Ç. kindlberqer, R. Aliber

 

 
204
Ə
ziyyətsiz pullar və qiymət “köpükləri” 
 
Onbeş  illik  müddətdə  bir-birinin  ardınca  yaranan  üç  köpük  -  əvvəl 
1980-ci  illərin  ikinci  yarısında  Yaponiyada,  sonra  1990-cı  illərin  ilk 
yarısında  Tailandda  və  Malasiyada,  nəhayət  1990-cı  illərin  ikinci 
yarısında ABŞ-da baş verən köpüklər – pul-kredit sahəsində unikal hadisə 
idi.  Yapon  köpüyü  son  üç  onillik  ərzində  daşınmaz  əmlak  qiymətinin 
artması, maliyyə tənzimləməsinin liberallaşmasının tədbiqi, yenanın baha-
laşmasına  qarşı  tədbir  göstərən  Yaponiya  Bankının  pul-kredit  bazasının 
artması  nəticəsində  yaranmışdır.  Yapon  köpüyü  partladıqdan  sonra  pul 
axını  Tokiodan  Tailanda  və  digər  Asiya  ölkələrinə  axmışdır;  nəticədə 
həmin  ölkələrdə  daşınmaz  əmlakın  bahalaşması  baş  vermişdir.  Bəzi  hal-
larda  bu  artım  templəri  Yaponiyadakıları  ilə  eyni  idi.  “Cavan  Asiya 
pələnglərin”  iqtisadiyyatının  inkişaf  sürəti  1980-ci  illərin  Yaponiyasını 
xatırladırdı.  Bu  köpük  partladıqdan  sonra,  pullar  Birləşmiş  Ştatlara 
axmışdır;  dollar  məzənnəsi  və  Amerika  qiymətli  kağızları  artmağa 
başlamışdır,  nəticədə  yeni  1920-ci  illərin  köpüyündən  böyük  qiymət 
köpüyü əmələ gəlmişdir. 
Yaponiya, Tailandda, digər Asiya ölkələrində və sonralar Birləşmiş 
Ş
tatlarda  əhəmiyyətli  iqtisadi  bum  müşahidə  olunurdu.  Artım  templəri 
qalxırdı,  eyni  zamanda  inflyasiya  səviyyəsi  çox  aşağı  idi,  çünki  valyuta 
məzənnəsinin enməsi idxal malların qiymətini aşağı salırdı və buna  görə 
ümumi  qiymət  səviyyəsi  az  qalxırdı.  Pul  axınlarınının  əmələ  gəlməsi 
alqoritmi maliyyə “piramidası” əlamətlərini özündə əks edirdi. Beləliklə, 
1980-ci  illərdə  Yaponiyada  daşınmaz  əmlaka  sərmayə  qoyan  investorlar 
banklara  faizləri  ödəmək  üçün  pulu  həmin  banklardan  götürülmüş 
kreditlər  hesabına  ödəyirdi.  Bu  sistem  davamlı  deyil  idi.  Analoji  sxem 
lakin  dövlət  səviyyəsində  əhəmiyyətli  ticarət  defisitinə  malik  olan  və 
beynəlxalq  borc  alan  kimi  tanınan  Tailandda  və  digər  Asiya  ölkələrində 
tədbiq  olunurdu.  Bu  ölkələr  kreditləri  artıq  mövcud  olan  borcların 
ödənilməsi  üçün  cəlb  edirdilər.  Eyniylə,  1990-cı  illərin  ikinci  yarsında 
Amerika  səhmlərin  alıcıları,  demək  olar  ki,  “digər  ağılsızı  tap”  oyununu 
pynayırdılar.  “Ağlsız”  səhmi  ilan  hər  bir  növbəti  alıcı  hesab  olnunurdu. 
Bazarda  “ağılsızlar”  çox  olduqlarına  baxmayaraq,  onların  sayı  özlərini 
ağıllı  hesab  edən  investorları  bazarın  dağılması  zamanı  böyük  itkilərdən 
xilar edə bilməmişdilər. 
 
 

 
205
9 
 
FIRILDAQÇILIQ, H YLƏLƏR  
VƏ KRED T TS KL  
 
Qiymət köpüyünün partlaması həmişə firildaqçılıq və hiylə hallarını 
üzə  çıxardir.  Enron  şirkəti  Amerika  fond  bazarının  pik  nöqtəsinə  çatdıq-
dan bir neçə ay sonra borc quyusuna düşmüşdür. Təxminən eyni zamanda 
MC WorldCom
 şirkəti öz maliyyə hesabatında bəzi səhvləri (onlar tarixdə 
ə
n  böyük  müflisləşməyə  səbəb  olmuşdur)  haqqında  bəyanət  vermişdir; 
ş
irkət investisiyalarını artıraraq xərclərini 10 mlrd. $ azaltmışdır. 1980-ci 
illərin  sonunda  faiz  dərəcələrinin  artmasından  və  1987-ci  ilin  oktyabr 
ayında  səhm  məzənnələrinin  kritik  səviyyəyə  çatmasından  sonra  “zibil” 
istiqrazlar bazarı dağılmışdır. 
Süi  istifadələrin  miqyasları  kredit  kütləsinin  genişlənməsi  və  daral-
ması  üzrə  tsiklik  hərəkəti  ilə  sıx  əlaqə  təşkil  edirdi.  Ressesiya  təhlükəsi 
yarananda  banklar  yeni  kreditlərin  verilməsində  daha  ehtiyatlı  olurdu  və 
kredit  sifarişçilərin  ödəmə  qabiliyyətlərini  yoxlayırdı.  Kredit  defisitini 
şə
raitində fırıldaqçılıq halları çox geniş yayılmışdır. 
“Mühasibat hiylələrininin” əsas hissəsi qanundan kənar idi, lakin bir 
sıra  halllarda  onlar  hüquqi  manevrlə  cinayyətin  arasında  sərhəddə 
dururdular. Top-menecerlərə və digər işçilərə verilmiş səhm özrə opsion-
ları “əməkhaqqı” maddəsində və ya bu xərclər balansdan kənar qeydlərdə 
göstərilməlidir ki, xərc hissəsi şişməsin? Bu suala cavabdan şirkətin gəliri 
və  hətta  səhmin  qiyməti  asılı  idi.  1990-cı  illərdə  telekommunikasiya 
sahəsinin  ağaları  hesab  olunan  Genri  Blocett,  Meri  Miker  və  Cek 
Qrubman investorlara nəyin əsasında müəyyən sahmlərin qiymətini təyin 
etdiklərini  açıqlamalı  idilər?  Yoxsa  hökumət  “həqiqət  polisini”  investor-
ların  aldadımasının  qarşısını  almaq  üçün  yaratmalıdır  və  ya  investorlar 
özləri  kimə  inandıqlarını  müəyyən  etməlidirlər?  Ona  baxmayaraq  ki, 
işlərin aparılmasının bəzi metodları qanuni idilər, onlar New York Times, 
Wall  Street  Journal,  Chicago  Tribune
  və  ya  London  Telegraph  kimi 
nəşriyyatların  ilk  səhifələrində  öz  əksini  tapmamışdır,  çünki  bu  açıqla-
malar gələcək qurbanları qorxuda bilər.  

