Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
1929-ci ilin böhranın qlobal nəticələri 
 
Prezident Quver bəyan etmişdir ki, böyük depressiyanın əsas səbəb-
lərindən biri Birinci Dünya müharibəsi dövründə Avropa kənarında 1925-ci 
ildə artıq ifrat dərəcəyə çatmış istehsalın genişlənməsi idi. Bundan başqa, 
maliyyə  çətinlikləri  reparasiyaların  və  hərbi  borcların  qaytarılması;  artıq 
qiymətləndirilnış  və  lazimi  qədər  qimətləndirilməmiş  frank,  və  həmçinin 
Dous  Planı  çərçivəsində  alman  reparasiyalarının  pul  dövriyyəsinə 
qaytması və alman istiqrazlarının amerikanlılar tərəfindən alınması ilə üst-
üstə  düşmüşdür.  Böhranın  əmələ  gəlməsində  günahın  bir  hissəsi  də 
Amerika maliyyə tənzimləyicilərinin də üzərinə düşür, çünki onlar 1927-
ci  ilin  yay  aylarında  Böyük  Britaniyaya  artıq  qiymətləndirilmiş  funtunu 
saxlamaq üçün faiz dərəcələrini azaltmışlar, lakin öz daxili məqsədlərinə 
nail  olmaq  üçün  onlar  çox  güman  ki,  faiz  dərəcələrini  artırmalı  idilər. 
1928-ci  ilin  mart  və  xüsusiylə  iyin  aylarında  Nyu-York  fond  birjasında 
qiymətlər  artanda,  Amerikanın  xarici  istiqrazların  alışı,  demək  olar  ki, 
dayandırılmışdır.  Müəyyən  müddət  ərzində  Almaniya,  Latın  Amerika 
ölkələri  və  Avstraliya  qısamüddətli  maliyyələşdiməyə  keçmişdirlər. 
Almaniya kapital axının azalmasına iqtisadiyyatının boşaldıması ilə cavab 
vermişdir,  bu  tədbirlər  reparasiyaların  ödənilməsi  üçün  həyata 
keçirilmişdir.  Argentina,  Avstraliya,  Uruqvay  və  Braziliya  aşkar  etmişdi 
ki,  onların  tədiyyə  balansları  xeyli  pisləşmişdir.  Yığılmış  borcları 
rekonstruksiya etmək və ya yeni kreditləri cəlb etmək imkanı olmadığına 
görə,  bu  ölkələrin  milli  valyutaları  birdən  ucuzlaşmışdır  və  1929-cu  ilin 
sentyabr  ayında  Nyu-York  birjasında  taxıl,  kofe,  kauçuk,  şəkər,  ipək  və 
pambıq kimi məhsulların qiymətləri düşəndə bu kütləvi xarakter alamağa 
başlamışdır.  Əvvəlcədən  qeyd  olunduğu  kimi,  Birləşmiş  Ştatlarda 
sahibkarlıq və bazarlar likvidliyin azalmasından çox əziyyət çəkmişdir.  
Nyu-York  federal  ehtiyat  bankın  öz  təşəbüsü  ilə  həyata  keçirilən 
açıq bazar yaranması üzrə proqram Federal ehtiyat idarəsinin etirazlarına 
baxmayaraq 1929-cu ilin əvvəllərində kredit məhdudiyyətlərin yumşalma-

 
177
sına gətirmişdir. 1930-cu ilin birinci yarsında beynəlxalq borcların həcmi 
xeyli  artmışdır.  kinci  rübdə  xarici  kreditlərin  həcmini  əks  edən  gös-
təricilər,  1920-ci  və  1930-ci  illərin  istənilən  rübündə  olan  göstəricidən 
yüksək  idi.  Lakin  qiymətlərin  aşağı  səviyyəsi  və  1930-cu  ilin  sentyabr 
ayında  Almaniyada  sosial-demokrat  partiyasının  seçkilərdə  udmasında 
irəli gələn məyusluq onu göstərmişdir ki, dünya, hələ də böhran  yaşayır. 
Mərkəzi  Avropanın  bankları,  ilk  növbədə,  Almaniya  və  Avstriyanın, 
vəziyyətdən çıxmaq üçün səhmlərinin qiymətlərini təzimləyirdilər. Paris-
də iki özəl bank müflisləşmişdir, Banque Adam və Banque Oustric, sonra 
üç  dövlət  məmuru  iştirak  etdiyi  qalmaqalın  üstü  açılmışdır,  bu  isə 
hökumətin  dağılmasına  gətirmişdir.  Nəticədə,  1931-ci  ilin  əvvəlində 
Fransada Laval hökuməti gəlmişdir.  
Avropada  deflyasiyanın  tuğyanı  başlamışdır  və  bundan  sonra 
Vyanada mayda Credit Anstalt-ın, Almaniyada iyulda Danatbank-ın müf-
lisləşməsi  baş  vermişdir,  həmin  ayda  özəl  kreditlərə  maratoriyin  qoyul-
muşdur. Londondan avqustda başlayan və sentyabrda pik nöqtəsinə çatan 
kapital  axını  başlamış  və  Britaniya  hökuməti  funtu  qızıla  bağlamaqdan 
imtina  etmişdir.  Bu  mərhələdə  Fransa,  Belçika,  Hollandiya  və  sveçrə 
kimi  ölkələr  ABŞ  dollarına  qızıl  almağa  və  onu  ölkədən  çıxarmağa 
başlamışdır  və  beləliklə,  Amerika  baknkların  ehtiyatları  azalmağa 
başlamışdır.  Yaponiya  “qızıl”  standartdan  1931-ci  ilin  dekabr  ayında 
imtina  etmişdir.  Birləşmiş  Ştatlarda  deflyasiya  ABŞ  dolların  valyuta 
məzənnəsinin  artması  ilə  deflyasiya  (yəni  Britaniya  funtunun  və  funta 
bağlı  olan  digər  milli  valyutaların  dollara  qarşı  qiymətdən  düşməsi)  və 
bank  ehtiyatların  azalması  başlamışdır.  1932-ci  ilin  fevral  ayında  qəbul 
olunan  Qlass-Stiqal  qanunu  açıq  bazarda  əməliyyatların  keçirilməsi 
vasitəsilə  qiymətlərin  artması  tədbirlərini  özünə  daxil  edirdi,  lakin  artıq 
gec  idi.  Bank  iflasların  epidemiyası  borcun  deflyasiyası,  əmtəə  qiymət-
lərinin enməsi və istehsalın dayandırılması fonunda genişlənməyə davam 
etmişdir.  qtisadiyyat  ən  aşağı  nöqtəsinə  1933-cü  ilin  mart  ayında  elan 
edilmiş  “bank  tətillərdə”  və  həmin  ilin  yazında  davam  edən  dolların 
ucuzdaşması dövründə çatmışdır. 
Göstərilən hadisələrin ardıcıllığı onu göstərir ki, 1930-cu ilin Böyük 
Depressiyasının  ilkin  səbəblərini  ancaq  Birləşmiş  Ştatlarda  axtarmaq 
lazım deyil.  

