Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
Satqın mətbuat 
 
Möhtəkirliyə  mədbuat  da  dəstək  göstərmişdir.  Bəzi  jurnalistlər 
özlərini  satırdılar,digərləri  həddən  artıq  tənqidçi  idi,  üçüncü  isə  hər  iki 
tərəfə  işləyirdilər.  Daniel  Defo  1719-cu  ildə  birja  maklerləri  sərt  tənqidə 
məruz  qoymuşdur,  1720-ci  ildə  isə  səhmlər  bahalaşandan  sonra  o  firkini 
tamamilə dəyişmişdir. Onu Royal African Company haqqında yazdıqlarda 
şə
xsi  marağı  olanlara  o  səmimi  qəlbdən  nifrət  edirdi;  lakin  analitiklər 
hesab  edirdilər  ki,  o  hər  hansı  səhmlərə  malikdir  və  ya  şirkətlərdən  biri 
ona  pul  vermişdir.  XIX  əsrdə  fransız  mətbuatı  bir  o  qədər  də  inkişaf 
etməmişdir; 1837-ci ildə bir jurnalist belə yazmışdır: “Mənə 30 000 frank 
verin  və  mən  ən  pis  şirkətin  səhmlərini  reklam  vasitəsilə  satacam”. 
Qazetlərin  maliyyələşdirilməsi  ilə  həm  də  Laffitt  də  məşğul  idi.  Banque 
de Lyonat de la Loire-
dan Çarlz Savari 500 jurnalist saxlayırdı, onlar isə, 
öz növbələrində, banka hər dəfə müstəqil ekspertlər kimi tərif vururdular. 
Jurnalistlər  çox  vaxt  bankirlər,  birja  işçiləri  və  investisiya  ictimayyəti 
arasında populyarlıq qazanmağa çalışırdılar. Bləyxreder birbaşa möhtəkir 
ə
məliyyatlarda  iştirak  etməkdən  çəkinirdi,  lakin  o  bir  sıra  kütləvi 
informasiya  vasitələrinə  və  nəşriyyatlara  malik  idi,  hansılar  ki,  maliyyə 
maraqlarını  qarşılamaq  üçün  istifadə  olunurdu.  1890-1891-ci  illərdə  o, 
hansısa  Pol  Lindaunun  Meksikaya  səfərini  maliyyələşdirmişdir,  orada 
jurnalist bu ölkə haqqında Bləyxrederin adını çəkmədən 39 məqalə və bir 
kitab  yazmışdır,  maraqlıdır  ki  həmin  müddətdə  sahibkar  alman  fond 
birjasında  meksika  istiqrazlarını  satırdı.  Ümumiyyətlə,  Avropada  XIX 
ə
srdə tənqidi qazet məqalələrinə rast gəlmək çətin idi.  
Digər  tərəfdən,  ABŞ-da  1890-cı  illərdə  maliyyə  sahəsi  mətbuat 
tərəfindən  izlənilirdi  və  ondan  qorxurdu.  Ən  azı  belə  nəticəyə  qanuni  və 
qeyri-qanuni sazişlər arasında tərəddüd edən Çikaqonun tramvay maqnatı 
olan Çarlz Tayson Eyerksın tərcümeyi-halına baxsaq nəticəyə gələ bilərik. 
Eyerks  şirkətinin  səhmlərini  satmağa  kömək  edə  biləcək  mətbuatın 
köməyinə ehtiyacı var idi. Nəticədə o çıxış yolunu tapmışdır, yenicə təsis 
edilmiş Çikaqo universitetinə rəsətxana hədiyyə etmişdir. Lazımınca “piar 

 
236
olunmuş”  Eyerks  adını  təmizə  çıxardaraq  Avropada  səhmlərini  sata 
bilmişdir. Lakin sonralar həmin mətbuat onu Çikaqonu tərk etməyə vadar 
etmişdir. 
Ə
lverişli  investisiya  qoyuluşları  haqqında  dostlara  və  qohumlara 
mərbuatda  bunun  haqqlda  məlumat  verməkdən  əvvəl  xəbər  vermək 
insayder  ticarət  kimi  köhmə  üsuldur  və  bu  gün  də  geniş  istifadə  edilir. 
Xəbərlərdə məlumat verilməsindən əvvəl səhm və istiqrazlarla müəmmalı 
ə
məliyyatlar  ixtisaslaşdırılmış  kompyuter  avadanlığı  vasitəsilə  izlənilir. 
stintaqın  müasir  metodları  Wall  Street  Journal-in  investisiya  analitiki 
Foster  Uinansın  həbs  edilməsi  ilə  nəticələnmişdir,  o,  öz  dostuna 
informasiya  vasitələrində  hələ  dərc  olunmamış  məlumatı  vermişdir;  eyni 
zamanda  müdafiə  naziri  Tayer  dostuna  qabaqcadan  müəyyən  məlumatın 
verilməsinə  görə  məsuliyyətə  cəlb  edilmişdir.  (Tayerin  dostu  alınmış 
məlumatın  əsasında  möhtəkir  əməliyyatlarını  aparırdı;  Uinans  bu 
təcrübəsində  “Təlimin  sirrləri:  Wall  Street  Journalında  qalmaqal”  adlı 
1986-cı  ildə  St  Martin`s  nəşriyyatında  dərc  edilmiş  kitabı  yazmaqla 
qazana da bilmişdir). Eyni üsuldan Nyu-Yorkdan olan Merrill Lynch bro-
keri  istifadə  etmişdir,  o  məlumat  dərc  edilməmişdən  əvvəl  mətbuatdan 
lazım  olan  məlumatı  alırdı.  nsayder  məlumatın  əldə  edilməsi  sxemi 
kifayət qədər sadədir. Məlumat vicdansız brokerə məlum olduqdan sonra, 
o,  məlumatı  uzaqlara  göndərir,  məsələn,  Sürixə.  Sürixədəki  broker 
London  və  ya  Nyu-York  meydanlarında  böyük  sifarişlər  edir,  o  vaxta 
qədər  oradakı  makler  kontorları  fırıldağın  olub-olmamasını  aşkar  edə  və 
ə
məliyyatı gecikdirə bilməyəcəklər. 
Səhm  məzənnələrinin  manipulyasiyası  üçün  üsul  kimi  internet 
səbəkəsi  də  istifadə  olunmağa  başlamışdır.  17  yaşlı  Conatan  Lebek  ona 
məxsus  az  likvidli  səhmlər,  haqqında  internet-forumlarda  müsbət  rəylər 
qoyurdu.  Onun  məqsədi  bu  kağızlara  marağın  artırması  və  nəticədə 
qiymətlərin  bahalaşması  idi.  Əgər  bu  alınırdısa,  onda  o  artan  qiymətlərə 
səhmləri satırdı. Qiymətli Kağızlar üzrə Komitə onu 500 min $ ödəməyə 
məcbur etmişdir.  
MSNBC – işgüzar xəbərlər televiziyasıdır. Bu kanalda verliş aparan 
insanlar onlara məxsus səhmlərini təbliğ etmişdir. 
Enron  şirkəti  bir  neçə  qrup  xarici  məsləhətçi  və  həmçinin,  hər  il 
korporasiyanın  kütləvi  informasiya  vasitələrilə  əlaqələri  müzakirə  edən 