 
206
Gəlin  1990-cı  illərdə  baş  verən  qiymət  köpüyünə  xas  Enron, 
MC WorldCom, Adelphia, Tyco, HealthSouth, Global Crossing
 şirkətlərə 
baxaq. Fırıldaqçılıq prosedurların əsas hissəsi möhtəkir ajiotaj zamanı baş 
vermişdir,  bu  zaman  səhm  qiymətləri  qalxırdı  və  risk  sevən  investrolar 
vaxtı  çatmış  kreditləri  ödəmək  imkanını  əldə  etmişdilər.  nvestisiya 
bankları risklərin müştərilərinin üzərinə keçməsi prinsipi ilə yaşayırdı. 
Arthur  Andersen
  kimi  peşəkar  auditor  şirkətləri  investorların  dərc 
olunmuş  maliyyə  hesabatlarında  göstərilmiş  səhvlər  nəticəsində  aldadıl-
masının  qarşını  almaq  üçün  yaradılırdı;  bu  şirkətlər  bu  hesabatların  düz-
günlüyünü  yoxlayırdı.  Bundan  başqa,  “böyük  beşliyə”  daxil  olan  auditor 
ş
irkətləri yoxladığı şirkətlər tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Nəticə etibarilə 
burada investorların aldadılması üçün məxfi anlaşma mövcud idi. Bununla 
ə
laqədar, Enron və MC WorldCom kimi şirkətlərə məsləhət verən hüquqi 
ş
irkətlər investorlar qaşısında məsuliyyət daşıdığı məsələsi ortaya çıxırdı.  
Fırıldaqçılıq,  yalan  və  faktların  təhrif  edilməsi  bazar  iqtisadiyyatı 
üçün adi bir haldır. Bəzi ölkələrdə bu daha böyük, digərlərində isə daha az 
miqyaslarda baş verir. Transparency  nternational hər il müxtəlif ölkələr 
üçün “təxrif əmsalını” dərc edir; sonuncu hesabata görə ən yaxşı göstərici 
Finlyandiya və  slandiyaya məxsusdur, sonuncu yerə görə mübarizəni isə 
bir  neçə  ildir  Nigeriya,  Banqladeş  və  Konqo  aparır.  Birləşmiş  Ştatlar 
yuxarı yerlərə daha yaxın mövqedə yerləşirdi, lakin son bir neçə il ərzində 
ABŞ 1990-cı illərdə korporative fırıldaqçılıq və yalanlar hallarına görə bir 
neçə pillə düşmüşdür.  
Ə
n  populyar  yalan  metodlarından  biri  mal-material  ehtiyatlarının 
ş
işirdilməsinə əsaslanmışdır. 1930-cu illərin sonunda baş verən McKesson 
Robbins  şirkətinin  qalmaqalı  mövcud  olmayan  mal-materiallar  üzrə 
qaimələrin  kredit  üçün  təqdim  edilməsinə  əsaslanırdı.  1960-cı  illərdə 
Texas  möhtəkiri  Billi  Sol  Estes  kübrə  sisternalarını  sayının  falsifikasiya 
etməklə, demək olar ki, heç nə ilə təmin edilməmiş krediti almışdır. Tino 
de  Ancelis  həmin  1960-cı  illərdə  kredit  üzrə  qrupu  kimi  American 
Express-ə  kifayyət  qədər  “zeytun  yağı”  vermişdir.  Tino  bilirdi  ki,  yağ 
sudan daha az sıxlığa malikdir, buna görə o yağla dolu rezervuarların lazi-
mi  miqdarı  bu  yolla  əldə  etmişdir:  20  funt  suyun  üzərinə  o  6  düym 
qalınlığında  yağ  tökmüşdür  və  nəticədə  elə  gəlmişdir  ki,  rezervuar  yağla 
doludur.  