 
178
Şə
rqi Asiyanın böhran infeksiyası 
 
Dünyanın  yarsına  təsir  edən  Şərqi  Asiya  böhranının  başlanma 
tarixini 2 iyul 1997-ci il hesab olunur, o zaman Tailand xarici borclarının 
ödəməsinin  iqtidarında  olmadığını  bəyan  etmişdir.  Birmənalı  şəkildə  bu 
böyük  böhranın  əmələ  gəlməsi  günahı  ondan  zərər  çəkmiş  ölkələr  ara-
sında bölünmüşdür, ilk növbədə, Tailan,  ndonesiya, Malasiya və Cənubi 
Koreya  kimi  ölkələr  arasında.  Günahkarların  siyahısına  dövlət  nəzarətini 
ləvğ etməyə çağıran dövlət xadimləri və müstəqil ekspertlər, borc alanlar 
və borc verənlər daxil edilmişdir, xarici valyutada kredit verən və sonralar 
onları  dəyandıran  sonuncular  arasında  isə  daha  çox  bankirlər  və 
investisiya şirkətləri qeyd olunurdu. Asiya böhranı ona görə gözlənilməz 
hesab  olunurdu  ki,  “Şərqi  Asiya  pələngləri”  1980-cı  və  1990-cı  illərdə 
iqtisadiyyatlarının  sürətli  inkişafını  nümayiş  etdirmişdir.  “Pələnglər” 
xarici  valyuta  borclarını,  daşənmaz  əmlaka  möhtəkir  investisiyaları  fəal 
cəlb  etmişdir,  qiymətlərin  artması  şəraitində  milli  valyutaların  ABŞ  dol-
larına bağlılığı isə daxili bazarda milli valyutaların qiymətlərinin bahalaş-
masına  gətirmişdir.  Honkonq  hökuməti  faiz  dərəcələrinin  üzərində  haki-
miyyətini  saxlamağı  bacarmışdır,  beləliklə,  o,  1990-cı  illərdə  tikinti  üzrə 
kreditlərin dərəcələrini 90%-dan 60%-a qədər endirə bilmişdir – bunun əsl 
məqsədi isə, faiz dərəcələrinin gələcəkdə bank borclarına zərər vurmadan 
qaldırmaq  imkanını  əldə  etmək  idi.  Asiya  ölkələri  arasında  fərqlər  də 
mövcud  idi;  məsələn,  Tailand  hökuməti  düzgün,  zəif  və  qərarsız  idi; 
ndonesiyanınki  isə  əksinə  rüşvətxor,  güclü  və  qərarlı  idi.  Ölkələrin  pul 
siyasətləri  də  fərqlənirdi.  Tailand  milli  valyutasını  möhtəkirlərdən 
müdafiəsi  üçün  24  mlrd.  dollar  ehtiyat  vəsaitini  itirmişdir,  lakin  sonda  o 
yenə  də  qiymətsizləşmişdir.  ndonesiya  isə  tamamilə  əks  tədbirlər  gör-
müşdür, möhtəkir təzyiqin başlanmasından sonra, hökumət rupiyanı azad 
şə
kildə üzməyə buraxmışdır. Malasiyada doktor Maxatxir böhranın yaran-
masında  xarici  mötəkirləri  günahlandırırdı,  əsasən  də  rupiyanı  “şorta” 
aldığını  boynundan  atan  Quantum  xec  fondunun  başçısını  Corc  Sorocu; 
Maxatxir xarici borcunun ödənilməsinə moratori qoymuşdur. 
Böhranın  Rusiya  və  Braziliyaya  yayılması  isə  əsasən  psixoloji 
xarakter daşıyırdı, çünki maliyyə bazarları görünürdü ki, onların öz ölkə-
ləri də irihəcmli xarici borclara malikdirlər və məzənnələri xeyli şişmişdir, 

 
179
xüsusilə Rusiyanın halında hökumət başçılarının rüşvətdə boğulması əsas 
rol  oynamışdır.  1990-cı  illərin  əvvəllərində  Rusiyada  başlanmış  iqtisadi 
bumun  inkişafına  ölkənin  kommunist  sistemindən  imtina  etməsi  və 
irimiqyaslı özəlləşdirmə tədbirləri təkan vermişdir. Nəticədə, yayımış abu-
hava  aktivlərin  həddən  artıq  alınmasına  və  investisiyalara  gətirmişdir, 
rüşvətxorluq isə şübhəli mənbəsi olan kapitalın ölkədən getməsinə səbəb 
olmuşdur.  Fond  bazarı  11  avqust  1998-ci  ildə  iflas  olmuşdur.  Altı  gün 
sonra rubl azad şəkildə üzməyə buraxılmışdır. 
Braziliyada  maliyyə  problemlərinin  səbəbi  isə  dövlət  nəzarətinin 
ləvğ  edilməsi,  büdcədəki  defisit,  daxili  kapital  hərəkətinin  dayanması  və 
həmçinin, Asiyada ixrac bazarların itməsi idi, bu isə kağızın istehsalı üçün 
ixrac  olunan  taxta  materialların  satışına  təsir  etmişdir.  kincidərəcəli 
devalvasiya və 1999-cu ilin əvvəllərində realın üzən məzənnəsinin tədbiq 
edilməsi  səhm  məzənnələrinin  qalxmasına  və  realın  valyuta  dəyərinin 
artmasına gətirib çıxarmışdır. 
 
