Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
 

 
226
Henri Blocett, Meri Miker və Cek Qrubman 
 
1990-cı ilin sonunda Henri Blocett 10 mln. $, Meri Miker 15 mln. $, 
Cek Qrubman 20 mln. $ qazanmışdır. Henri, Meri və Cek 1990-cı illərdə 
telekommunikasiya  və  “dotkomlar”  bazarında  şişmiş  fond  “köpüyünün” 
ağaları idi. Onlar ulduzanlardan az qazanmırdılar, çünki şirkətlərinə küllü 
miqdarda  gəlir  gətirirdilər.  Baxmayaraq  ki,  onların  gətirdiyi  gəlirlə 
aldıqları maaşları  arasında təsbit edilmiş əlaqə  yox idi, şübhəsiz ki, gəlir 
maaşdan bir neçə dəfə çox idi. 
 Merrill  Lynch-dən  Henri  Blocett  onunla  məşhurlaşmışdır  ki,  bum 
dövründə  o,  dotkom  səhmlərinin  bahalaşmasını  qabaqcadan  müəyyən 
etmişdir;  bu  hadisə  Blocettin  peyğəmbər  qabiliyyəti  kimi  qəbul  olun-
muşdur  və  gələcək  proqnozlar  üçün  əsas  vermişdir.  Sonralar  Henri  qal-
maqala düşdür, çünki onun Merrill-in bəzi əməkdaşları ilə gizli yazışma-
ları  aşkar  olunmuşdur.  Məktublarında  o  Amerika  investorlarına  tövsiyə 
etdiyi  səhmların  gəlirlərindən  kinayəli  danışırdı.  Nəticədə  Henri 
investisiya biznesini tərk etməli olmuşdur.  
Sitigroupn  ailəsinə  daxil  olan  Salamon  Barney-dən  olan  Cek 
Qrubman rəhbəri Sendi Ueylin xahişi ilə AT&T şirkətinin səhmlərinə dair 
rəyini  dəyişmişdir.  “Xidmətə  görə  xidmət”  prinsipi  burada  da  özünü 
göstərmişdir  –  Sendi  ona  övladlarını  92-ci  küçədə  bağçaya  qoymağa 
kömək  etmişdir.  Bu  bağça  Sitigroupdan  böyük  yardım  almışdır.  Cek 
Salamon  Barney  şirkətini  tərk  etmişdir  və  mükafat  kimi  20  mln.  $ 
almışdır.  stintaqın  nəticəsində  Cek  20  mln.  $  cərimə  ödəmişdir  və 
investisiya sahəsində işləməmək sözünü vermişdir. 
Parlamat  (bu  ad  iki  sözün  birləşməsindən  ibarət  idi  –  Parma  şəhəri 
və  “lette”  (“süd”)  sözlərindən)  –  Parma,  taliyada,  yerləşən  ərzaq  şirkəti 
ə
manət  sertifikatlarını  saxtalaşdırmaqla  öz  aktivlərini  4  mlrd.  $  artır-
mışdır; saxta sertifikatlar sadəcə surət formasında idi. Bu dəhşətli yalan və 
fırıldaqçılıq 10 ildən çox davam etmişdir. 
“Boyler” – b investisiya ictimayyətinin aldadılmasının daha bir növü 
idi.  First  Jersley  Secuirities  şirkətinin  əməkdaşı  Robert  Brennan  bu 
fırıldaqşılıq  sxeminin  istifadəsində  əsil  usta  idi,  bunun  mahiyyəti  isə 
müəyyən  səhmlər  ətrafında  təşviş  yaratmaqdan  ibarət  idi.  Adətən  ilkin 
dövrdə bu səhmlərin qiyməti çox ucuz idi – hər biri üçün 2-5 dollar. Eyni 

