Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
1825-1896 
 
1825-ci ilin böhranı, əsasən Böyük Britaniyanı və Cənubi Amerikanı 
ə
hatə etmişdir, eyni zamanda o, Fransaya da təsir etmiş və Parisdə 1828-ci 
ildə baş verən təşvişə səbəb olmuşdur. 1825-ci ilin dekabr ayında başlayan 
Britaniya təşvişi kontinental satışların həcmini azaldaraq Parisdə, Lionda, 
Leypsiqdə  və  Vyanada  bütün  banklara  neqativ  təsir  göstərmişdir,  bu  isə, 
öz  növbəsində,  taliya  və  digər  asılı  bazarlarda  tələbin  azalmasına 
gətirmişdir.  Ən  acınacaqlı  vəziyyət  geyim  istehsalı  üzrə  ixtisaslanmış 

 
167
Elzas rayonunda müşahidə olunmuşdur. Nağd pulların çatışmazlığına görə 
ş
irkətlər ümumi həcmi 9-16 milyon frank təşkil edən veksellərdən istifadə 
etmişdir.  1827-ci  ilin  dekabr  ayında  bu  sistem  dağılmışdır,  çünki  Paris 
bankları  Elzas  qiymətli  kağızlarını  qəbul  etməkdən  imtina  etmişdirlər. 
Həmin dövrdə Cənubi Amerika qiymətli kağızların alınmasına görə əmələ 
gələn London böhranı Avropaya təşrif buyurmuşdur.  
Eykerman  1825  və  1836-ci  illərin  böhranlarını  “ingilis-amerikan” 
adlandırmışdır, baxmayaraq ki, 1847-ci ilin böhranı ingilis-fransız olmuş-
dur.  Lakin  ingilis-amerikan  böhranları  da  biri-birindən  fərqlənmişdir: 
1825-ci  ilin  böhranı  ingilis-cənub  amerikalı  olmuşdur,  1836-ci  ilin  iflası 
isə  ingilis  amerikan  iqtisadi  münasibətinin  nəticəsi  idi.  Bundan  başqa, 
1836-ci ilin böhranı müqaisədə daha acınacaqlı vəziyyət yaratmışdır. 
Ə
vvəllər  qeyd  olunduğu  kimi,  prezident  Cekson  1836-1839-cu  ilin 
böhranına  görə  həm  ngiltərə,  həm  də  Amerika  bərabər  məsuliyyət  da-
ş
ımalıdır,  eyni  zamanda  Metyuz  hesab  edirdi  ki,  ilkin  səbəbin  araşdı-
rılması əhəmiyyətsiz məsuliyyətdir.  
Hər  iki  ölkədə  pul-kredit  genişlənməsi  tamamilə  müxtəlif  ssenari 
üzrə getmişdir. Başlanmış gümüş ixracına görə Amerika bankirləri hətsiz 
dərəcədə böyük riskləri üzərlərinə götürmüşdülər,  ngiltərədə isə 1826 və 
1833-cu  illərdə  qəbul  edilmiş  yeni  qanunlardan  sonra  yeni  səhmdar 
banklar  yaranmağa  başlamışdır.  Britaniyalılar  pambıq,  pambıq  məmulat-
ları və dəmiryol şirkətlərin səhmlərini mühtəkir əməliyyatlarında istifadə 
edirdilər,  ABŞ-ın  möhtəkir  təşvişi  isə  əsasən  pambıq  və  torpaq  sahələri 
(xüsusilə  də  pambıq  əkini  üçün  yararlı  olan  sahələr)  ətrafında  müşahidə 
olunurdu.  Bundan  başqa,  Birləşmiş  Ştatlara  gedən  Britaniya  ixracı 
ngiltərənin ingilis-amerikan ticarət evləri tərəfindən maliyyələşirdi. 
Böhran heç bir halda sırf ingilis-amerikan daxili problemi deyil idi,  
baxmayaraq ki bu məsələ çox vaxt məhs bu konteksdə müzakirə olunurdu, 
hətta  hesab  olunurdu  ki,  bu  münasibətlər  ngiltərənin  Dövlət  Bankının 
diskount siyasətinə təsir etmişdir. Xoutri bəyan etmişdir ki, 1836-1837-ci 
illərdə  Böyük  Britaniyada  başlanmış  böhran  əvvəlcədən  Birləşmiş 
Ş
tatlara, sonralar 1838-ci ilin may ayında  ngiltərə özünə gələndən sonra, 
böhran Belçika, Fransa və Almaniya ərazilərinə daxil olmuşdur, 1839-cu 
ildə  yenidən  Böyük  Britaniyaya  və  Birləşmiş  Ştatlara  qaytmışdır. 
Birləşmiş Ştatlarda yaranmış böhran birbaşa idxalın azalması, qiymətlərin 