 
207
Bu  və  ya  digər  əmlakın  mövcudluğunu  təstiq  edən  sənədlərinin 
saxtalaşmasına  əsaslanan  fırıldaqçılığını  ifşa  etmək  bir  o  qədər  də  çətin 
deyil. Axı, Billi Sol Estesə kredit verənlər gedib anbarda əmlakı hesablaya 
bilərdilər.  Kreditlorlar  saxta  girovlar  alırlar  və  yalanın  ifşa  olunmasında 
maraqlı  deyillər.  Maliyyə  bazarlarında  yaranan  yalan  korporativ  gəlirin 
artması  haqqında  əsassız  bəyanətlərə  və  ya  konkret  şirkətin  səhmlərinin 
“zəmanətli”  qiymət  səviyyəsi  haqqında  vədlərə  əsaslanırdı.  “Amazon 
ş
irkətinin səhmləri 4 iyul tarixinə hər biri 400$ səviyyəsinə qalxacaq” və 
ya  “tərəfimizdən  qeyd  olunan  proqnoza  görə  bu  səhmlərin  qiymət 
səviyyəsi  hər  biri  $400  səviyəsinə  çatacaq”  kimi  ifadələrə  tez-tez  rast 
gəlinir. Digər bəyanət belə ola bilərdi: “gözləntilərimizə əsasən yaxın beş 
ildə  korporativ  gəlirin  artım  tepmləri  ildə  15%  təşkil  edəcək.”  Maliyyə 
bazarlarında fırıldaqçılığın əsas hissəsi şirkət gəlirlərinə və səhm məzən-
nərərinə  dair  optimist  gözləntilərə  görə  baş  vermişdir,  eyni  zamanda 
həmin proqnozların məllifləri də öz sözlərinə inanmırdılar.  
 Uol-strit səhmlərin satışından küllü miqdarda gəlir əldə edirdilər, bu 
kimi  nailiyyətlər  müəyyən  şirkətlərin  səhmlərinin  gələcəkdə  bahalaşması 
haqqında  məlumatı  ictimaiyyətə  çatdırmaqla  məşğul  olan  analitiklərin 
hesabına  əldə  olunurdu.  Onlar  küçədə  tamaşalara  dəvət  edən  carçılara 
bənzəyirdilər.  Səhm  qiymətləri,  eyni  zamanda  asanlıqla  ikiqat  arta  və  ya 
azala  bilər,  yəni  gəlirlik  bazar  ağalarının  proqnozlarından  asılı  idi. 
nstitusional  analitiklər  mənfi  rəy  verməkdən  həmişə  çəkinirdilər,  çünki 
həmin  şirkətlərin  rəhbərləri  acıqlanaraq  mənfi  rəy  verən  investisiya 
ş
irkətin  təklif  etdiyi  xidmətlərdən  imtina  edəcəklər.  Lakin  əgər  pozitiv 
proqnozlara baxmayaraq səhm qiymətləri aşağı düşürsə, investisiya şirkəti 
çətinliyə düşür – amma  səhv edən analitikləri əvəz etmək bir o qədər də 
çətin deyil. Axı, bu yalnız biznesdir. 
Fırıldaqçılıqları  aşkar  etmək  iqtisadiyyatın  və  cəmiyyətin  biznes 
aparmaq  üçün  sərt  qanun  və  qaydaları  olmadığı  bir  halda  daha  çətindir. 
Qayda və normaların olmayan cəmiyyətdə istənilən hərəkət qanunlu hesab 
olunur,  çünki  heç  bir  səthəd  yoxdur.  Faktiki  olaraq  hər  bir  dövlət  ticarət 
risklərini azaltmaq üçün müəyyən qayda və normaları icad edir. 
Müxtəlif ölkələr müxtəlif qanunlara malikdir. Bir ölkədə tam qanuni 
hesab  olunan  bir  hərəkət  digər  ərazidə  qabul  olunmaz  heasb  edilə  bilər. 
Bundan başqa bir ölkə daxilində biznesin təşkili qaydaları da dəyişə bilər; 

 
208
beləliklə, 1870-ci illərdə ABŞ-da maliyyə metodları 100 il sonra qanunsuz 
hesab  olundu.  Lakin  vart  keçdikcə  baş  verən  hüquqi  dəyişikliklərə  və 
ölkələrin  qanunvericiklərində  mövcud  olan  fərqlərə  baxmayaraq, 
cəmiyyətə  və  partnyorlara  qarşı  universal  dürüstlük  prinsipləri 
mövcuddur. Bu prinsip bütün dinlərdə belə səslənir: “oğurlama”. 
Lakin, buna baxmayaraq, faktiki istənilən iqtisadiyyata yalan xasdır. 
1990-cı  illərdə  ümumi  eforiya  dövründə  həm  hüquqi,  həm  mənəvi 
normaların  aşması  halları  artmışdır.  Maraqlı  odur  ki,  insanlar  daşınmaz 
ə
mlakın,  səhmlərin  və  xammal  məhsulların  ildə  ən  azı  30-40%  bahalaş-
ması  hesabına  varlanması,  onları  daha  çox  sərvət  əldə  etməyə  vadar  et-
mişdir, hətta bir sıra hallarda fırıldaqçılıq yollarla. Bəzi insanlar həmkar-
larından geri qalmamaq və liderlər dairəsində olmaq üçün istənilən qayda 
pozuntularına gedə bilərdilər. 
Bəzi  menecerlər  və  sahibkarlar  gəlirin  riskə  qarşı  nisbətini  ifadə 
edən  göstəricini  yaxşılaşdırmaq  üçün  fırıldaqçılığa  əl  ata  bilərdilər;  fırıl-
daqçılıq, hüquqi incəliklər və ictimayətin aldadılmasından irəli gələn gəlir 
bunların nəticəsi ola biləcəklərdən (cərimə və ictimai qınaqdan) daha çox 
idi.  Bəziləri  hətta  hesab  edirdilər  ki,  onlar  fırıldaqların  ifşa  olmaması 
tədqirdə  külli  miqdarda  sərvət  qazana  biləcəklər;  onlar  hətta  qazandıqla-
rının  yarısını  bəzi  metodların  aşkarı  zamanı  saxlaya  biləcəklər.  Eyni 
zamanda onlar həbsə düşmək etimalının az olmasını da nəzərə almışdırlar, 
özü də iqtisadi cinayətlər üzrə həbsxanalar da adilərdən xeyli fərqlənir.  
Sauve qui peut (fransız dilindən - xilas ola bilən xilas olsun) ifadəsi 
ş
uarı  olan  iflas  fırıldaqçıları  müflisləşmədən  və  ya  digər  maliyyə 
bədbəxtçilikdən xilas olunmaq üçün yalanlara əl atmağa vadar edirdi. Bu 
gün  biraz  aldadaraq,  sabahki  katastrofun  qarşısını  almaq  olar.  Bum  başa 
çatdıqda  və  itkilər  qaçılmaz  olduqda,  böyük  stavkaların  vaxtı  gəlir  – 
burada ya böyük uğur və ya böyük itki olacaq.  
Nik  Lisson  Baring  Brothers  məşhur  London  ticarət  bankının 
Sinqapurdakı nümayəndəliyinin 5-6 siravi işçilərdən biri idi.  Lison səhm 
üzrə opsionları və həmçinin, Yaponiyanın aparıcı indeksi olan Nikkei üzrə 
opsionları  satıb  alırdı.  Barings-in  London  ofisi  Lison  üçün  risk  edə 
biləcək  məbləğin  yuxarı  həddin  müəyyən  etmişdir.  Lison  Nikkei  indeksi 
üzrə  koll-  və  put-opsionlarını  əldə  edirdi;  koll-opsionların  alışı  yapon 
qiymətli  kağızların  bahalaşmasına,  put-opsionların  alışı  isə  qiymətli 