 
227
zamanda, bu səhmlərin əksər hissəsi sxemin iştirakçılarına (insayderlərə) 
məxsus  idi.  nsayderlər  bir-biri  ilə  elə  ticarət  aparırlar  ki  səhmlərin 
qiyməti,  məsələn,  2  dollardan  3  dollara  qalxmışdır,  nəticədə  bu  səhmlər 
investisiya ictimayyətinə reklam olunurdu və eyni zamanda, qısa müddət-
də  50%-lıq  artım  xüsusi  qeyd  olunurdu.  Proses  investorların  sürətlə 
bahalaşan  səhmlərə  investisiya  qoymaqlarına  əsaslanırdı.  Bundan  başqa, 
qeyri-peşəkar investorlar ucuz səhmlərə üstünlük verirdilər.  
Fırıldaqçılıq  oğruluqdan  onunla  fərqlənir  ki,  birinci  etibardan  süi 
istifadəyə əsaslanır. Daniel Defo hesab edirdi ki, 10 000 dəfə aldadan birja 
marleri istənilən işi qurdurda pisdir, çünki o tanıdığı insanları – çox vaxt 
qohumları və dostları – heç bir fiziki risk olmayaraq soyurlar. 
Xüsusi  rolu  hökumət  nümayəndələrinə  və  ya  bir  şirkətin  digərinə 
rüşvət  verilməsi  prosesi  oynayır.  Bu  qanunsuz  və/ya  vicdansız  sazişlər 
rüşvətin genişlənməsinə və investisiya ictimayətin bazarın iri iştirakçıların 
etibarının  itməsinə  gətirirdi.  Bəlkə,  Artur  Andersen  Enrondan  aldığı  25 
mln. $-a uymuşdur? Berni Ebbers Cek Qrubmana səhmlərin yerləşməsinin 
ilk  günlərində  əldə  etmək  imkanına  görə  rüşvət  vermişdir?  Qiymət 
köpüyünün  şişməsi  dövründə  səhm  qiymətləri  ilk  yerləşdirmə  günündə 
bahalaşmışdır.  Bəlkə Berni Qrubmanı xahişini  yerinə  yetirmədiyinə  görə 
digər investisiya şirkətinin xidmətlərində instifadə edəcəyi ili hədələyirdi? 
Fond və fyuçer birjaların qaydalarının məqsədi hər bir bazar iştirakçısına 
bazarın şəffavlığına inandırmaqdır. 
Qiymətli  Kağızlar  dillerlərin  Milli  assosiasiyası  təsbit  edilmiş 
qaydaları  pozanlar  üzvlərinə  qarşı  sərt  tədbirləri  görürlər.  Son  illərdə  bu 
tədbirlər assosiasiyanın yüzlərlə işçilərinə qarşı görülmüşdür. 
Rüşvətin  tarixi,  rüşvət  sxemlərinin  bazar  mexanizmlərində  istifadə 
ediməsi  metodlarını  və  bundan  gəlir  əldə  etmə  prosesi  Yakob  van 
Kleveren  tərəfindən  tədqiqi  edilmişdir.  Bu  həm  Hindistanın  Kliv  və  ya 
Qastinqsontərəfindən  həyata  keçirilmiş  talanması  kimi  qara  bazarda 
qadağa  qoyumuş  əməliyyat  da  ola  bilərdi.  Van  Kleveren,  həm  də  Royal 
African  Company  və  Ost-Hind  şirkərinin  insayderləri  arasında  əlverişsiz 
sazişlərin bağlanmasını  və nəticədə səhmdarların gəlirlərinin şirkətlərdən 
aparılmasını  tədqiq  etmişdir.  Bu  üsulla,  1873-cü  ildə  Birləşmiş  Ştatlarda 
Credit  Mobilier  Union  Pacific-dan  gəlirləri  digər  insayderlərin  ciblərinə 
göndərirdi,  onların  arasında  Massaçusets  ştatından  konqressmen  Ouks 