 
168
enməsi və mövcud olan maliyyə əlaqələri vasitəsilə Almaniya və Fransaya 
təsir  etmişdir.  Beləliklə,  birdən  satış  həcmlərinin  azalmasına  görə 
Fransanın  Lion  şəhəri  dərhal  böhranın  təsirini  hiss  etmişdir.  Böhrandan 
ə
vvəl  Amerika  tələbi  Frankfurtda  və  Leybsiqdə  aparılan  uğurlu  ticarətin 
təminatı idi. Əsasən Londonda əməliyyatlar üçün vəsait axtaran Parisdəki 
Amerika broker firmaları və həmçinin Londondan maliyyəyə arxayın olan 
Samuel  Uels  artıq  1837-ci  ildə  müflisləşmə  təhlükəsi  ilə  üzləşmişdir. 
Fransa bankı Maison Hottinguer Amerika bankiri Nikolas Biddla pambıq 
bazarında kornerı maliyyələşdirməyə dəstək olmuşdur, həmin ildə ingilis-
fransız  baykotuna  görə  korner  tamamilə  iflas  olmuşdur.  Bundan  başqa, 
Fransa  Bankı  ngiltərənin  Dövlət  Bankına  da  dəstək  göstərmişdir. 
Beləliklə,  1830-cu  illərdə  Böyük  Britaniya,  Birləşmiş  Ştatlar  və  Fransa 
arasında  mürəkkəb  transatlantik  ticarət,  qiymət  və  maliyyə  əlaqələri 
mövcud idi.  
1847-ci  ilin  yanvar  ayında  Londonda  dəmiryolların  səhmlərinin 
alınması ilə əlaqədar yaranmış mürəkkəb maliyyə durumu yayda böhrana 
çevrilmişdir.  Eykerman  iddia  edirdi  ki,  bu  hadisə  sırf  ingilis-fransız 
xarakter  daşıyırdı,  lakin  onun  nəticələri  ingilis-Hindistan  ticarət  müna-
sibətlərə təsir etmişdir, onun nəticələrini Hollandiyada, müəyyən dərəcədə 
Almaniyada və hətta ABŞ-da hiss etmişdirlər. Yayılmış böhranın miqyası-
nı daha yaxşı Evans tərəfindən hazırlanmış hesabatdan anlamaq mümkün-
dür, həmin sənəddə iflas olmuş bankların siyahısı verilmişdir, lakin bank-
ların  ölçüləri  və  vəsaitlərin  həcmi  qeyd  olunmamışdır.  Çox  güman  ki, 
ngiltərə üzrə bu məlumatlar daha dəqiqdir, çünki digər ölkələr üzrə yalnız 
iri  iflaslar  qeyd  olunmuşdur.  Ciddi  çatışmazlıqlara  baxmayaraq,  cədvəl 
7.1  həmin  dövrdə  böhranın  “dağıdıcı  dalğasının”  ölkərə  necə  yayıldığını 
təsvir etməyə kömək edir. Buradan görünür kü, Londonu nəzərə almasaq, 
Fransa və Almaniyada baş verən inqilablar bitdiyi müddətdə (1848-ci ilin 
mart və aprel aylarında) böhranı demək olar ki, yekunlaşmışdır.  
 
 
 
 
 
 

 
169
Cədvəl 7.1 1847-1848-ci illərdə baş vermiş böhran dövründə 
şə
hərlər üzrə müflisləşmələrinin siyahısı (sayı) 
 
Şə
hərlər 
1847 
1848 
Avq  Sent  Okt  Noy  Dek  Yan  Fev  Mar  Apr  May  yun  yul  Avq  Okt-
Dek 
London 
11 
19 
21 
25 
7 
3 
7 
3 
1 
8 
2 
1 
1 
1 
Liverpul 
5 
4 
28 
10 
4 
 
3 
 
 
 
 
 
1 
 
Mançester 
 
6 
11 
8 
1 
 
 
 