 
209
kağızların  ucuzlaşmasına  işarə  edən  gözlənti  idi.  Koll-opsionun  satışı  o 
zaman  gəlir  gətirirdi  ki  səhmin  qiyməti  artmırdı,  put-opsionun  satışı  isə 
ə
ksinə o zaman gəlir gətirirdi ki qiymət azalmırdı. Lison koll- və ya put-
opsionunu  aldıqda  qiymətlərin  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişməsi  riskini 
üzərlərinə götürən satıcılara mükafat ödəməli idi; özü opsionları satdıqda 
isə həmin riski üzərinə götürürdü, gəlir isə alıcılar ona ödədiyi məbləğin 
hesabına formalaşırdı.  
Bir  dəfə  Lisonun  əməkdaşlarından  biri  səhv  buraxmışdır  və  bunun 
nəticəsində treyder hesabı üzrə zərər əmələ gəlmişdir. London ofisinə bu 
səhv  haqqında  məlumat  verməkdənsə  Lison  Nikkei-də  bir  neçə  put 
satmışdır.  Onun  planı  ondan  ibarət  idi  ki,  mükafat  kimi  əldə  olunacaq 
nağd  pulların  hesabına  yaranmış  zərəri  ödəmək  olar.  Lakin  onun  planını 
Kobedəki  zəlzələ  alt-üst  etmişdir,  çünki  yaon  səhmlərinin  məzənnələri 
birdən  aşağı  enməyə  başlamışdır.  Nəticə  etibarilə,  Lison  bu  əməliyyatda 
ə
ldə  etdiyi  mükafatdan  daha  çox  itirmişdir  və  treyder  hesabı  üzrə  zərər 
ə
vvəlkindən  daha  çox  olmuşdur.  Onda  Lison  zərərləri  örtmək  üçün 
stavkasını ikiqat artırmışdır. Təəssüf ki, Lisonun ikiqat qoyuşu da zərərli 
idi. Hər dəfə zərər aldıqdan sonra Lison qoyuluşunu iki qat artırırdı. Lakin 
Lisonun uğursuz əməliyyatları o həddə çatmışdı ki, zərər Baring Brothers-
in cəmi kapitalına bərabər olmuşdur. 
Lison  çox  güman  ki,  4  və  ya  5  dəfə  uduzmuşdur.  Tutaq  ki,  belə 
uğursuz  cəhtlərin  sayı  5  idi.  Bu  məşhur  “qəpik  oynuna”  bənzəyirdi, 
qəpiyin  müəyyən  bir  tərəfə  düşmək  etimalı  1/32-ə  idi.  Əgər  Lison  heç 
olmazsa  bir  uğurlu  əməliyyat  aparsa  idi,  onda  bu  hadisə  qəzetlərin  ilk 
səhifəsinə, Lison isə həbsxanaya düşməz idi. 
Treyder-fırıldaqçıların  şəkillərindən  sərgi  təşkil  etmək  olar.  Allied 
rish  Bankın  Baltimor  ofisinin  əməkdaşı  Con  Rusnak  xarici  valyuta  ilə 
möhtəkir əməliyyatlar aparmaqla banka məxsus 750 mln. $ uduzmuşdur. 
Sutimoto  bankının  Nyu-York  ofisinin  əməkdaşı  cənab  Xamanaka  mis 
bazarında ticarət aparmaqla bir neçə milyard dollar itirmişdir. Sidneydəki 
National  Australian  Bank-ın  beş  treyderləri  valyuta  bazarında  bir  neçə 
milyon dollar uduzmuşdurlar.  
Lison,  Rusnak  və  avstriyalı  treyderlər  tamamilə  uduzmaqdan  əvvəl 
bir  neçə  dəfə  ikiqat  gəlir  əldə  etməyə  nail  olmuşdular.  Hər  dəfə  bu 
hiylələrin üstü nağd pulların növbəti əməliyyata olmadığı halda açılırdı. 