 
228
Eyms və onun yaxın adları var idi. Dryu, Fiks və Qould həmin sxem üzrə 
Erie Railroad dəmiryol şirkətini “sağırdılar”. 
Maliyyə  bazarlarında  yalan  müxtəlif  formalarda  mövcuddur  – 
direktorlar  səhmdarları  aldadırlar;  anderraiterlər  səhmlərin  yerləşdiyi 
ş
irkətləri  və  investorları  borcalanlar  bankları  aldadırlar;  və  hətta  şirkətin 
bir  qrup  işçiləri  digərini  aldatmağa  nail  olurlar.  Bəzi  fırıldaqçılar  saxta 
veksel  buraxırlar,  onlar  əldən  ələ  saxtakarlıq  aşkar  olmayana  qədər 
gedirlər.  
Vicdansız və düzgün əməllər arasında sərhər indi əvvəlkinə nisbətən 
daha  dəqiqdir.  Müasir  cəmiyyət  ibtidaidən  etikanın  mövcudluğu  ilə 
fərqlənir.  şgüzar münasibətlərin inkişafında ilk dövrlərdə səlislik və vic-
dan  yalnız  ailə  daxilində  mövcud  idi.  Qohumluq  oğruluğun  qarşısını  ala 
biləcək  ən  güclü  vasitə  idi.  1720-ci  ildə  şirkət  insanın  xidmətini  ala  bi-
lərdi, lakin sadiqliq toxunulmaz qalırdı; klerk olmaq o demək idi ki, insan 
fırıldaqçılıq və yalandan azad olan rəqabətli mühitə dəvət almışdır. Sahib-
karlıq və oğurluq, ticarət və quldarlıq arasında sərhəd çox ciddi idi. Ham-
mond  qeyd  edirdi  ki  bank  işçilərinin  kredit  götürməsi  tamamilə  1799-cu 
ildə qadağa olunmuşdur, ona baxmayaraq ki, 1720-ci ildə Cənub dənizlər 
ş
irkətinin”köpüyünün”  araşdırması  zamanı  Konqress  nümayəndələri 
qaydaları  pozan  insanları  investorların  itkilərini  ödəməyə  məcbur 
etmişdir.  
Nonsiinin  bioqrafiyasına  ön  söz  yazan  jurnalist  1920-ci  və  1970-ci 
illər  arasında  parallel  çəkmişdir  və  iddia  etmişdir  fırıldaqçılığın  miqya-
sının artmasında inflyasiyanın  rolu böyük idi;  yəni qiymətlər ailə büdcə-
lərini azaltdığına görə onlar gəlirlərini artırmaq üçün əlavə risk üzərlərinə 
götürmək qərarına gəlmişdilər. Digər yanaşma ondan ibarətdir ki, düzgün 
məlumatın  qıtlığı  şəraitində  möhtəkir  qumara  bənzəməyə  başlayır,  və 
onun iştirakçıları böyük etimalla uduzacaqlarını bilirlər.  
Sual bundan ibarətdir ki, yalanı savadsızlıqla mübahisə metodu kimi 
başa düşmək olar və  ya  yox. Bəzi siniklər həm Fayldsın “Düzgün insanı 
aldadmaq  olmaz”  iddiyası,  həm  də  aldanılanlar  bunda  özləri 
günahkardırlar  iddiası  ilə  razılaşa  da  bilirlər.  Mundus  vult  decipi  –  ergo 
decipitatur:  “Əgər  cahan  aldanmaq  istəyirsə,  ona  mane  olmayın”.  Bəzi 
psixiatorlar iddia edirlər ki, fırıldaqçı ilə onun qurbanları arasında hər iki 
tərəfi qane olan simvolik məhəbbət-nifrət hissi mövcuddur. 