 
 

 
180
8 
 
Q YMƏT “KÖPÜKLƏR N” EP DEM YASI: 
BANKOQDAN KEÇMƏKLƏ TOK ODAN  
NYU-YORKA 
 
XX əsrin son 15 ilində müxtəlif aktivlərin qiymətlərini süni şəkildə 
artırmaqdan əmələ gələn dörd qiymət “köpüklərdən” birincisi 1980-ci illərin 
ikinci  yarısında  Tokio  səhm  və  əmlak  bazarında  müşahidə  olunmuşdur. 
Ikincisi təxminən həmin vaxtda üç Skandinaviya ölkəsində - Finlyandiya, 
Norveçdə və  sveçdə - inkişaf etməyə başlamışdır. Üçüncü 1990-cı illərin 
ə
vvələrində  Bankoqda,  Kuala-Lumpurda,  Cakartada,  Honkonqda  və 
onlara  yaxın  olan  digər  maliyyə  mərkəzlərində,  dördüncüsü  isə  1990-cı 
illərin  ikinci  yarısında  birjadan  kənar  satılan  Amerika  səhmlərində 
müşahidə olunmuşdur. 
Aparıcı  sənae  ölkələrin  qiymət  “köpükləri”  nisbətən  nadir  hallarda 
ə
mələ  gəlir;  bundan  əvvəlki  köpük  Birləşmiş  Ştatlarda  1920-ci  illərdə 
ə
mələ  gəlmişdir.  Yaponiya,  digər  Asiya  ölkələri  kimi,  bundan  əvvəl  bu 
kimi  hadisələ  rast  gəlinməmişdir.  Altı  və  ya  səkkiz  ölkədə  birdən  əmələ 
gələn  köpük  qeyri-adi  hadisədir;  bundan  əvvəl  bu  kimi  hadisələr  baş 
verməmişdir.  lakin  onbeş  il  ərzində  tamamilə  fərqli  qiymət  “köpüklərin” 
ə
mələ gəlməsi eyniylə qeyri-adidir. 
Sadalanmış  bütün  köpüklər  bir-birilə  sistematik  şəkildə  əlaqəli  idi. 
Skandinaviya  ölkələrində  əmələ  gəlmiş  köpük  Tokio  və  Asakada  yerləş-
dirilmiş  ofşor  banklarının  bölmələri  tərəfindən  verilən  kreditlər  hesabına 
maliyyələşdirilirdi.  Üst-üstə  düşəm  fakt  burada  ondan  ibarət  idi  ki, 
Yaponiyanın  bank  tənzimləyiciləri  Yapon  banklarının  xaricdə  fəaliyyət-
lərinə  məhdudiyyatları  azaltdıqları  bir  müddətdə,  Skandinaviya  ölkələ-
rində  də  bankların  xaricdən  borc  alınmasına  qoyulan  məhdudiyyətlər 
azaldılmışdır.  Londonda,  Sürixdə  və  ofşor  ofislərdə  yerləşən  Yaponiya 
banklarından  üç  Skandinaviya  ölkələrinə  gələn  pul  kütlələri  qısa  müd-
dətdə daşınmaz əmlakın və səhmlərin qiymətlərini qaldırmışdır. Tailandda 
və digər Asiya ölkələrində köpüyün əmələ gəlməsində əsas rolu bir neçə il 

 
181
bundan  əvvəl  köpüyü  partlayan  Tokiodan  gələn  kapital  oynamışdır. 
Amerika  səhmlərinin  qiymətləri  1990-cı  illərin  ortalarında  şişməyə  baş-
lamış,  bu  proses  1997-ci  ilin  ikinci  yarısında  Tailand,  Malasiya,  ndo-
nesiya  və  qonşu  ölkələrdə  qiymət  “köpüklərinin”  partlamasından  sonra 
daha da sürətlənmişdir. Bu partlayış kapitalın Asiyadan Birləşmiş Ştatlara 
axmasına gətirmişdir. 1998-ci ildə ABŞ-ın FES long-term Capital Mana-
gementin  iflasında  irəli  gələn  təşvişin  öhdəsindən  gəlmək  üçün  Amerika 
maliyyə sisteminə “likvidliyin doldurulması” ilə məşğul idi, 1999-cu ildə 
isə kompyuter sistemlərinin ikimininci ilin sisteminə keçməsi ilə əlaqədar 
problemlərin gözləntilərinə görə FES bazara əlavə likvidlik gətirmişdir. 
Bu qiymət “köpükləri” arasında mövcud olan əlaqələr yapon yeninin 
məzənnəsinin qalxmasına və yapon mallarının rəqabət qabiliyyətinin aşağı 
düşməsinə  səbəb  olan  Yapon  köpüyünün  partlamasından  sonra  pulların 
Tokiodan  Bankoka  axması  hesabına  əmələ  gəlmişdir.  Yapon  şirkətləri 
xərclərini azaltmaq üçün Çin və Şərqi Asiyanın digər ölkələrinin istehsal 
resurslarını  istifadə  etməyə  başlamışdır.  Tailandda  və  digər  Asiya 
ölkələrində qiymət köpüklərinin partlaması onların xarici maliyyə durum-
larını  birdən  pisləşdirmişdir;  bu  ölkələrinin  milli  valyutarı  (Çin  yuanı  və 
Honkonqun  dollarından  başqa),  bir  də  qiymətsizləşmişdir  və  eyni 
zamanda,  tədiyyə  balansının  göstəricilərini  pisləndirərək  Amerika  ticarət 
difisitinə  gətirib  çıxarırdı.  Asiya  ölkələrində  Birləşmiş  Ştatlara  kapitalın 
çıxarılması  birdən  artmağa  başlamışdır,  nəticədə  Amerika  qiymətli 
kağızlarının məzənnələri artmağa başlamışdır; qeyri-rezidentlərə qiymətli 
kağızları satan amerikanlılar əldə etdikləri gəlirləri, əsasən ABŞ daxilində 
digər  amerikanlılardan  qiymətli  kağızların  alınmasına  xərcləyirdilər. 
Həmin  qiymətli  kağızların  qimətləri  artmağa  davam  etmişdir;  eyni 
zamanda,  bu  qiymətli  kağızların  satıcıları  satışdan  əldə  etdikləri  pulları 
növəti  qiymətli  kağızların  alışına  xərcləyirdilər.  Pullar  “kaynar  kartof” 
kimi investordan investora keçirdi, qiymətlər isə arta-arta gedirdilər.  
Bazarın  gözə  görünməz  əli  daim  fəaliyyətdədir.  Pul  axınlatrı  bir 
ölkədən  digərinə  axanda,  düzəlişlər  avtomatik  olaraq  həm  kapitalın 
“donoru”  olan  ölkələrdə,  həm  də  kapitalı  alan  ölkələrdə  baş  verməyə 
başlayır.  Alıcı  ölkələr  üçün  belə  düzəlişlərdən  biri  odur  ki,  onların  milli 
valyutası  bahalaşmağa  başlayır;  bundan  başqa  aktivlərin  qiymətləri  də 
artmağa  davam  edir.  Xaricdən  kapital  axınının  artması,  demək  olar  ki, 