 
210
Ola  bilsin  ki  bir  çox  digər  treyderlər  də  Lisonla  Rusnak  kimi  eyni 
sxemlə  əməliyyatarını  aparırdılar,  sadəcə  sonuncular  uğurlu  əməliyyata 
qədər  2,  3  və  hətta  4  dəfə  uduzmuşdular.  Bu  hallarda  bankın  kapitalı 
toxunulmaz  qalmışdır  və  treyderlərin  fırıldaq  əməlləri  üstü  bağlı 
qalmışdır. 
Bu  fəsildə  maliyyə  fırıldaqçılığına  daha  çox  kinayəli  yanaşma 
təqdim olunur. Ginness Rekordlar kitabı hələ maliyyə fırıldaqçılığına həsr 
olunmuş  fəsl  özündə  əks  etmir.  Maliyyə  fırıldaqlar  Amerikada  Vətəndaş 
Müharibəsindən  sonra  iqtisadi  artım  dövrünə  daha  çox  təsadüf  etmişdir. 
1920-ci  illərin  sonunda  bəzi  banklar  hələ  Latın  Amerikasının  bir  neçə 
ölkəsinə  məxsus  qiymətli  kağızları  satmışdır,  ona  baxmayaraq  ki,  bu 
ölkələrin ödəmə qabiliyyətinin zəif olmasını elan olmuşdur.  
BCC   –  Bank  of  Credit  and  Commerce  nternational  –  1970-ci 
illərdə  neftin  bahalaşmasından  ən  çox  gəlir  əldə  edən  təşkilatlardan  biri 
idi.  lk  əvvəl  BCC   Pakistanda  qeydiyyata  alınmışdır,  sonralar  bank 
filliallar  şəbəkəsini  Yaxın  Şərqdə,  Londonda  və  Avropa  ilə  Afrikanın 
müxtəlif şəhərlərində açmışdır. 1970-ci illərdə neftin bahalaşması əsasın-
da BCC  uğurlu inkişaf etmişdir; Yaxın Şərq pullarla dolu idi, bankın ilk 
investorları ilə varlı şeyxlər idi. BCC  öz müsəlman əmanətçilərinə xüsusi 
yanaşma  tapa  bilmişdir.  Bank  müştərilərinə  siyasi  məqsədlərinə  çatmaq 
üçün  kredit  verməklə,  yüksək  rütbəli  insanların  rəğbətini  qazanmışdır. 
Açılmış depozitlər üzrə faiz dərəcələri bir o qədər də yüksək deyil idi.  
Çox güman ki, BCC  tarixdə ən böyük maliyyə piramidası idi və heç 
vaxt  gəlir  qazanmamışdır.  Əlverişsiz  kreditlərin  yenidən  maliyyələşdiril-
məsi  yalnız  xərcləri  artırırdı.  BCC   tərəfindən  nəqliyyat  maqnatlarına 
verilmiş  kreditlər  heç  qaytarılmamışdır,  bank  isə  maliyyə  hesabatlarının 
təhrifinə  əl  atmışdır,  auditorlara  isə  rüşvət  verilmişdir.  O  zaman  BCC  
kretitlər  üzrə  itkiləri  kompensə  etmək  üçün  opsionlarla  əməliyyatlar 
aparırdı və nəticədə ticarət “sıfır hesabı” ilə aparılırdı. BCC -nin mövcud-
luğu  müştərilərinin  əmanət  hesablarının  açılması  müddətində  davam 
etmişdir.  
1990-cı  illərin  əvvəllərində  yapon  qiymət  köpüyünün  partlamasın-
dan  sonra  Tokio  və  Osakada  yerləşən  iri  banklar  kreditlər  üzrə  böyük 
itkilərə məruz qalmışdır, əsasən daşınmaz əmlakın alınması üçün verilən 
kreditlər üzrə. Bundan başqa yapon bankları ipoteka kreditləri ilə məşğul 

 
211
olan  kredit  korporativlərə  verilmiş  kreditlər  üzrə  də  itkilərə  məruz 
qalmışdır.  Yaponiyanın  bəzi  regional  bankları  kreditlərin  qaytarılmaması 
üzündən  böyük  itkilərlə  qarşılaşmışdır.  Qolf  meydanların,  hotellərin  və 
luna-parkların  tikilməsi  üçün  ayrılan  kretilərin  məqsədi  ölkənin 
iqtisadiyyatını  inkişaf  etdirmək  idi.  Yaranmış  ənənəyə  görə  yapon  borc-
alanları  kreditin  qaytarılmasının  yeganə  yolunu  yeni  kreditlərin  götürül-
məsində  görürdülər.  Əvvəl  götürülmüş  kreditlər  üzrə  faizlər  yeni  gö-
türülmüş  kreditlər  hesabına  ödənilirdi.  Nəticədə,  borcun  ümumi  məbləği 
artmışdır.  Yenidən  maliyyələşdirmənin  bu  forması  təhlükəsiz  hesab 
olunurdu, çünki daşınmaz əmlakın qiyməti faiz dərəcələrində 3-4 dəfə tez 
artırdı.  Adətən  banklar  borc  alanların  onlara  məxsus  olan  əmlaklarını 
təqdim edilməsi ilə kifayətlənirdi. Adətən verilən kreditin məbləği əmlak 
dəyərinin  70%  təşkil  edirdi.  Daşınmaz  əmlakın  qiymətləri  qalxana  qədər 
girovun dəyəri  yalnız artırdı və banklar  yeni kreditləri verməkdə özlərini 
rahat hiss edirdilər. 
Daşınmaz əmlakın qiymətləri düşməyə başladıqdan sonra kreditlərin 
verilməsi ilə əlaqəli çox saylı fırıldaqçılıq halları üzə çıxmışdır. Osakada 
kiçik  restorana  malik  olan  bir  qadın  Sumitomo  Bankının  bir  şöbəsindən 
bir  neçə  milliard  dollara  bərabər  kredit  ala  bilmişdir.  Əlbəttə  ki,  buna 
həmin  xanımın  banla  “dostluq”  əlaqələri  təsir  etmişdir.  Banklar  üçün 
arayış  verən  bir  çox  qiymətləndiriciləri  rüşvət  almışdılar  və  ya  yakudza 
tərəfindən qorxudulmuşdur. Burada əmlakın qiymətləndirilməsi haqqında 
saxta  sənədlərin  təqdim  edilməsi  kifayyət  idi.  Bundan  başqa  iri  regional 
bankların rəhbərləri tikinti üçün krediti yalnız o şərtlə verirdilər ki, tikinti 
ş
irkətləri  onlara  məxsus torpaq  sahələrini  alacaqlar.  Məlum  olmuşdur  ki, 
Maliyyə Nazirliyinin bir sıra yüksək rütbəli məmurları əyləncə məkanların 
daim qonaqları idilər; bundan başqa onlar həmin məkanlarının sahiblərinə 
maliyyə  təlimatlarında  baş  verəcək  dəyişikliklər  haqqında  məlumat 
verirdilər.  
Tailand,  Malaziya  və  digər  Asiya  ölkələrinin  əmlak  bazarlarında 
qiymət  köpüyünün  partlaması  yalnız  bankların  iflaslarına  yox,  həmçinin 
bəzi  borc  alanlara  müəyyən  səbəblərə  görə  bank  tərəfindən  üstünlük 
genişverilmə  açılmışdır.  qtisadi  artımın  ilk  dövrlərində  bu  hallar  geniş 
miqyaslı  xarakter  daşımırdı.  ndonesiya  iqtisadiyyatı  30  il  ərzində  ölkə 
başçısı  Suxatonun  “ailə  biznesinə”  çevrilmişdir,  özüdə  ÜDM-in  artımını 