 
229
Fırıldaqlar və bumlar 
 
Müxtəlif fırıldaqların miqyas və kəmiyyəti iqtisadi bum zamanı artır. 
Rifah  halının  artması  insanların  pul  qazanmaq  həvəsini  stimullaşdırır, 
fırıldaqçılar isə bu fürsətdən istifadə edirlər.  qtisadi bum gücünü artırana 
qədər  milyonlarda  qoyun  qırxılmasını  gözləyəcək.  “Səfehlər  hər  an 
doğulur”.  Dikkensin  “Körpə  Dorrit”  adlı  kitabında  Ferdinant  Bernakl 
Artur  Klemanna  deyəndə  ki,  cənab  Merdlin  yalanının  ifşa  olunması 
digərlərinə dərs olacaq, birinci belə cavab verir: ”Əlverişli şərait yaranan 
kimi onun yerinin yalana zövqü olan növbəti adam tutacaq”. 
 Həmin  tamahkarlıq  insanları  çoxlu  sayda  fırıldaqlara,  oğruluqlara 
və yalanlara əl atmağa vadar edir. “kornerlər evi” kimi tanınan Overend, 
Gurney and Company şirkətinin əyləncə sevən Çempenin əlinə keçdikdən 
sonda  məsləhətçi  vəzifəsinə  keçmiş  mühasib  Edvard  Uotkins  Edvards 
təyin  olunmuşdur,  o  şirkətin  fəaliyyət  dairəsini  taxıl  biznesindən  geniş-
ləndirmək  təklif  etmişdir,  beləliklə  şirkətin  fəaliyyət  dairəsi  dəmir  isteh-
salı,  gəmi  və  dəmiryol  tikintisi  sektorlarına  keçmişdir.  Şirkət  istənilən 
möhtəkir  növ  biznesin  partnyoruna  çevrilmişdir,  Edvards  isə  hər  bir 
ə
kilmiş koldan kuponlarını qırxırdı. 1860-cı ildə şirkət 500 min funt təmiz 
itkiyə  məruz  qalmışdır,  baxmayaraq  ki,  yanız  diskomt  əməliyyatlarından 
gəlir  200  min  təşkil  etmişdir.  Uğursuzluğun  səbəbi  şirkətin  dəmiryol 
sahəsində  yeni  partnyorların  partlamış  qiymət  köpüyü  nəticəsində 
müflisləşmələri idi. 
Bu  hadisəni  daha  yaxşı  təsvir  etmək  üçün  Onore  Balzakın 
“Bağışlanmış Melmot”  romanını istifadə etmək olar, burada bank kassiri 
Kastanye  gümüş  və  xrustaldan  olan  bahalı  əşyaları  sevən  məşuqəsinə  iri 
həcmdə pul xərcləyirdi.  Bir müddət o veksellər  yazmaqla başın saxlayır. 
Nəhayət,  o  barclarının  ümumi  məbləğin  sayır  və  görür  ki,  kritik  həddə 
çatıb.  Çox  güman  ki,  o  məşuqəsini  atsaydı  xilas  ola  bilərdi,  lakin 
məhəbbət  çox  güclü  idi.  Ona  aydın  olur  ki  maliyyə  manevrlardan  artıq 
istifadə etmək təhlükəlidir və ödəniləcək faizlərin məbləği getdikcə artır – 
yeganə çıxış yolu özünü bankrot elan etməkdir. Lakin o başqa yola əl atır- 
o kassadakı pullardan istifadə etməyə başlayır. 
Fırıldaq  və  yalanın  iqtisadi  bum  dövründə  geniş  yayıması  tamah-
karlığın  gəlirliyi  üstələməsindən  irəli  gəlir;  elə  gəlir  ki,  rifahın  artması 