 
182
həmişə  iqtisadi  bumla  müşahidə  olunur.  qtisadi  fəaliyyətinin  genişlən-
məsi  xarici  kapitalı  cəlb  edir,  xarici  kapitalın  axını  isə  istehsala 
sərmayələri artırır, çünki səhm məzənnələrinin artması kapitalın cəlb edil-
məsi  ucuzluğu  deməkdir;  kapitalın  ucuzlaşması  zamanı  xarici  inves-
tisiyaların bir çoxu sərfəli olmağa başlayır. Əhalinin rifahının yaxşılaması 
istehlakı  artırır  və  eyni  zamanda,  yığımların  həcmini  azaldır,  çünki 
aktivlərin  qiymətlərinin  artması  ev  təssərüfatlarının  öz  yığım 
məqsədlərinə çatmasını ifadə edir. 
Beləliklə,  Asiya  ölkələrində  qiymət  köpüyünün  şişməsi  Tokioda 
aktivlərin qiymət köpüklərinin partlamasına və 1990-cı illərin əvvələrində 
Yaponiyadan  kapitalın  axmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  kapitalın  əsas 
hissəsi Yaponiyaya məxsus idi; müəyyən hissəsi məzənnələrin enməsi ilə 
ə
laqədar  olaraq  Yapon  səhmlərini  satan  xaricilərə  məxsus  idi.  Tokiodan 
Tailanada,  ndoneziya  və  digər  Asiya  ölkələrinə  kapitalın  axması  üzən 
valyutaya  malik  olan  ölkələrin  milli  valyutalarının  bahalaşmasına,  bağlı 
valyuta  sisteminə  malik  olan  ölkələrdə  isə  pul  kütləsinin  və  beynəlxalq 
ehtiyatların  artmasına  gətirmişdir.  Bu  ölkələrdə  daşınmaz  əmlakın, 
səmlərin  bahalaşması  ilə  əlaqədar  olan  investisiya  və  istehlak  xərclərini 
arması  ardınca  daxili  gəlir  normaları  da  artmışdır.  Bu  ölkələrin  sakinləri 
öz  səhmlərini  və  aktivlərini  Yapon  investorlarına  sataraq,  aldıqları  pul-
ların əsas hissəsini daxildə digər qiymətli kağızların və daşınmaz əmlakın 
alınmasına xərcləyirdilər. 
“Ağ”  termini  milli  valyutanın  valyuta  bazarında  qiymətinin  həmin 
ölkələrin  ticarət  partnyorlarının  inflyasiya  səviyyələri  ilə  həmin  ölkənin 
daxili  inflyasiyası  arasında  yaranmış  fərqin  əsasında  hesablanmış  gös-
təricidən  çox  olmasıdır.  Tamamilə  əks  termin  isə  milli  vayutanın  az 
qiymətləndirməni  əks  edən  “çatışmazlıq”  terminidir.  Bu  terminlərin  hər 
ikisi kapitalın beynəlxalq hərəkətində dinamikanın dəyişməsinə reaksiyanı 
ə
ks edir. Beləliklə, aktivlər və öhdəliklərin valyutasını dəyişən investorlar 
tərəfində  keçirilən  irihəcmli  valyuta  əməliyyatları  destabilizasiya  rolunu 
oynamışdır,  bu  zaman  valyuta  bazarında  valyutanın  məzənnəsi  müxtəlif 
ölkələrin  daxili  inflyasiyaları  arasında  olan  fərqlər  əsasında  hesablanmış 
göstəricidən uzaqlaşmasına gətirmişdir.  
1980-cı  illərdə  qlobal  indeks  fondları  Yapon  səhmlərini  almışdır, 
çünki  onların  məzənnələri  Tokioda  artmaqda  idi,  açıq  investisiya 