 
212
nəzərə  alsaq,  bu  biznesi  uğurlu  da  hesab  etmək  olar.  Artım  dövründə 
indonesiyalı  bankirlər  prezident  ailəsinin  üzvlərinin  başçılıq  edən 
ş
irkətlərə  kredit  verməklə  özlərini  xoşbəxt  hesab  edirlər.  Eyni  zamanda, 
onları  maliyyələşdirilən  layihələrin  nə  dərəcədə  uğurlu  olduğu  maraqlı 
deyil idi. 
1980-ci illərin əvvəllərində Amerikanın işgüzar nəşrlərində əmanət-
kredit təşkilatlarının olduğu təhlükə haqqında yazılar dərc edilirdi. Bu ma-
liyyə  təşkilatların  əsas  məqsədi  amerikanlılara  ev  almağa  dəstək  gös-
tərmək idi. Bu əmanət təşkilatları vəsaitləri təsbit edilmiş faiz dərəcəsi ilə 
qısamüddətli  əmanətləri  satmaqdan  əldə  edirdilər.  Əmanətlər  üzrə 
ödənişlər kredit üzrə ödənişlərdən əvvəl olduğuna görə, qısamüddətli faiz 
dərəcəsinin uzun müddətlilərə nisbətən artması riskini yaratmışdır; kredit 
üzrə  ödənişlərdə  əmanətdən  gələn  gəlirlər  arsında  fərq  azala  və  hətta 
mənfi  ola  bilərdi.  Əmanət  təşkilatları  bu  risk  şəraitində  50  ildən  çox 
ə
məliyyatlarını aparırdı, çünki qısamüddətli əmanətlər üzrə faiz dərəcələri 
hökumət  agentlikəri  tərəfindən  banklar  arasında  rəqabəti  tənzimləmək 
üçün müəyyən edilirdi. Lakin 1970-ci illərin ikinci yarısında ABŞ dollarla 
ifadə olunmuş qiymətli kağızların faiz dərəcəsi xeyli artmışdır və bir çox 
ə
manətçilər pullarını əmanət təşkilatlarından götürərək Amerika xəzinadar 
istiqrazlarına  və  fondlara  qoymağa  üstünlük  verirdilər,  çünki  sonuncular 
onlara  əmanət  təşkilatlarından  daha  yüksək  faiz  dərəcələrini  təklif  edə 
bilirdilər.  
Ə
manət  təşkilatları  “çəkiçlə  dəmir  arasında”  qalmışdı:  əgər  onlar 
faiz  dərəcələrini  rəqabət  qabiliyyətli  səviyyəyə  qədər  artırsaydı,  onda 
onlar kreditlərdən qazandıqları pullardan daha çox əmanətlər üzrə ödəməli 
idilər,  nəticədə  onları  öz  kapitalları  azalma  təhlükəsinə  qoya  bilərdilər. 
Ə
gər onlar əmanətlərin cəlb olunmuş həcmini və faiz xərclərini azaltmaq 
məqsədilə  kreditlərin  satılmasına  getsəydilər,  həmin  an  böyük  itkilərlə 
məruz  qalardılar,  çünki  həmin  kreditlərin  bazarda  tələb  qiyməti  ona 
ödəniləcək qiymətdən xeyli aşağı idi. 
Ə
manət  təşkilatların  əksəriyyəti  əmanətlər  özrə  daha  yüksək  faiz 
dərəcələrin  ödənilməsinə  getmişdilər  –  uzun  sürən  ölüm  anlıq  ölümdən 
yaxşıdır. Hər bir əmanət təşkilatı kapitalın aylıq azalmasını müəyyən edə  
və müvafiq olaraq kapitalın nə vaxt bitəcəyini hesablaya bilirdilər.  