 
230
yalnız  tamahkarlıq  hissini  artırır.  Kozlovski  Amerikada  ən  varlı 
insanlardan  biri  idi,  lakin  evində  6000$  duş  kabinasını  quraşdırmaq 
xərcini Tyco şirkətinin hesabına ödəmişdir – direktorların xəbəri olmadan. 
Yalanların  sayı  maliyyə  böhranları  zamanı  investisiya  aktivlərin  ucuz-
laşması  dövründə  daha  da  artır.  Bu  kimi  halllarda  fırıldaqçıların  əsas 
məqsədi  tam  müflisləşmədən  özünü  qorumaqdır.  Karlo  Ponsi  partnyor-
ların  pulu  götürüb  aradan  çıxmaq  təklifini  rədd  etmişdir,  onlar  isə,  öz 
növbələrində, onu aldatmışdılar. Londonlu bankir Henri Fountleroy kredit 
almaq üçün girova qoyulacaq torpaq mülkiyyətini təstiq edən sənədlərini 
saxtalaşdırmışdır. Bu cənablar Trollopun “Biz necə  yaşayırıq” romanının 
qəhramanı fırıldaqçı Avqust Melmott üçün nümunə olmuşdular, bu insan 
Meksika  dəmiryollarının  səhmlərindən  pul  ala  bilməyəndə  mülkiyyət 
hüququnu  təstiq  edən  sənədləri  saxtalaşdırmışdır.  Cənub  Dənizlər 
Ş
irkətinin  idarə  heyətinin  sədri  Con  Blant,  Union  Generate-dan  Yucin 
Bontu, Darmstader und Nationalbank-dan (Danatbank) Yakob Vasserman 
və  həmçinin  Credit  Anstalt-ın  direktorları  –  açıq  bazarda  şirkətlərin 
səhmlərini lazimi səviyyədə saxlamaq üçün onları iri həcmdə alırdılar. Öz 
səhmlərini  alan  bank  nüfuzunu  ən  azı  ona  görə  itirir  ki,  o  nağd  pullarını 
səhmlərə  qoyur  və  beləliklə,  nağd  pulların  depozitlərə  olan  nisbəti  azal-
mağa başlayır. 1720-ci ildə  ngiltərənin Dövlət Bankı öz səhmlərini girov 
qoyumaqla  kredit  götürməyə  əl  atmışdır.  Klepxem  qeyd  edirdi  ki,  ngil-
tərənin  Dövlət  Bankı  Cənub  Dənizlər  Şirkətinin  “vicdansız  maliyyə 
ə
məliyyatlarında” iştirak etməmişdir. 
Yalanların və fırıldaqların ifşa olunması maliyyə  fəlakətini daha da 
gərginləşdirir  və  təşviçə  çevrilir.  1772-ci  ildə  Aleksandr  Fordis  Ayr 
Bankın  550  min  funt  sterliq  məbləğində  öhdəlik  qoyaraq  Londondan 
Avropaya qaçmışdır.  flasın səbəbi fordisin Ost-Hind şirkətinin səhmlərini 
ş
ort  əsasda  alması  idi.  1857-ci  ildə  Ohio  Life  nsurance  and  Trust 
Company-nin  Nyu-York  ofisindəki  kassiri  fond  birjasında  şəxsi  əməliy-
yatlarında iştirak etmək üçün şirkətin demək olar ki, bütün aktivlərin mə-
nimsəmişdir.  Bu  xəbər  sonralar  Londonda,  Liverpulda,  Parisdə,  Ham-
burqda və Stokholmda müflisləşmələrlə nəticələnmişdir. Yüz ildən sonra 
oxşaq hadisənin qəhramanı Nik Lison olmuşdur.  
1929-cu  ildə  özünə  bir  sıra  investisiya  trastını,  istehsal  və  şəkil 
avadallığının,  kameraların,  slot-maşınlarının  təchizatı  ilə  məşğul  olan 

 
231
ticarət  şirkətlərini  daxil  edən  London  imeriaya  Xatrisi  müflisləşmişdir. 
Xatri United Steel şirkətini alaraq polad biznesinə daxil olmaq istəmişdir, 
lakin 8 mln. funt sterlinq məbləğində kredit götürərək qirova saxta əmlak 
sənədlərini  qoymuşdur.  Onun  müflisləşməsi  Britaniyanın  pul  bazarında 
defisitə,  Amerika  bazarından  onkoll  kreditlərin  çıxarılması  və  fond 
bazarında artan trendin qırılmasına gətirmişdir. 
 