1 
 
 
 
 
 
Qlazqo 
2 
4 
6 
9 
7 
6 
 
 
 
1 
 
 
 
 
Böyük 
Brityaniyanın 
digər şəhərləri 
2 
4 
16 
7 
7 
2 
 
1 
1 
 
 
 
 
1 
Kalkutta 
 
 
 
 
1 
11 
5 
 
1 
2 
 
 
 
1 
Britaniya 
mperiyasının 
digər şəhərləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 
2 
1 
4 
Paris 
 
1 
 
 
 
2 
1 
14 
2 
 
 
 
 
 
Havr 
 
 
 
1 
 
 
1 
5 
2 
 
 
 
 
 
Marsel 
 
1 
 
 
1 
1 
 
2 
13 
 
 
 
 
 
Fransanın  digər 
şə
hərləri 
 
 
2 
 
 
1 
 
1 
 
1 
1 
 
 
 
Amsterdam 
 
 
 
3 
1 
1 
 
14 
4 
 
1 
 
 
 
Hollandiyanın 
digər şəhərləri 
1 
 
1 
4 
 
 
 
4 
 
1 
1 
 
 
 
Hamburq 
1 
 
 
2 
 
1 
 
 
7 
4 
3 
1 
 
 
Frankfurt 
 
 
 
 
3 
1 
 
 
1 
 
 
 
 
 
Berlin 
 
 
 
 
 
 
 
3 
4 
1 
 
 
 
 
Almaniyanın 
digər şəhərləri 
 
2 
 
 
1 
 
1 
 
6 
 
 
 
 
 
taliya 
 
3 
 
7 
1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Avropanın 
qalan ölkələri 
 
1 
 
3 
2 
1 
1 
 
1 
1 
 
 
 
 
Nyu-York 
 
1 
 
3 
1 
 
 
 
1 
5 
 
 
 
4 
ABŞ-ın  digər 
şə
hərləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7 
Dünyanın qalan 
ölkələri 
 
1 
 
 
1 
 
 
 
 
2 
1 
 
 
2 
Mənbə:  siyahı  D.  Moryer  Evans  tərəfindən  hazırlanmışdır.  (D.Morier  Evans,  The 
Commercial  Crisis,  1847-48
,  1849;  Reprint  nəşriyyatı,  Nyu-York:  Oqastus  M.  Kelli, 
1969), s. 69, 74, 91-2, 103-4, 105-6, 112-13, 118-20, 123, 127. 
 
 
 