 
213
Müəyyən  müddətdən  sonra  minlərlə  bu  kimi  təşkilatlar  müflisləş-
mişdir.  lk əvvəllər müflisləşmiş əmanət təşkilatların itkiləri Kredit-əma-
nət sığorta üzrə Federal korporasiyası (FSL C) və ya Əmanətlərin Sığor-
tası  üzrə  Federal  Komitəsi  (FD C)  tərəfindən  ödənilmişdir.  Bu  dövlət 
təşkilatları  müflisləşmiş  əmanət  təşkilatlarının  likvid  kreditlərini  digər 
təşkilatlara satırdı və əldə olunmuş vəsaitləri tam məbləğlərin ödənilməsi 
üçün istifadə edirdilər.  
Bir  neçə  il  sonra  FD C  və  FSL C  tərəfindən  50  il  ərzində  yığılan 
bütün pullar tükənmişdir.  ndi  artıq sığorta şirkətləri dəmlə çəkic arasına 
düşmüşdür.  Vəsaitlərin  çatışmazlığı  üzündən  onlar  əmanət  üzrə  sığorta 
təminatını  təklif  edə  bilmirdi,  lakin  onlar  öhdəliklərini  yerinə  yetirməli 
idilər,  onlara  hüquqi  incəlik  lazım  idi  ki,  mənfi  balansı  olan  əmanət  təş-
kilatları  fəaliyyətlərini  davam  edə  bilsin.  Bunun  nəticəsi  “qənaət” 
siyasətinin tədbiqi idi. 
FD C və FSL C-nin itkiləri sağ qalmış banklara və əmanət təşkilat-
larına  qoyulmuş  sığorta  hesabına  ödənilməli  idi.  Təbii  ki,  bu  maliyyə 
institutları  keçmiş  rəqiblərinin  itkilərini  ödəmək  məqsədini  daşıyan 
yanaşmaya qarşı çıxırdı.  
Konqresin  bəzi  üzvləri  müflisləşmiş  əmanət  təşkilatlarının  öhdə-
liklərini  örtmək  üçün  Xəzinədarlıqdan  FD C  və  FSL C-yə  subsidiyaların 
ayrılmasına  etiraz  edirdilər.  Beləliklə,  bu  millət  vəkilləri  maliyyə  sahə-
sində baş verən prosesləri maliyyə tənzimləməsini aradan qaldırmaq üçün 
istifadə etmək istəyirdilər. Müflisləşmiş bəzi əmanət təşkilatları aktivlərini 
birləşdirərək  və  bu  aktivlərin  müqabilində  “xoxməramlı  kredit”  almaqla 
yenidən kapitallaşmışdır. Bunun əsas ideyası ondan ibarət idi ki, növbəti 
20-30  il  ərzində  yenicə  təsis  edilmiş  təşkilatların  gəlirləri  qoyulmuş 
vəsaitləri qaytarmağa imkan yaradacaq. 
Bəziləri  hesab  edirdilər  ki,  əmanət  təşkilatlarını  xilas  etməyin  ən 
yaxşı yolu onlara cəlb olunmuş əmanətlərin və verilən kreditlərin həcmini 
artırmaq  idi  ki,  yeni  kreditlər  hesabına  keçmiş  itkilər  bağlansın.  1982-ci 
ildə Konqres əmanət təşkilatların fəaliyyətini tənzinməyən yeni təlimatlar 
qəbul  etmişdir;  indi  onlara  istənilən  qiymətli  kağızları  almaq  icazəsi 
verilmişdir.  Həmin  dövrdə  hər  bir  insanın  əmanət  bankında  maksimum 
qoyacaq  əmanət  məbləği  40  min  $-dan  100  min  $-a  qədər  artırılmışdır. 
(Lakin  bu  düzəliş  heç  bir  şeyi  dəyişməmişdir,  çünki  təsbit  edilmiş  limiti 

 
214
müxtəlif  ailə  üzvləri  adına  əmanət  hesabı  açmaqla  aşmaq  olar.  Məsələn, 
cənab  Cons  100  min  $-lıq,  onun  həyat  yoldaşı  da  100  min  $-lıq  və  eyni 
zamanda Cons ailəsi birgə 100 min $-lıq təmin edilmiş əmanət aça bilirdi. 
Bundan  başqa  bu  ailə  hər  bir  övladı  üçün  də  müxtəlif  kombinasiyalı 
ə
manətlər aça bilərdi). 
Zərər  çəkmiş  əmanət  təşkilatları  Konqresdən  güzəşt  aldıqdan  sonra 
yüksək  faiz  gəlirliyini  təmin  edən  müxtəlif  növ  borc  öhdəliklərini  və 
qiymətli  kağızlarını  almağa  başlamışdı.  Nəticə  etibarilə  onlar  tezliklə 
“zibil”  istiqrazlar  üçün  “təbii  bazara”  çevrilmişdi.  lk  əvvəllər  “zibil” 
istiqrazların  təklifi  “ölmüş  mələklərin”  (vaxtilə  yaxşı  investisiya  qiymə-
tinə malik olan, lakin sonralar maliyyə çətinlikləri ilə üzləşən şirkətlərin) 
kağızları  ilə  məhdudlaşdırılmışdır.  nvestisiya  reytinqinin  itirilməsi  o 
demək  idi  ki,  bəzi  maliyyə  təşkilatları  mövcud  olan  təlimatlara  görə  bu 
ş
irkətlərin  səhmlərini  öz  inverstisiya  portfellərində  saxlaya  bilməyəcək. 
Bu öhdəliklər üzrə risklər xeyli artmışdır və nəticə etibarilə faiz dərəcələri 
də qalxmışdır.  
Drexel  Burnham  Lambert  investisiya  şirkətinin  əməkdaşı  Maykl 
Milken  “zibil”  istiqrazların  bazarda  həm  tələbini  həm  də  təklifini  artıra 
biləcək  yeni  bazar  sxemini  icad  etmişdir.  Faiz  dərəcələrinin  enməsi  və 
1980-ci  illərdə  sürətli  iqtisadi  inkişaf  bu  kimi  bazarın  inkişafı  üçün 
ə
lverişli  şərait  yaratmışdır.  Milkenin  biznes-layihəsi  hər  hansı  “zibil” 
istiqrazın  faiz  dərəcəsinə  daxil  olan  risk  mükafatının  çox  yüksək  olması 
fərziyyəsinə  əsaslanırdı  (xüsusilə  istiqraz  emitentinin  müflisləşməsi  və 
bununla  əlaqəli  olaraq  istiqraz  sahibinin  itkilərinin  az  ehtimalını  nəzərə 
alsaq).  
Milken  maliyyələşdirməni  yalnız  bəzi  dostları  və  partnyorları  üçün 
təşkil  etmişdir,  bunun  məqsədi  gələcəkdə  “zibil”  istiqrazların  “təbii” 
alıcıları olacaq əmanət təşkilatları, sığorta şirkəti və digər şirkətlərin üzə-
rində nəzarət əldə etmək idi. Milken, həmçinin fəaliyyətdə olan şirkətlərin 
alınmasında  maraqlı  olan  sahibkarlara  təklif  məktublarını  göndərmişdir, 
və  söz  vermişdir  ki,  Drexel  bütün  maliyyələşdirməni  üzərinə  götürəcək. 
Onun  dostları  istehsal  şirkətlərin  sahibləri  olan  kimi,  “zibil”  isteqrazları 
buraxmağa  başlayırdılar,  onların  yerləşdirilməsini  isə  üzərinə  Drexel 
ğ
ötürmüşdür, Milken isə bu kağızları rəhbərləri yenə də onun dostları olan 