“Köpüklər” və yalanlar 
 
Bəzi köpüklər yalanın nəticəsində əmələ gəlmişdir, digərləri isə yox. 
Missisipi şirkətinin köpüyü yalanın özərində yox, Cənub Dənizlər Şirkəti 
isə  məhz  yalanın  əsasında  şişmişdir.  stənilən  “köpük”  qanuni  və  yaxud 
yarı-qanuni  əsasında  əmələ  gəlir.Missisipi  şirkəti  köpüyə  Con  Lou  milli 
vergilərin  yığılmasını  üzərinə  götürdükdən  sonra  çevrilmişdir.  Louya 
Vandom  meydanında  yerləşən  tikintilərin  üçdə  biri,  Parisdə  qiymətli 
daşınmaz  əmlak  və  həmçinin,  kənd  zonalarında  torpaq  sahələri  məxsus 
idi. Onun fəaliyyəti yalan olmamışdır, lakin onun müflisləşməsi iki yalnış 
təsəvvürə  əsaslanırdı:  1)  səhm  və  istiqrazlar  puldur;  2)  tələbə  müvafiq 
olaraq iri həcmdə pulların buraxılması inflaysiyaya səbəb olmur. 
Cənub  Dənizlər  Şirkətinin  köpüyündə  Cənub  Atlantikada  ticarətdə 
inhisarçılıq,  sadəcə  bəhanə  idi.  Britaniya  hökumətinin  dövlət  borcunun 
konsolidasiyasiyasi bu şirkətinin ticarət aspektlərini tamamilə dağıtmışdır, 
bundan  sonra  isə  birja  oyunu  dövlət  borcunu  tamamilə  dağıtmışdır.  Con 
Blant  və  onun  partnyorları  qirova  qoyduqları  səhmlərinin  bahalaşması 
hesabına  varlanmaq  istəyirdilər.  Əldə  etdikləri  pulları  onlar  daşınmaz 
ə
mlakın  alınmasına  xərcləyirdilər;  iflas  zamanı  Blant  6  əmlakın  alın-
masına dair müqaviləyə malik idi; Şurman adlı insan isə ümumi məbləği 
100 min funt sterlinq olan 4 müqaviləyə malik idi. Gəlir əldə etmək üçün 
Cənub Dənizlər Şirkəti daim kapitalını və səhmlərinin qiymətini artırmalı 
idi. Eyni zamanda, hər iki istiqamətdə Ponsinin piramid modelində olduğu 
kimi artım artan templərlə getməli idi. 
Ponsi  əmanətçilərə  45  gün  müddətində  40%-lıq  gəlir  ödəməyə  söz 
vermişdir.  Bu  qədər  qeyri-adi  gəlirlik  onunla  izah  olunurdu  ki,  o 
qiymətsizləşmiş xarici valyutaları alır və bu pullara Beynəlxalq poçt itti-
faqın kuponlarını alırdı. Bu kuponları sonralar rəmzi məzənnə ilə Amerika 

 
232
dollarına  dəyişdirilə  bilərdi.  Çox  güman  ki,  bu  növ  arbitraj  1922-ci  ilin 
avqust ayında Ponsi həbs olunduqda gəlirli idi. Ponsi həbs olunmuşdur və 
7.9 mln. $ öhdəliyə və 61 mln. $ kupona malik idi. 
Ponsidən  əvvəl  olan  insanlar  tarixdə  daha  az  iz  qoumuşdular. 
Münxendən olan aktrisa Bavariya fermerləri tərəfindən alınmış əmanətlər 
üzrə  20%  ödəməyə  söz  vermişdir.  Ona  cəmi  3  mln.  qulden  verilmişdir. 
Nəticədə o və onun köməkçiləri 1872-ci ildə uzun müddətə həbs cəzasını 
almışdır.  Plaxt  adlı  keçmiş  məmur  1600  dul  qadın  və  yetimlərdən  aldığı 
pullara  görə  fond  birjasında  əməliyyat  həyata  keçirməklə  40%  illik  faiz 
ödəməyə  söz  vermişdir.  Lakin  onun  aldığı  səhmlər  gəlir  gətirməmişdir,  
nəticədə o, 6 il ömrünü həbsdə keçirmişdir.  
qtisadi bum inkişaf etdikcə tamahkarlıq artır və fırıldaqçılar qiymət 
köpüyünü şişirtmək üçün mürəkkəb sxemləri icad etmək məcburiyyətində 
olmurdular. 1720-ci və bir dəfə 1847-ci ildə fırıldaqçılar bir çox insanları 
aldatmağa  nail  olmuşdurlar,  ona  baxmayaraq  ki,  yalan  ağ  saplarla 
tikilmişdir. Məsələn, 1720-ci ildə fırıldaqçı investorlara hər hansı fantastik 
ideya  üzərində  pul  qazanmağı  təklif  etmişdir,  sirri  isə  müəyyən  vaxta 
açmağa söz vermişdir. Digər sxem isə mövcud olmayan aktivlərin satışına 
ə
saslanmışdır.  1990-cı  illərdə  birja  bumunun  sonunda  şirkətlər  əllərində 
biznes  planları  hələ  olmadan  investorların  pullarını  cəlb  etməyə 
bacarmışdı. 
Növbəti misalda fırıldaqçılar qadınların maliyyə  müstəqilliyini əldə 
etmək arzusundan istifadə etmişdirlər: 
Bir  neçə  xanım  tərəfindən  yaranmış  layihə  hollandiya  analoqla-
rından geri qalmayan rənqli kətan parçaların istehsalını nəzərdə tutur.... 
Ş
irkət kənar maraqlar üçün qapalı qalmalıdır, lakin hal-hazırda ticarətin 
genişlənməsi  ilə  əlaqədar  sizin  şirkətin  səhmlərini  əldə  etmək  imkanınız 
var. 
Sonrakı dövrlərəd həm tarixçilər, həm də iqtisadçılar qeyd edirdilər 
ki,  səhmlərin  reklamı  həqiqətə  uyğun  deyil  idi:  “Yaranan  şirkətlərin  bir 
ş
oxları  hər  hası  istehsal  və  ya  kommersiya  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olmaq 
niyyətində deyildi. Onlar nə yollara, nə də yükə malik olmayan dəmiryol 
ş
irkətinə bənzəyirdi”. “Tikinti şirkətləri göbələk kimi böyüyürdü. Onların 
bir çoxları tikinti ilə yox, tikinti sahələri ilə məşğul idilər.” “Laymxaus və 
Rozerxayze  körpüləri  ...  Ola  bilər  ki,  onlar  heç  vaxt  tikilməzdi...  Əgər 