 
170
29  mart  1848-ci  ildə  Schaaffhausen  Bank  of  Cologne-nin  müflis-
ləşməsi  alman  bank  işinin  inkişafında  böyük  rol  oynamışdır.  Kreditin 
genişlənməsinə  qarşı  çıxan  siyasətinə  baxmayaraq,  Prussiya  hökuməti 
bankı  səhmdar  cəmiyyətinə  çevirməklə  onu  iflasdan  qurtarmışdır;  bu 
hadisə 1850-ci illərdə alman bankların sürətli inkişafına və iqtisadi artıma 
səbəb  olmuşdur.  Köln  Qanza  şəhəri  olduğu  üçün  adı  çəkilən  bank,  çox 
güman  ki,  Evans  qeyd  etdiyi  London-Amsterdam-Hamburq-Bremen- 
Havr-Marsel  ticarət-bank  sisteminə  daxil  olmuşdur.  Tarixçilərdən  biri 
qeyd  edirdi  ki,  Köln  Hollandiya,  Branbatom,  Fransaç  şərqi,  şimali 
Almaniya arasında keçid nöqtəsi idi və 1825-ci ildə Britaniyada baş verən 
böhran  nəticəsində  bu  şəhər  kütləvi  iflaslar  yaşamışdır.  Həmin  mənbə 
qeyd edirdi ki, Latın Amerikasından dərinin ixracının maliyyələşdirmədə 
iştirak  istisna  olmaqla,  bank  maliyyənin  əsas  hissəsi  yerli  ağır  istehsalın 
dəstəklənməsinə yönəlmişdir. Yoxan Volter və Abraxam Şaaffhauzen dəri 
alverçiləri kimi başlamışdılar, onlar əvvəcə dərini Amsterdamdan sonralar 
isə  birbaşa  Latın  Amerikasından  spaniyaya  dəri  idxal  etmişdir.  Kiçik 
Abraham  ticarətçi,  komissioner,  ekspeditor  və  beynəlxalq  əlaqələri  olan 
bankir idi. Lakin 1848-ci ildə baş verən hadisələr əsasən Kölndə daşınmaz 
ə
mlaka  qoyulan  sərmayələrin  maliyyələşdirilməsi  ilə  əlaqəli  idi.  Bank 
aktivlərinin  dörddə  biri  torpaqdan  və  bir  tikinti  müəssisəsinə  verilən 
kreditlərdən ibarət idi, həmin tikililərin ümumi həcmi 1,6 mln. taler təşkil 
edirdi,  eyni  zamanda  bankın  nizamnaməsi  1,5  mln.  taler  qiymətlən-
dirilmişdir.  Sosial  təşvişlərin  genişlənməsi  ilə  daha  çox  əmanətçilər  öz 
ə
manət  hesablarını  bağlamağa  və  pullarını  nağd  şəkildə  saxlamağa  baş-
lamışdılar. Buna davam gətirmək üçün bank əvvəllər hollandiyalıları part-
nyorlardan,  sonralar  isə  Prussiya  Bankın  Prusisian  Seehandlung-un  iki 
filialından  və  Prussiya  lotareyasını  keçirən  agentlikdən  kömək  istəməli 
oldu.  Schaaffhausen`scher  Bankerverein  bankın  səhmdar  banka  çevril-
məsinə, bəlkə də, səbəb bankların tikinti sahələrinə və möhtəkir aktivlərə 
kapital qoyulmasına qadağa idi. 
1857-ci ildə təşviş gətirən bum bütün dünyanı əhatə etmişdir. Kali-
forniyada  (1849)  və  Avstraliyada  (1851)  qızıl  yataqlarının  tapılması  bu 
ölkələrə  ixracın  və  Avropa  ilə  Birləşmiş  Ştatlarda  kretit  bazasının 
artmasına  gətirlb  çıxarmışdır.  Hindistanda  idxaldan  daha  çox  ixracın 
olması  faktı,  həmin  ölkəyə  ABŞ-la  birlikdə  Böyük  Britaniaydan  kapital 

 
171
axınına  gətirib  çıxarmışdır,  maraqlı  fakt  odur  ki,  Hindistan  pullarını 
böhrana  bürünmüş  Avropaya  qoymamışdır.  Tədiyyə  balansının  aktiv 
saldosu  Avropada  yenicə  tapılmış  qızılla  dəyişən  gümüşlə  ifadə 
olunumuşdur. Həm Avropada, həm Birləşmiş Ştatlarda dəmiryol və bank 
bumu müşahidə olunmuşdur. Kredit bazasının genişlənməsində ticarət və 
sənae  şirkətləri  kreditlərlə  təciz  edən  Böyük  Britaniya,  Almaniyanın 
səhmdar bankları və həmçinin, Fransanın Credit Mobilier, Credit Fonder 
və  Credit  Agricole
  bankları  böyük  rol  oynamışdır.  Skandinaviyanın 
iqtisadi  artımı  ngiltərənin  “buğda”  qanunlarının  ləvğ  edilməsinın,  meşə 
rüsumlarının  və  naviqasiya  aktlarının  qəbul  edilməsinin  nəticəsi  idi. 
Rusiya ixracını dayandıran Krım müharıbəsi və pis məhsul bütün dünyada 
buğdanın qiymətinin qalxmasına gətirmişdir.  
Bu  illər  1846-ci  ildə  buğda  qanunlarının  ləvğ  edilməsinə  bax-
mayaraq,  demək  olar  ki,  Britaniya  fermerləri  üçün  qızıl  illər  idi.  Müha-
ribədən  sonra  buğda  qiymətləri  yenidən  qalxmış,  çünki  Rusiya  buğdası 
yenidən  bazara  qaytmışdır  və  dəmir  yolların  tikinti  miqyası  azalmışdır. 
“Domino”  effekti  Ohio  Life  nsurance  and  Trust  Company-nin  (daha 
doğrusu,  bu  bankın  Nyu-York  filialının),  Nyu-Yorkda,  Oqayoda, 
Pensilvaniyada,  Merilenddə,  Rod-Aylenddə  və  Virjiniyada,  sonralar  isə 
Liverpulda,  Londonda,  Parisdə,  Hamburqda,  Osloda  və  Stoqholmda 
iflaslara gətirmişdir. 1857-ci ildə iflasların sayı haqqında Evansın hesabatı 
hissəvi  xarakter  daşıyırdı,  buna  görə  böhranın  “dağıdıcı  dalğasının” 
yayılmasını  izləmək  çətin  idi.  Amerika  banklarının  iflasları,  demək  olar 
ki, Londonda faiz dərəcələrinin qalxması ilə əlaqədar Birləşmiş Ştatlardan 
Britaniya kapitalının axması ilə üst-üstə düşmüşdür. 
Böhranın  24  avqustda  Nyu-York  bankının  iflası, 12  noyabrda  Lon-
donda  “bank  aktının”  qəbulu  və  10  dekabrda  Avstriyada  Hamburq  bor-
cuna  qədər  genişlənəsi  sürəti  heyrətə  gətirir.  Klepxem  qeyd  edirdi  ki, 
böhran,  eyni  zamanda  özünü  Birləşmiş  Ştatlarda,  Böyük  Britaniyada  və 
Mərkəzi  Avropada  özünü  büruzə  vermiş,  həmçinin  Cənubi  Amerika, 
Cənubi  Afrikada  və  Uzaq  Şərqdə  hiss  olunmuşdur.  Rozenberq  bu  “ilk 
qlobal böhran” adlandırmışdır.  
Elberfeld
  ticarət  palatası  iddia  edirdi:  “Sənae  və  ticarət  dünyanı 
birləşdirmişdir”.  