 
183
mövqeiləri isə alınmış qiymətli kağızların qiymətinin artması və  yenanın 
məzənnəsinin qalxması hesabına gəlir gətirirdi. Bu indeks fondları belə bir 
strategiya  seçmişdi:  onların  investisiya  portfellərində  Yapon  səhmlərinin 
payı  Yapon  səhmlərinin  bazar  qiymətinin  bütün  milli  bazarlarda 
səhmlərinin ümümi qiymətinə olan nisbəti ilə düz mütənasiblikdir. Yapon 
səhmlərinin  qiymət  “köpüyü”  partladıqdan  sonra,  qlobal  indeks  fondları 
bu kağızları satmaqla Yaponiyadan kapitallarını çıxartmağa nail olmuşdu.  
Yaponiyada,  Tailandda,  digər  Asiya  ölkələrində  və  Birləşmiş  Ştat-
larda  əmələ  gəlmiş  qiymət  “köpükləri”  arasında  daha  bir  oxşarlıq  ondan 
ibarətdir  ki,  bazar  iştirakçıları  qiymətli  kağızların  və  valyuta  məzənnə-
lərinin gələcək dəyərlərini mövcud olan artım templərin ekstropolyasiyası 
vasitəsilə proqnozlaşdırırdilar. Çox vaxt aktivlərin və qiymətli kağızların 
qiymətləri onların  gəlirliyinin əksidir – ofis binasının qiyməti onun icarə 
haqqını, Sony və General Electric şirkətlərinin səhmlərinin məzənnəsi isə 
onların  gözlənilən  gəlirliyini  əks  etdirir.  Bəzən  investorlar  səhm 
məzənnələrinin  və  daşınmaz  əmlakın  qiymətlərini  proqnoz  etmək  üçün 
həmin  qiymətlərin  cari  dinamikasının  ekstropolyasiyasından  istifadə 
edirlər. Bu investorlar – müxtəlif dövrlərdə onları “birja lentinin müşahi-
dəçiləri” və ya “impulslu investorlar” və ya “deytreyderlər” adlandırmışlar 
–  yaxın  gələcəkdə  qiymətləri  proqnozlaşdırmaq  üçün  ayrıca  səhmlərin 
qiymətlərindən  istifadə  etmişlər.  Bu  investorlar  valyutaları  həddən  artıq 
qiymətləndirilmiş aktivlərini alırdılar. Daşınmaz əmlakın qiymətləri artıq 
icarə  haqqlarına  əsaslanmırdı,  səhmlərin  məzənnələri  isə  gözlənilən 
gəlirlikdən  uzaqlaşmışdır;  bunun  əvəzində  aktivlərin  qiymətləri  cari 
qiymət  artımının  ekstropolyasıyası  əsasında  müəyyənləşmişdir.  Bu  qiy-
mətlərin  bazar  ertəsindən  çərşənbə  axşamına  keçən  gecədə  qiymət  dəyi-
ş
ikliyin  əsasında,  çərşənbə  günü  cümə  günündə  qiymət  hansı  səviyyədə 
olmasını  proqnozlaşdırmaq  cəhtinə  bənzəyirdi.  Yenicə  təsis  edilmiş 
ş
irkətlər gəlir gətirmədiyinə görə, investorlar bu kimi şirkətlərin dəyərini 
mənfəət və ya planlaşdırılmış mənfəət əsasında müəyyənləşdirmişdilər. 
Yaponiya  və  digər  Asiya  ölkələrində  qiymət  “köpükləri”  daşınmaz 
ə
mlak  bazarında  əmələ  gəlmişdir;  daşınmaz  əmlak  qiymətlərinin  artması 
ardınca  səhmlərinin  məzənnələri  də  qalxmışdır.  Birləşmiş  Ştatlarda 
qiymət  “köpüyü”  səhm  bazarında  əmələ  gəlmişdir,  baxmayaraq  ki, 
daşınmaz əmlakın qiymətləri Silikon vadidə və əhalisi maliyyə sektorunda 

 
184
çalışan digər şəhərlərdə qalxmışdır və aşağı gəlirliyə malik idi. Asiyadakı 
qiymət  “köpüklərinin”  hamısı  Yaponiya  köpüyünə  bənzəyirdi,  çünki  bu 
ölkələrdə fond bazarının aktivləri, Birləşmiş Ştatlardan fərqli olaraq milli 
sərvətin əsas hissəsini təşkil edirdi.  
 
Tokio və Osakada qiymət “köpüyü” 
 
1980-ci  illərdə  Yaponiyanın  daşınmaz  əmlak  bazarında  əmələ 
gəlmiş  qimət  köpüyü  o  qədər  böyük  idi  ki,  Tokioda  deyirdilər  ki, 
mperator  sarayının  altındakı  torpaq  sahəsinin  qiyməti  Kaliforniyanın 
bütün  daşınmaz  əmlakından  baha  idi.  Təbii  ki,  Kaliforniyanın  sahəsi 
həmin ərazidən milyard dəfə böyük idi, bu deyim isə onu göstərirdi ki, akr 
və heqtara görə qiymətlərin arasında nə qədər fərq mövcud idi. Əlbəttə ki, 
mperator sarayı altında yerləşən torpaq sahəsini heç kim hərraca qoymaq 
fikrində deyil idi. Bu ifadəni ilk dəfə işlədən alim isə, sadəcə saray altında 
torpağın qiymətini təxminən yüz hektara vurmaqla həmin dəyəri almışdır. 
Kaliforniyadakı əmlakın qiyməti isə FES-nin məlumatlarından almışdır.  
1980-ci  illərdə  Yaponiyanın  maliyyə  göstəriciləri  göyün  yeddinci 
qatında  idi.  Yapon  səhmlərin  bazar  dəyəri  Amerika  qiymətli  kağızların 
dəyərindən  iki  dəfə  artıq  idi,  eyni  zamanda,  Yaponiyanın  ümumi  daxili 
məhsulu  Amerikanınkından  iki  qat  az  idi.  Yapon  və  Amerika  şirkətləri 
səhmlərinin  gəlirliklərinin  müqaisəli  təhlili  isə  daha  da  heyrətə  gətir-
mişdir. Yapon daşınmaz əmlakın bazar dəyəri Amerika daşınmaz əmlakın 
qiymətindən  iki  dəfə  artıq  idi,  eyni  zamanda  Yapniyanın  ümumi  səhası 
ABŞ  sahəsinin  5%  təşkil  edir  və  həmin  ərazinin  80%-i  dağlardan 
ibarətdir.  Yaponiyada  adambaşına  düşən  əmlak  dəyəri  ABŞ-ın  eyni  adlı 
göstəricisindən  4  qat  artıq  idi,  eyni  zamanda,  Yaponiyada  adambaşına 
düşən gəlir Amerika səviyyəsinin 60-70%-ni təşkil edirdi.  
Yaponiya  bankları  aktivlərinə  və  depozitlərinə  (gəlirinə  görə  yox) 
dünyanın  top  baklar  siyahısına  düşürdü;  adətən  bu  siyahının  ilk  on 
bankından yeddisi Yapon bankları idi. Yaponiyanın ən böyük investisiya 
bankı olan Nomuranın ümumi kapitalının həcmi Amerikanın beş ən böyük 
bankının aktivlərindən çox idi.  
Yaponiya iqtisadiyyatına biznes-sərmayelərin axınının artması 1980-ci 
illərdə ona görə artmışdır ki, kapitalın qiyməti səhm qiymətlərinin artması 