 
215
sığorta  şirkətlərinə  və  əmlak  təşkilatlarına  satırdı.  Bundan  başqa,  Drexel 
həmin “zibil” istiqrazları alan özünəməxsus pay fondları da yaradırdı.  
Beləliklə, Milken “pul çap edən maşın” icad etmişdir. Drexel şirkəti 
yeni emissiya olunmuş “zibil” istiqtazların yerləşdirilməsindən kommisiya 
haqqı, pay fondlarına istiqrazların satışından və həmçinin, pay fondlarının 
idarə edilməsindən gəlir əldə edirdi.  
Merrill  Lynch-da  kənarda  qala  bilməzdi;  Kaliforniyada  və  cənub-
qərbdə əmanət təşkilatları əmanətlər üzrə daha yüksək faiz dərəcəsi təklif 
etdiklərinə  görə,  Merrill-in  brokerləri  ölkədə  mövcud  olan  bütün  pulları 
Milkenin  adamlarının  nəzarəti  altında  olan  əmanət  təşkilatlarına  köçü-
rülürdü. Bu təşkilatların təklif etdikləri əmanətlər Amerika Xəzinədarlığın 
təminatına malik idi – bu isə alıcılar üçün kifayət idi.  
Problem ondan ibarət idi ki, Milkenin dəstəyi ilə idarəetməyə qədəm 
qoyan  insanların  heç  də  hamısı  korporativ  idarəetmə  təcrübəsinə  malik 
deyildi.  Buna  baxmayaraq,  bu  insanlar  dövlət  tərəfindən  təmin  edilmiş 
ə
manətlərin  satışından  50-dən  çox  şirkət  ala  bilmişdir.  Çox  vaxt  onlar 
hətta  dəyərindən  daha  çox  pul  ödəyirdi,  bu  isə  təbiidir,  axı,  onlar  öz 
ciblərindən yox, “Sem dayının” cibindən ödəyirdilər. 
Alınmış bir çox şirkətlər buraxılmış istiqrazlar üzrə faizləri ödəmək 
üçün kifayət qədər gəlir qazana bilməmişdi. Bu problemi həll etmək üçün 
ş
irkətlər  əlavə  istiqraz  buraxırdı.  Milkenin  əmlak  təşkilatları  isə  bu 
qiymətli kağızların alıcıları kimi çıxış edirdi. “Pul maşını” zibil istiqrazlar 
bazarı sabit qalana qədər işləməyə davam etmişdir. 
Lakin  1980-ci  illərin  sonunda  bu  bazar  federal  hökumət  əmanət 
təşkilatlarına  “zibil”  istiqrazları  almağa  qadağan  etdikdən  sonra  iflas 
olmuşdur. Nəticədə bu kağızların qiymətləri birdən düşməyə başlamışdır; 
istiqraz  sahibləri  itkilərə  məruz  qalmışdılar;  “zibil”  istiqrazlar  bazarı  isə 
tamamilə likvidliyini itirmişdir. Drexel şirkəti belə istiqrazlara iri həcmdə 
malik  olduğuna  görə  o  qədər  böyük  itkilərə  məruz  qalmışdır  ki  1992-ci 
ildə müflisləşmişdir.  
Ə
mlak  təşkilatların  müflisləşməsi  federal  hökumətə  150  mlrd.  $ 
dollar bahasına başa gəlmişdir. Əgər 1980-ci illərin əvvəllərində konqres 
sığorta şirkətlərinə və agentliklərə müflisləşmiş təşkilatları bağlamaq üçün 
maliyyə yardımı versə idi, onda bu hadisə cəmi 20-30 mlrd. dollara başa 
gələrdi. Əlavə xərclərin əsas hissəsini o amil təşkil edirdi ki, vaxtından tez 

 
216
bağlanmış təşkilatların hamısı “zibil” istiqrazların alıcıları idilər. Bazarda 
1980-ci  illərdə  meydana  gələn  bu  istiqtazların  əksəriyyəti  Drexel  inves-
tisiya  şirkəti  tərəfindən  yerləşdirilirdi  və  onların  yarsından  çoxu  defolta 
uğramışdır.  Milken  və  ailəsi  varlı  idilər  və  çox  güman  ki,  550  mln.  $ 
cərimə ödədikdən sonra varlı olaraq da qalmışdılar.