  olunması  zərurətinə  həsr  edilmişdir.  1982  və  1994-cü  illərdə 
ABŞ-ın  Meksikaya  köməyi  onunla  əsaslandırılırdı  ki,  Azad  Ticarət  haq-
qında Şimali Amerika Sazişi (NAFTA) ölkələri birgə olmalıdırlar. Həm-
çinin Meksikaya göstərilən kömək yoluxma effektini azalda və ya neytral-
laşdıra bilər və Argentına, Braziliya və bu kimi bazar münasibətləri təzəcə 
yaranan ölkələrə kreditlərin kəsilməsinin qarşısını ala bilərdi. 1997-ci ilin 
yayında  tay  batının  kəskin  qiymətdən  düşməsi  ndoneziya,  Malayziya, 
Cənubi Koreya, eləcə də Sinqapur, Honkonq və Tayvan da daxil olmaqla 
yaxın Asiya ölkələrində böhranın təkanvericisi oldu. 
Sonuncu fəsil iki sualın cavab axtarışlarına həsr edilib: birincisi, son 
30 ildə dunya maliyyə sistemində hansı səbəbdən belə çox iqtisadi qarı-
ş
ıqlıqlar  baş  verıb;  ikincisi,  son  instansiya  beynəlxalq  kreditoru  situa-
siyanı  dəyişdirə  bilərdimi?  1940-cı  ildə  Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  son 
instansiya  kreditorunun  funksiyalarını  yerinə  yetirmək  və  institusional 
vakuumu  doldurmaq  üçün  təşkil  olunmuşdu.  Bu  addım  belə  bir  qənaət 
nəticəsində atılmışdı ki, 1920 və 1930-cu illərdə belə bir təşkilat olsaydı, 
həmin  illərin  böhranları  belə  kəskin  olmazdı.  Lakin  son  30  ildə  baş 

 
37
vermiş maliyyə böhranlarının sayı belə bir fikir oyadır ki, BVF-nun ciddi 
maliyyə  problemləri  yaşayan  ölkələrin  milli  valyuta  ilə  təchizatçısı 
qismində fəaliyyəti milli səviyyədə israfçı maliyyə siyasətinə təkan verir. 
Maliyyə  strukturlarının  son  instansiya  kreditorlarına  ehtiyacı  aktiv-
lərin  kəskin  qiymət  düşümü  ilə  assosiasiya  edilən  panikanın  eskala-
siyasının  qarşısını  almaqla  bağlıdır.  Lakin  vacib  şərt  ondadır  ki,  belə 
kreditor  öz  üzərinə  maliyyə  problemləri  yaranan  zaman  fərdi  borc 
götürənlərin xilası üzrə öhdəçiliklər götürməməlidir. Məsələn, Nyu-York 
şə
hərinə  yardım  göstərilməsi  və  uzunmüddətli  perspektivdə  bunu  kimin 
edəcəyi ilə bağlı inamsızlıq, çox güman ki, öz müsbət rolunu oynamışdı. 
Nəticədə,  hər  halda,  kömək  göstərilmişdi,  lakin  son  ana  qədər  şübhələr 
qalırdı.  Belə  hərəkətlər  məharətli  fokusu  xatırladir:  həmişə  köməyə  gəl-
mək,  ılk  növbədə,  lazımsız  deflyasiyadan  qaçmaq,  lakin  eyni  zamnda 
həmişə köməyin vaxtında çatıb-çatmayacağı barədə şübhə yeri saxlamaq. 
Bu  cür  taktikanın  məqsədi  digər  alverçilərə,  banklara  və  ya  ölkələrə 
ehtiyat hissinin tədricən sirayət edilməsidir. Volterin “Kandide” əsərində 
generalın  başı  “başqalarını  təhrik  etdiyi  üçün”  vurulmuşdu.  “Məharətli 
ə
llər”  (əlbəttə  real  baş  vurma  istisna  edilməklə)  qalanlarının  son  instan-
siya kreditoru qismində fəaliyyətinə sövqedici faktor kimi zəruri ola bilər, 
çünki digər seçimin nəticələri bütün iqtisadi sistem üçün ehtimal ki, çox 
baha başa gələ bilər.