 
172
1866-ci ilin böhranı 1864-cü ildə başlamış böhranın sonuncu fazası 
idi. Eykerman qeyd edirdi ki, həmin böhran 1857-ci ilin böhranın ssenarisi 
ilə  eynidir,  çünki,  o  vətəndaş  müharibəsindən  sonra  başlamışdır,  eyniylə 
Krım müharibəsindən sonra 1857-ci ilin böhranı başlamışdır, 1866-ci ildə 
pambıq bazarının iflası on il bundan əvvəl baş verən buğda bazarının iflası 
ilə  bir  çox  ümumi  cəhətləri  var  idi.  1864-cü  ilin  hadisələrin  nəzərdən 
keçirdikdə,  görürük  kü,  böhran  sırf  Britaniya  əlaməti  deyil  idi.  “Qara 
cümə”  günü  11  may  1866-cı  ildə  baş  verən  təşviş  həyacanlı  birja  göz-
ləmələri  və  pruss-Avstraliya  müharibənin  başlanması  ilə  əlaqəli  idi. 
Həmin gün  taliya hökuməti liranı qızıla dəyışməsini dayandırmış və milli 
bankdan 250 mln lira borc almışdır. Qızıl təminatının ləvğ edilməsi Parisə 
pulların  axması  ilə  əlaqəli  idi,  bu  isə,  öz  növbəsində,  xarici  qiymətli 
kağızların  satışına  mənfi  təsir  göstərmişdir.  London  bazarı  müharibə 
gözləməsinə  görə  qeyri-sabit  qalmışdır.  Berlin  fond  birjası  2  mayda  bir 
dəfə  və  12  mayda  təkrarən  təşvişə  düşmüşdür.  11  mayda  Pruss  Mərkəzi 
Bank öz faiz dərəcəsini 9 faizə qədər qaldırmışdır. Həmin gün Londonda 
başlamış təşviş çətin maliyyə dövründə riskli qiymətli kağızlardan pulların 
çıxarılması cəhti ilə. Misirdə fəaliyyət göstərən Paris bankiri Alfred Andre 
Londonda işgüzar səfəri zamanı “ağır günlər” keçirirdi. O 17 mayda Pari-
sə  qaydanda  əmin  olmuşdur  ki,  investisiya  şirkətləri  dağılmışdır,  taliya, 
Prusiya,  Avstraliya  və  Rusiyada  biznes  iflic  olmuşdur.  Eyni  zamanda, 
Fransa hələ də buna tab gətirmişdir, lakin heç kim bilmirdi ki, bu nə qədər 
sürəcək.  
1869-ci  ilin  sentyabr  ayında  Amerikada  baş  verən  “qızıl”  böhranla 
həmin  ayda  baş  verən  Avstriya  böhranı  açıq-aşkar  əlaqə  nəzərə  çarpmır. 
Hər  iki  ölkənin  valütası  üzən  idi.  Hər  iki  ölkədə  müharibədən  sonra 
investisiya  bumu  müşahidə  olunurdu,  lakin  müharibənin  dağıdıcı 
nəticələri  ABŞ-da  daha  çox  hiss  olunurdu.  Virt  “1873-cü  ilin  böyük 
iflasının”  qısa  məzmunu  Avstriya  və  Almaniyanın  Birləşmiş  Ştatlarda 
investisiyalar,  Amerika  məhsullarının  Avropa  bazarına  daxil  olması  və 
bank,  nəqliyyat  əlaqələri  haqqında  informasiyanı  özündə  əks  etdirirdi. 
ABŞ-da 1869-cu ildə baş verən “qızıl” böhran haqqında verilən hesabatda 
Avstriyanın  adı  çəkilmir.  Lakin  bu  ölkənin  Cey  Qulun  və  Ceyms  Fiksin 
qızılın  bahalaşmasında  udmağa  çalışmaq  əlaqəsi  buğda  qiymətlərində 
“qızıl  mükafatı”  nəzərə  aldıqda  gözə  çarpır.  1869-cu  ilin  sentyabrda  baş 