 
185
templəri  ilə  düz  mütənasiblikdə  ucuzlaşmışdır.  Bir  çox  yapon  şirkətləri 
ABŞ dollar nominalında istiqrazlar buraxmağa başlamışdır, bu istiqrazlar, 
eyni  zamanda,  azad  şəkildə  iyenlə  ifadə  olunmuş  istiqrazlara  dəyişilə 
bilərdi.  nvestorlar  yapon  səhmlərinin  uzun  müddət  bahalaşmasına 
aldandığı  üçün,  bu  istiqrazlar  üzrə  faiz  dərəcələri  heç  vaxt  2%-dən  artıq 
olmayıb.  Faiz  dərəcələrinin  aşağı  olması  o  demək  idi  ki,  Yapon  şirkət-
lərinə kapitalı cəlb etmək ucuz başa gəlirdi, müvafiq olaraq cəlb olunmuş 
vəsaitlər  yeni  istehsal  obyektlərinin  tikintisinə  və  mövcud  olan  Amerika 
və Avropa şirkətlərin alınmasına yönəldilirdi. 
Birinci  fəsildə  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Mitsui  Real  Estate  Company 
Nyu-Yorkda  Exxon  şirkətinin  binası  üçün  625  mln.  $  xərcləmişdir,  eyni 
zamanda satıcının qiyməti 310 mln. $ idi, buna görə yapon şirkəti Ginness 
Rekordlar  kitabına  düşmək  arzusunda  idi.  Digər  Yapon  şirkətləri  də 
Birləşmiş  Ştatlarda  daşınmaz  əmlakın  alınmasında  xeyli  irəli  getmişdi. 
Mitsui Real Estate 
Rokfeller mərkəzinin 50%-nı əldə etmişdir, Sumitomo 
bankı  ilə  əlaqəli  olan  maliyyə  qrupu  isə  Şimali  Kaliforniyada  qolf-klub 
ə
ldə  etmişdir.  Sony  şirkəti  Columia  Records  səsyazma  studiyasını, 
sonralar isə Columbia Pictures kino şirkətini almışdır, Sony şirkətinin əsas 
rəqibi  olan  Matsushita  buna  MGM  Universal–ın  alınması  ilə  cavab 
vermişdir. 
Yapon  alıcıları  artıq  Fransa  impressionist  şəkillərin  sərgi-satış-
larının,  hətta  Sotbis,  Kristis  və  digər  məşhur  hərracların  daimi  iştirak-
çılarına çevrilmişdi. Məlum olduğu kimi, Vinsent Van Qoqun əl işi olan 
“Doktor Qaşenin portreti” əsəri Osakadan olan sahibkar tərəfindən tarixdə 
sənəd əsərinə ödənilmiş ən yüksək qiymətə eldə olunmuşdur.  
Yaponiyada qolf üçün yeni meydanlar yağışdan sonra göbələk kimi 
peyda olmuşdur. Torpaq sahələri çox baha olduğuna görə, müvafiq olaraq 
həmin klublarda üzvlük haqqları da çox yüksək idi. 
Bütün  pullar  yaponların  əllərində  cəmləşirdi,  onlar  isə  onları  müx-
təlif növ xarici aktiv və daşınmaz əmlakın əldə edilməsinə xərcləyirdilər. 
Qəribəsi  o  idi  ki,  yaponlar  pulu  elə  xərcləyirdilər  ki,  onların  çox  varlı 
olduqları  təsuratı  yaranırdı,  əslində  isə  alışların  əksəriyyəti  Yapon 
korporasiyaları hesabına həyata keçirilirdi.  
Yaponiyanın sənae inkişafı XIX əsrin sonuncu rübündə, hökumətin 
xaricilər  üçün  ölkəni  açmaq  qərarının  qəbul  edilməsindən  sonra 

 
186
başlamışdır  (həmin  müddətdə  hökumət  qorxurdu  ki,  Qərb  ölkələri  əks 
halda  Yaponiyanı  Çinin  sahillərinə  kimi  blokadaya  alacaqlar).  mperator 
öz  nümayəndələrini  Birləşmiş  Ştatlara,  Almaniyaya,  Böyük  Britaniyaya 
və  Qərbi  Avropanın  digər  ölkələrinə  Yaponiyanı  yeniləmək,  dövlət 
idarəediciliyinin  yeni  modellərini,  iqtisadi  və  maliyyə  sistemlərinin 
inkişafı  haqqında  lazım  olan  məlumatı  yığmaq  üçün  göndərmişdir. 
Tokioda  tikilmiş  dəmiryolu  vağzalı  Amsterdamdakı  kimi  tikilmişdir, 
Yaponiya  Bankının  yaranması  prosesi  Belçikanın  Milli  Bankı  əsasında 
edirdi,  dövlət  qulluğu  sistemi  Fransa  modeli  əsasında  quruldu,  dəmiryol 
sistemi  isə  Britaniyadan  götürülmüşdür  (burada  da  hərəkət  soltərəflidir). 
Yapon  sənaesi  feodal  ailələr  ətrafında  inkişaf  edirdi;  bu  xüsusiyyət,  hələ 
də, bəzi iri  yapon bank,  ticarət və sənae şirkətlərin adlarında  əks olunur, 
məsələn,  Mitsui,  Mitsubishi,  Sumitomo  və  Yarnoto.  Bu  ailələrin  hər  biri 
sənaye  qrupunu  (“zaibatsu”)  yaratmışdır  və  onun  daxilində  olan  hər  bir 
vahid, məsələn, ticarət, nəqliyyat və poladəritmə şirkətləri, səhmlərinin iri 
paketi  əlində  olan  bir  bank-holdinq  şirkətinin  “qanadı”  altında  idi.  Bu 
bank  holdinqi  əlaqəli  strukturları  uzunmüddətli  və  dövriyyəni 
tamamlamaq məqsədilə qısamüddətli kreditlərlə təmin edirdi – bu isə bir 
qədər alman sisteminə bənzəyirdi. 
Bazarda  paylarını  artırmağa  çalışan  bu  sənae  qrupları  arasında 
rəqabət çox sərt idi. 
Bank  Holdinq  şirkətlər  1940-cı  illərdə  imperator  Xiroxito  ölkənin 
ə
sas  idarəedicisi  kimi  general  Duqlas  Makatur  tərəfindən  əvəz  olunanda 
qanundən  kənarda  elan  olunmuşdur.  Sənaye  qrupları  isə  buna  kəsişmə 
mülkiyyət sistemi ilə cavab vermişdir, burada bank, ticarət və poladəritmə 
ş
irkətinin səhmləri həmin qrupa daxil olan nəqliyyat şirkətinə məxsus idi, 
nəqliyyat  çirkətinin  səhmləri  isə,  öz  növbəsində,  qrupa  daxil  olan  digər 
ş
irkətlərə  də  məxsus  idi.  Nəticə  etibarilə,  hər  bir  şirkət  dairəvi  müdafiə 
pozisiyasına durmuş və udulmaq riskini azaldaraq, bu yolla bazarda  yeni 
sahələrin  inkişafı  üçün  yerlərini  tuturdu.  Mitsui  nəqliyyat  şirkəti  poladı 
Mitsui 
poladəridən  zavoddan  alır  və  malını  Mitsui  sığorta  şirkətində 
sığorta edir.  
Herosima  və  Naqasakinin  1945-ci  ilin  yay  aylarında  bombalan-
masından 40 il sonra Yaponiya iqtisadiyyatı ağlagəlməz uğura nail olmuş-
dur.  Ölkənin  sənayesi  müharibədən  sonra  tamamilə  dağılmış  vəziyyətdə 