 
233
parlament  onların  tikintisinə  sərmayə  ayırıbsa,  onda  bu  layihədə  yaxşı 
qazanmaq olar”. 
 Maliyyə fəlakəti itkilərin digərlərin üzərinə keçirilməsinə əsaslanan 
fırıldaqların  sayını  artırır.  Əgər  bazar  qeyri-qanuni  brokerlərə  qarşı 
tədbirlər görməyə başlayırsa, onda onlar tezliklə kontorlarını yığıb aradan 
ş
ıxırlar.  Yeni  əmanətçilər  kifayət  qədər  gəlir  gətirməyəndə,  Blant  pulları 
Cənub Dənizlər Şirkətində alırdı; elə əvvəllər qeyd olunan Riqas ailəsində 
kimi. 1861-ci ildə Bəyxreder Henri Ştrausberqi ağıllı insan adlandırmışdır, 
“lakin  onun  köhnə  deşiklərin  örtülməsi  üçün  yeni  təşkilatlar  yaratması 
üsulu  çox  təhlükəlidir,  əgər  o  hər  hansı  gözlənilməz  maneəyə  rast  gəlsə, 
onun  yaratdığı  struktur  dağıla  və  eyni  zamanda  milyonlarla  sadəlöv 
səhmdarları özü altında bastıra bilər.” Təbii ki Bləyxreder haqlı idi. Digər 
alman  maliyyəçisi  Qustav  Qoddefroy  1873-cü  ildə  dəmiryol  və  mədən-
lərin  səhmlərini  aldığına  görə  itkilərə  məruz  qalmışdır  və  mövqelərini 
fond bazarında saxlamaq üçün o özünə məxsus beynəlxalq ticarət şirkətini 
tamamilə müflisləşmişdir.  
Bu əbədi optimistlər əmin idilər ki, onlar uğura ilk dəfədən nail ola 
biləcəklər, lakik uduzanda onlar ikinci dövrə vermək qərarına  gəlirlər və 
çox  vaxt  o  zaman  stavkalarını  iki  dəfə  artırırlar.  1920-ci  illərin  sonunda 
Amerika  banklarına  anderraytinqlə  məşğul  olmağa  icazə  olduqda  Chase 
Bank-ından Albert Yiqqins və National City Çarlz Mitçel hökumətin faiz 
ödənişlərindən imtina etdikdən sonra hələ Çili və Peru istiqrazlarını köhnə 
qiymətlərlə  satmağa  davam  etmişdilər.  Qoratsi  də  bu  haqqda  belə 
söyləmişdir: “Pul qazanın; imkan daxilində bunu vicdanlı edin, lakin istə-
nilən  halda  pul  qazanın”.  Cənub  Dənizlər  Şirkətinin  köpüyünün 
xarakteristikasını verən Conatan Svift də kinaəli ifadə işlətmişdir: 
Kassadan kənarlaşmadan pul qazan. 
Bundan sonra ərinməsən, kütləyə mədəniyyət gətir.  
Bu mövzunun müzakirəsində nöqtəni Balzak qoymuşdur: “Hətta ən 
vicdanlı ticarətçilər öz əhlaqsızlığı ilə həddləri  aşan bu ifadəni işlədirlər: 
“Kim bacararsa, o xilas olacaq”.” 
 