 
173
verən böhranın nəticələri buğdanın becərməsi ilə yaşayan Macaristanda da 
öz əksini tapmışdır. Quld qeyd edirdi ki, qızıl ajio 45 səviyyəsində olanda 
Birləşmiş  Ştatlar  buğda  satışında  ucuz  əmək  güvvəsi  və  Aralıq  dənizə 
yaxınlığa görə uğurla rəqabətə girə bilərdi, lakin qızıl ajio 40 səviyyəsində 
aşağı  olanda  ticarət  aparmağa  mümkün  olmurdu.  Sentyabrda  Birləşmiş 
Ş
tatlarada  qızıl  ajionun  enməsi  Macaristanın  iqtisadi  imkanlarını 
yaxşılaşdıra bilərdi.  
1873-cü ilin böhranının tarixi Fransa tərəfindən Prusiyaya kontribu-
siyanın  ödənilməsindən  başlamışdır.  Nəzərdə  tutulmuş  pulun  onda  biri 
1871-ci  ildə  qızılla  ödənilmişdir,  bu  isə  Almaniyada  möhtəkir  əməliy-
yatların sayını artırmış və sonralar bu proseslər Avstriyaya da yayılmışdır. 
Northern Pacific
 qiymətli kağızlarla əməliyyatlarda zərər çəkmiş Cey Kuk 
həmin  müddətdə  Avropada  dəmiryollarının  tikilməsi  üçün  kapital 
axtarışında idi. O, Frankfurtda pul borca almaq istəmişdir, lakin Almaniya 
və  Avstriya  tikinti  bumu  ilə  rəqabət  apara  bilməmişdir.  Növbəti  mər-
hələlər  1869-ci  ildə  Suets  kanalının  açılması;  Almaniyada  köhnə  pulları 
dövriyyədən çıxarmadan yeni pulların dövriyyəyə buraxılması; 9 oktyabr 
1871-ci  baş  verən  Çikaqo  yanğını  və  Bismarkın  başçılığı  altında  Alma-
niyanın birləşməsi idi. Fransadan alınmış kontribusiya hesabına alınan 90 
mln.  funt  sterlinq  məbləğində  alman  investisiyaları  böyük  Britaniyanın 
maliyyə  sistemini  təhlükə  altına  qoymuşdur.  Kontribusiyanın  ödənilməsi 
nəticəsində  pul  qıtliği  yaşayan  Fransa  Avropanı  bürüyən  inflyasiyanın 
təsirlərini hiss etməmişdi.  
1873-cü ilin may ayında Avstraliya və Almaniyada baş verən iflasla 
sentyabrda Birləşmiş Ştatlarda müşahidə olan gərginlik arasında əlaqənin 
mövcud  olub-olmaması  məsələsi  açıq  olaraq  qalır.  Əlaqələrin  mövcud-
luğunu  təstiq  edən  bir  amil  də  Alman  investorların  Amerika  dəmiryol-
larının tikilməsinə kapital qoymağa maraqlarının azalması idi. Makkartin 
bəyan  etmişdir  ki,  1873-cü  ilin  böhranı  ilk  beynəlxalq  səviyyəli  böhran 
idi.  May  ayında  böhran  Avstriya  və  Almaniyaya,  sonralar  taliyaya, 
Hollandiyaya  və  Belçikaya  yayılmışdır,  sentyabrda  isə  artıq  Birləşmiş 
Ş
tatalara  çatmışdır;  bir  az  sonra  böhranın  əhatəsinə  Böyük  Britaniya, 
Fransa  və  Rusiya  cəlb  olunmuşdur.  Təşvişin  ikinci  dalğası  Vyanaya 
gəlmişdir,  lakin  o  bir  o  qədər  də  uzun  sürməmişdir.  Morgenştern  qeyd 
etmişdir  ki,  onun  tərəfindən  hazırlanmış  statistik  cədvəl  “Sürix  və 