 
187
idi. Yaponiya öz iqtisadi müstəmləkələri olan Koreya, Formozu (sonralar 
Tayvan)  və  Mançyoriyada  olan  ərazilərini  itirmişdi.  Digər  ölkələrlə 
iqtisadi əlaqələr tamamilə kəsilmişdi. Yaponiya iqtisadi partiya kimi qəbul 
edilirdi, onun kasıb ixracı isə yalnız təbəssüm yaradırdı, çünki bu ölkənin 
məhsulları  çox  aşağı  keyfiyyətli  idi  və  çox  vaxt  Amerika  və  Avropa 
ş
irkətlərinin məhsullarının aşkar kopiyası idi.  
1950-ci  və  1960-cı  illərdə  Yapon  iqtisadiyyatı  ildə  10%  iqtisadi 
artım nümayiş etdirmişdir. Bu iki onillik ərzində müşahidə olunan iqtisadi 
artım  German  Kannı  1971-ci  ildə  “Yaponiya:  ilk  super  ölkə”  adlı  kitabı 
yazmağa vadar etmişdir. Kannın hesablamaları çox sadə idi - əgər Yapo-
niya öz iqtisadi artım templərini Birləşmiş Ştatlar, Almaniya, Fransa kimi 
inkişaf  etmiş  ölkələrin  eyniadlı  göstəricisinin  səviyyəsində  yəni,  2-3%, 
saxlaya  bilsə,  onda  qısa  müddət  ərzində  Yaponiyada  adam  başına  düşən 
gəlir  dünyanın  iqtisadi  liderləri  olan  ölkələrin  eyni  adlı  göstəricisini 
üstələyəcək. 
1980-ci illərdə Yaponiya iqtisadi qüvvəsinə görə Almaniyanı arxada 
qoymaqla dünyada ikinci yerə çıxmışdır, Toyota, Nissan və Honda dünya 
avtomobil sənaesinin liderlərinə çevrilmişdir. Sony, Matsushita, Sharp və 
sonsuz  sayda  digər  şirkətlər  elektronika  bazarında  aparıcı  yerlərə  malik 
idilər.  Yaponlar  tərəfindən  istehsal  edilmiş  kompyuterlər  isə  dünyada  ən 
yaxşı hesab olunurdu.  
Yaponiyanın  iqtisadi  nailiyyətləri  Tokio,  Vaşinqtonda  və  digər 
xarici paytaxtlarda müzakrə və təhlil obyektinə çevrilmişdir. Uğurun əsas 
hissəsini  Maliyyə  və  beynəlxalq  ticarət  və  investisiya  nazirliklərinin 
işçiləri  tərəfindən  hazırlanmış  plana  riayət  edilməsi  idi.  Bu  plana  görə 
dövlət işçiləri şirkətlər arasında güclü və zəif olanlarını müəyyən edirdilər, 
onları  əsasən  dünya  bazarında  lider  ola  bilənlər  maraqlandırırdı.  Dövlət 
agentlikləri bu kimi liderləri ucuz kredit və dövlət sifarişləri verməklə və 
yenicə  yaranmış  şirkətlərin  öz  istehsal  xərclərini  minimuma  sala  və 
məşhur  Amerika  və  Avropa  brendləri  ilə  rəqabətə  girə  bilənə  qədər 
proteksionist siyasəti tədbiq etməklə dəstəkləyirdilər. 
Administrativ  baryerlərin  tədbiq  edilməsi  ona  gətirirdi  ki  xarici 
ş
irkətlər  Yaponiya  bazarında  mallarını  satmaq  və  ya  Yaponiyada  nüma-
yəndəliklərini açmaq istəyəndə büyük çətinliklərlə rastlaşırdı. Amerika və 
Avropa  şirkətləri  Tokio  fond  birjasinda  güclə  yer  ala  bilirdi.  Yaponlar 