 
 
 

 
234
Vicdanlı oyunçular 
 
Bir  sıra  ədəbiyyat  əsərlərində  şahzadə  qanlarından  olan  qəhrəman-
ların qumar oynamaqları qınanır, çünki bu insanlar vəd verəndə borcların 
qaytarılmasını qeyrət məsələsi kimi qələmə verirlər, pulu qaytarmaq vaxtı 
çatanda  isə  qeyrət  yaddan  çıxır.  Avstriyalı  ziyalılar  Prus  yunkerlərinə 
nisbətən  bu  nöqteyi-nəzərdən  özlərini  çox  pis  aparırdılar.  Eduard  Lasker 
iddi  edirdi  ki,  “işə  qeyri-peşəkarlar  əl  atanda  onlar  əsil  fırıldaqçılardan 
daha  pis  davranırlar”.  Emil  Zolyun  “Pul”  romanında  Dayqremeont  ona 
Banque Universelle
-ni yaratmağa dəstək göstərmək üçün Sakkanı markiz 
de  Boenın  yanına  göndərir:  “Əgər  o  udsa,  ciblərini  dolduracaq;  əgər 
pulları  uduzsa,  onda  o  heç  nə  ödəməyəcək.  Bu  çox  təbiidir  və  insanlar 
buna  öyrəşməlidir”.  Yenə  də,  həm  romanlada,  həm  də  real  həyatda 
ziyalılar direktorlar şurasında yer tutmağa çalışırdılar. Virt dəmiryolların, 
bankların  və  digər  sənaye  şirkətlərin  direktorlar  şurasında  işdən  başı 
çıxmayan Avstriya şahzadələrin, land qrafların və digər ziyalıların adlarını 
çəkirdi.  Banque  univarselle-nin  hesablarına  nəzarət  etmək  üçün  Sakkar 
Russo  və  Lavinye  cənabları  təyin  olunmuşdur.  Onlardan  birincisi 
ikincisinin  –  hündürboy,  sarışın  və  iddialı  birisinin  -  himayəsində  idi. 
“Pul”  Yucin  Bontu  və  onun  Union  Generate  haqqında  real  hadisələrə 
ə
saslanan  romandır,  onun  əmanətçilərinin  siyahısına  ziyalı  və  taxtın 
varisləri daxil idi. The Economist nəşriyyatı 1848-ci ildə bu ziyalı və zati-
aliləri rişxənd siyahısını başına qoymuşdur: 
Bu  gün  müşahidə  olunan  ruhsuzluq  və  yorğunluq  ağılsızlığın, 
tamahkarlığın,  dözülməz  yekəxanalığın,  və  zati-alilərin  qumar  oyun-
larında  iştirak  etmək  həvəsinin  nəticəsi  idi,  bu  isə  cəmiyyətin  bu  ali 
təbəqəsinə silinməz ləkə salmışdır. 
Rozenberq  iddia  edirdi  ki  fransız  və  avstriyalı  ziyalılar  qazanmaq 
üçün  istənilən  əmlakı  aldıqları  zaman,  Berlin  zadiganları  bu  kimi  əmə-
liyatları  Prusiyada  məhdudlaşırırdılar,  buna  misal  kimi  Mevissenin  50 
mln. taler kapitalı olan bankın idarə heyyətinə daxil olmasının qarşısının 
alınması idi. O, fərz edirdi ki, prusiyalı yunkerlər çaxır və kənd təsərrüfatı 
bazarında möhtəkirliklə məşğul olmuşdular və bununla əmlak bazarından 
yan  keçmişdirlər.  Ola  bilər  ki,  bu  1857-ci  ildə  belə  idi.  Lakin  növbəti 
onillikdə  pullara  qarşı  münasibət  tamamilə  dəyişmişdir.  Almaniyada 

 
235
dəmiryolların tikintisi ilə əlaqəli qalmaqalda Almaniyanın zadəganlarının 
bir çoxlarının adı çəkilmişdir.