 
174
Amsterdamda  il  ərzində  təşvişin  genişlənməsinə  dair  aşkar  subutlar”  öz 
ə
ksini  tapmışdır.  1875-ci  ildə  baron  Karl  Meyer  fon  Rotşild  Gerson  fon 
Blyaxrodera  göndərdiyi  məktubda  bütün  fond  birjalarda  qiymətlərin 
enməsini və “dünyanın bir şəhərə çevrilməsini” qeyd edirdi.  
Bundan sonra bir sıra lokal xarakterli təşvişlər baş vermişdir, bunlar 
arasında  1878-ci  ildə  City  of  Glasgow  bankının,  1882-ci  ildə  Union 
Generateinin  müflisləşməsi,  1884-ci  ildə  Nyu-York  fond  birjasının 
dağılması;  1887-ci  ildə  Rusiya  və  Türkiyə  arasında  müharibənin  başlan-
ması  təhlükəsi  üzündən  Avropa  fond  birjalarında  iflaslar;  1888-ci  ildə 
Paris mis bazarında korner və bunun nəticəsində Comptior d`Escopte-nin 
iflası;  1890-ci  ildə  Baring  bankının  dağıdılması;  1892-ci  ildə  Panama 
qalmaqalı  və  1893-cü  ildə  Nyu-York  təşvişi.  Onranın  yayılması  Mor-
genştern  və  Pressnell  tərəfindən  tədqiq  olunumuşdur,  bunların  arasında 
Baring  bankı  və  onun  ngiltərənin  dövlət  bankının  qızıl  ehtiyatlarının 
həcminə təsiri xüsusiylə qeyd olunmuşdur. Baring bankı ilə əlaqəli böhran 
Nyu-York  hadisələrindən  daha  çox  maliyyə  gərginliyi  yaratmışdir,  onda 
Britaniya  investorları  yaxşı  Amerika  səhmlərini  pis  Latın  Amerika 
ssudalarına  dəyişmişdirlər.  Belə  bir  fikir  formalaşmışdır  ki,  1890-ci  ilin 
oktyabrında  Nyu-Yorkda  baş  vermiş  maliyyə  böhranı  bundan  sonrakı 
Baring  bankının  iflasını  tezləşdirmişdir,  çünki  bu  Londonda  bir  sıra 
iflasların səbəbi olmuşdur, bu isə, öz növbəsində, Baring-ın çətin maliyyə 
vəziyyətinə tab gətirmək qabiloyyətini azaltmışdir. Argentina problemləri 
ilə  əlaqəli  olan  Baring  bankının  müflisləşməsi  bütün  dünyada  Britaniya 
kreditlərinin  həcmini  xeyli  azaltmışdır  və  Cənubi  Afrika,  Avstraliya  və 
Birləşmiş  Ştatlarda  1893-cü  ilə  qədər  davam  edən  iqtisadi  böhranların 
ə
mələ gəlməsində böyük rol oynamışdır.  
 
1907 
 
taliyada  1907-ci  ildə  başlamış  böhranın  ilkin  əlamətləri  bir  neçə  il 
ə
vvəl  başlamışdır.  Yeni  əsrin  ilk  illərində  bu  ölkədə  iqtisadi  artım 
müşahidə olunmuşdur. Artan kredit kütləsi ilə dəstəklənən möhtəkirliklər 
geniş  yayılmışdır. Yaranmış saxta şirkətlər güya  real investisiyalar üçün, 
lakin  əslində  şəxsi  qiymətli  kağızlar  bazarlarını  dəstəkləmək  məqsədilə 
borca kapital alırdılar; böyük dividentlər isə  yeni investorları cəlb etmək 