 
188
iddia edirdilər ki, Birləşmiş Ştatlarda və ya Avropada da istehsal olunmuş 
xizəklər  Yaponiyadakı  qar  üçün,  Kaliforniyada  əkilmiş  düyü  isə  yapon 
mədəsi üçün yarırlı deyil.  
Maliyyə  Nazirliyinin  işçiləri  həm  bank  kreditləri,  həm  də  bank 
depozitləri  üzrə  faiz  dərəcələri  üçün  tavan  siyasətini  tədbiq  etmişdilər; 
depozit  üzrə  faiz  dərəcələri  inflyasiya  dərəcəsindəm  aşağı  idi,  buna  görə 
ev  təsərrüfatları  gəlirlərini  artırmaq  üçün  əlavə  mənbələr  axtarırdılar, 
çünki  pullar  sürətlə  dəyərsizləşirdi.  Aşağı  faiz  dərəcəsi  şəraitində  kom-
mersiya  şirkətləri  tərəfindən  verilən  kreditlərə  olan  tələb  təklifi  üstələ-
yirdi, çünki dövlət məmurları inzibati resursdan istifadə edərək, banklara 
kredit verilməsi zamanı üstünlük veriləcək şirkətləri işarə edirdilər. 
Geniş maliyyə tənzimləmənin nəticələrindən biri o idi ki, bankların 
bir  çox  qiymətli  kağızlara  (səhmlərdən  başqa)  qoyduqları  sərmayələrdən 
və  əmanətlərdən  gələn  real  gəlirlik  mənfi  idi.  Bundan  istisna  daşınmaz 
ə
mlaka və səhmlərə qoyuluşlar idi; burada gəlirlik sabit və yüksək idi.  
1980-ci  illərin  birinci  yarsında  Yaponiya  maliyyəsi  liberallaşmaya 
doğru  getməyə  başladı,  bu  isə  əsasən  amerikanlıların  təzyiqi  altında  baş 
vermişdir,  çünki  yaponlar  Nyu-York  və  Amerikanın  digər  maliyyə 
mərkəzlərində  fəaliyyət  göstərdiyi  kimi  sonuncular  da  Tokio  maliyyə 
bazarlarını və yapon müştərilərini əldə etmək istəyirdilər. Yaponlar qəbul 
etmişdilər  ki,  əgər  onlar  xarici  bazarlarda  fəaliyyətlərini  genişləndirmək 
istəyirlərsə, onda xaricilər də yerli bazarda özlərini sınamaq imkanını əldə 
etməlidirlər. Depozit və kredit üzrə faiz dərəcələri qaldırılmışdır. Kredit-
lərin  verilməsi  zamanı  üstünlük  verilməsi  üçün  tədbiq  edilən  inzibati 
resurs  artıq  nadir  hallarda  istifadə  edilirdi.  Yapon  şirkətlərinin  xarici  in-
vestisiyalarına  qoyulan  məhdudiyyətlər  yumşaldılmışdır.  Yapon  bankları 
öz xarici filiallarını və nümayəndəliklərini artırmaq icazəsini almışdı.  
Yapon  banklarına  Nyu-Yorkda,  Çikaqoda,  Los-Ancelesdə,  Lon-
donda,  Sürixdə  və  Frankfurtda  həm  yapon,  həm  də  xarici  şirkətləri 
kreditləşdirmək  icazəsi  verilmişdir;  bu  əməliyyatlar  üçün  vəsaitləri  həm 
yerli banklararası bazarda, həm də qeyri-yapon banklarından ofşor depozit 
bazarında  əldə  etmək  olardı.  Bu  halda  Amerika  daşınmaz  əmlaka  yapon 
tələbi birdən artmağa başlamışdır.  
Maliyyə liberallaşma o demək idi ki, banklar daşınmaz əmlak almaq 
və ya yeni ofis binalarını, evləri və ticarət mərkəzləri tikmək istəyən borc 

 
189
alanları  üçün  kreditlərin  həcmini  artıra  bilərdi.  poteka  kreditləşmənin 
tədbiqi isə daçınmaz əmlakın qiymətinin sürətli artmasına gətirmişdir. 
Daşınmaz  əmlak  bazarında  çalışan  çirkətlərin  kapitallaşması  Tokio 
fond  birjasının  listinqinə  daxil  olan  şirkətlərin  ümumi  bazar  dəyərinin 
böyük  hissəsini  təşkil  edirdi.  Daşınmaz  əmlak  üzrə  holdinq  şirkətlər  pay 
investisiya  fondlarına  bənzəyirdi;  sərəncamında  olan  mülkiyyətin  qiy-
mətləri qalxanda isə, bunlar heç nəyə baxmadan həmin şirkətlərin səhm-
lərini  almağa  başlayıtdı,  bu  isə,  öz  növbəsində  həmin  səhmlərin  məzən-
nəsini  qaldırırdı.  Daşınmaz  əmlakın  qiymətinin  artması  tikinti  bumuna 
gətirmiş  və  yeni-yeni  göydələnlər  peyda  olmuşdur.  Yapon  bankları  iri 
həcmdə  daşınmaz  əmlak  və  səhm  sahibləri  olduğuna  görə,  bu  aktivlərin 
qiymətlərinin  armasından  gələn  gəlir  bankın  cari  gəlirlərindən  çox  idi. 
Kapitalın artması ilə banklar təklif edilən kreditlri genişləndirə bilirdi.  
Elə  gəlirdi  ki,  Yaponiya  “əbədi  mühərliyin”  maliyyə  ekvivalentini 
qazanmışdır. Daşınmaz əmlak qiymətinin artması səhmlərin birja kotirov-
kalarını  qaldırmışdır;  daşınmaz  əmlakın  və  səhmlərin  birgə  bahalaşması 
isə bank kapitalını artırmışdı. Bank kapitalının artması isə, öz növbəsində, 
banklara  verilmiş  kreditlərini  artırmaq  imkanını  vermişdir,  ölkədə 
keçirilmiş  maliyyə  liberallaşmasına  görə  banklar  əvvəllər  kredit  almağa 
çətinlik  çəkən  alıcılara  da  kredit  verə  bilərdi.  Kreditlər  əsasən  daşınmaz 
ə
mlakı  qirova  qoymaqla  verildiyinə  görə  qaytarılmamış  kreditlər  üzrə 
itkilər  çox  az  idi,  çünki qiymətlər  daim  artmaqda  idi.  Daşınmaz  əmlakın 
qiymətlərinin  qalxması  ilə  bu  bazara  investisiya  qoyan  şirkətlərin  də 
gəlirləri  artırdı.  Müvafiq  olaraq,  bir  çox  şirkətlərdə  daha  çox  gəlir  əldə 
etmək üçün daha çox borc almaq istəyi və imkanı yaranmışdır.  
Sənaye  qruplarının  daxilində  kəsişmə  mülkiyyət  formasının  tədbiq 
edilməsi  isə  o  demək  idi  ki,  Tokio  birjasında  satılan  bütün  səhmlərin 
məzənnələrinə  həmin  şirkətlərin  kapitallaşmasında  baş  verən  proseslər 
təsir  edirdi.  Sənaye  qrupları  daşınmaz  əmlakı  və  digər  şirkətlərin 
səhmlərini  əldə  etmək  üçün  borclarının  həcmini  artırırdı,  çünki  bu  cür 
fəaliyyət növündən əldə olunan gəlir maşın, elektronika və polad istehsalı 
kimi onların əsas fəaliyyətindən daha çox idi.