 
175
üçün ayrılmış borclardan ödənilirdi. Böhranın ilk dalğası 1905-ci ilin may 
ayında  gəlmiş  və  bir  çox  şirkətin  iflasına  səbəb  olmuşdur.  Ikinci  dalğa 
1906-ci  ilin  oktyabr  ayında  Genuya  fond  birjasını  çətin  vəziyyətə 
salmışdır.  1907-ci  ilin  aprel,  may  ayında  Paris  və  London  tərəfindən 
verilmiş ssudaların həcmi azalmışdır və maliyyə  gərginliyi  güclənmişdir. 
Societa Bancaria  taliana
 bankı 1898-ci ildə yaranmışdır və ilkin nizam-
naməsi 4 mln. lira təşkil etmişdir. Sonralar 1899-cu ildə kapitalın həcmi 5 
milyona,  1900-cu  ildə  9  milyona,  1904-cü  ildə  20  milyona,  1905-ci  ildə 
30  mln.-a  və  1905-ci  ildə  50  milyona  qədər  artmışdır.  Kapital  artımının 
hər bir mərhələsində yeni işçi qüvvəsi və köhnə, çox vaxt uğursuz banklar 
ə
ldə  olunmalıdır.  Təəssüf  ki,  Milanda  yerləşən  baş  idarə  Genuyada  yer-
ləşən nümayəndəliyin üzərinə götürdüyü risklərdən xəbərdar olmamışdır. 
Məsələn,  bu  bank  qiymətli  kağızları  girova  qoymaqla  böyük  həcmdə 
kredit  verirdi.  Stringher  Banca  d`Italia  bankının  rəhbərini  verilən 
kreditlərinin  aşağı  keyfiyyəti  və  1906-ci  ilin  dekabr  ayında  Mərkəzi 
bankdan alınmış irihəcmli borclar çox narahat etmişdir.  
1907-ci  ilin  yaz  alarında  Paris  və  London  taliaya  və  Birləşmiş 
Ş
tatlara kreditlərin verilməsini dayandıranda,  yenicə təsis  edilmiş bankın 
artıq taleyi bəlli olmuşdur. Turinq-Genuya və Nyu-York arasında birbaşa 
ə
laqələr  məhdudlaşdırılmışdır.  Lakin  taliyanın  maliyyə  mərkəzləri 
Parislə; Nyu-York əsasən Londonla; Londonla Paris isə bir-biri ilə əlaqəli 
idi. Bonelli iddia edirdi ki, Paris öz Britaniya qiymətli kağızlarını satanda, 
həm  Paris  həm  də  London  kreditlərin  verilməsini  dayandırdı,  bu  zaman 
müstəmləkə  ölkələr  birdən-birə  kapitalsız  qalmışdır  və  cari  investisiya 
layihələrini  dayandırmalı  olmuşdu,  bu  isə,  öz  növbəsində,  tələbə,  isteh-
sala,  məşğulluq  və  qiymət  səviyyəsinə  təzyiq  göstərmişdir.  Müstəmləkə 
ölkələri  ilə  taliyanın  1907-ci  ildə  olduqları  vəziyyət  arasında  oxşarlıqlar 
çoxdur.  Bonelli  iddia  edirdir  ki,  taliyanın  Parisdən  aldığı  kreditlərin 
azaldılması  daha  ciddi  nəticələrə  gətirə  bilərdi,  çünki  ABŞ-dan  əsasən 
emiqrantlardan  gələn  pul  köçürmələri  dayandırılmışdır.  Bonelli  problemi 
birbaşa  əlaqələrin  məhdudlaşdırılmasında  görürdü,  lakin  onun  bu  fikiri 
“Təşviş, dünya hadisəsi kimi” adlanan işin müəllifi Frank Vanderlip adlı 
Nyu-York  bankirin  firikinə  zidd  idi.  Vanderlip  iddia  edirdir  ki,  1907-ci 
ilin təşvişinə əsas səbəb Bur müharibəsi, Rus – Yapon müharibəsi və San-
Fransiskoda baş verən zəlzələ idi. 

 
176
Lakin  bu  qlobal  səbəblərin  ardınca  müəllif  həm  də  böhranın  ilkin 
səbəbləri  siyahısına  trast  şirkətlərin  və  yaranmasını  və  pul  kütləsinin 
genişlənməsinə olan tələbin mövcudluğunu əlavə etmişdir.