 
237
jurnalistləri  saxlayırdı.  Bu  müzakirələrdə  iştirak  edənlərin  illik  50  min  $ 
maaşları  bu  kimi  əhəmiyyətsiz  öhdəliklərini  yerinə  yetirilməsi  üçün  bir 
qədər çoxdur.  
 
Ş
übhəli üsullar 
 
Maliyyə  cinayyətlərin  bir  sıra  növləri  mövcuddur.  Oğruluq,  icti-
maiyyətin çaşdırılması və birbaşa yalanlardan başqa qeyri-məqsədli xərc-
lənmə,  kapitaldan  dividentdlərin  ödənilməsi,  borc  vəsaitlərin  silinməsi, 
insayder məlumatı əsasında səhmlərin alınması, qiymətə təsir edə biləcək 
vacib  məlumatı  açmadan  bazarda  səhmlərin  satışı,  qeyri-rəqabət  alışların 
həyata  keçirilməsi,  insayderlərin  maraqlarında  olan  kreditlərin  verilməsi, 
verilmiş  sifarişlərin  yerinə  yetirilməməsi  və  mühasibat  sənədlərinin 
saxtalaşdırılması kimi fırıldaq sxemlər də mövcuddur. 
1846-cı  ildə  dəmiryollar  bumunun  dövründə  Corc  Xadson  Britani-
yanın dəmiryolları tarixində böyük iz qoymuşdur, çünki o, eyni zamanda, 
sadalanan  bütün  metodlardan  istifadə  etmişdir.  Eyni  zamanda,  dörd 
dəmiryolunda  rəis  vəzifəsində  çalışan  bu  insan  özünü  digər  rəqiblərinə 
qarşı  istənilən  qanundan  üstün  hesab  edirdi.  Onun  hesabları  bir-birinə 
qarışmışdır və özü bilmədən o York və Şimal mərkəzi dəmiryolun səhm-
lərini və ya fondları mənimsəmişdir. Fiziki şəxs kimi o, artıq vəzifəsində 
çalışan şirkətlərlə müqavilə bağlayırdı və beləliklə qanunu pozmuşdur. O 
Şə
rq  qraflığın  dəmir  yollarının  dividentlərini  2-dən  6%  qədər  artırmışdır 
və  sonralar  balansı  bağlamaq  üçün  hesabları  dəyişmişdir.  York  və  Şimal 
mərkəzi  dəmiryolunun  dividentləri  kapitaldan  ödənilirdi.  Eyni  təqsirlər 
Yorkşir,  Nyukasl  və  Bervik  dəmiryollara  ünvanlanmışdır,  lakin  o  bütün 
iddiaları  dəmiryollara  genişləndirmək  üçün  öz  pulunu  verməsi  faktı  ilə 
rədd  etmişdir.  O  risk  etmişdir  və  buna  görə  o  hər  hansı  əmlak  imtiyaz-
larına hüququ var idi, hansılar ki son nəticədə dəmiryolunun genişlənməsi 
hesabına əmələ gəlmişdir. O, adından istifadə edərək, şirkəti üçün əlverişli 
hesab  etdiyi  sazişləri  bağlayırdı,  lakin  onların  qanuniliyi  çox  şübhəli  idi. 
Buna  baxmayaraq,  onun  karyerası  parlaq  idi  və  Britaninyanın  dəmir-
yolların inkişafında böyük rol oynamışdır.  
1850-ci  illərdə  Birləşmiş  Ştatlarda  nüfüzlu  insanlardan  biri  Nyu-
York və Nyu-Xeyvenin, Nyu-York və Qarlemin, müəyyən müddət ərzində 

 
238
Mərkəzi  llinoys dəmiryollarının prezidenti Robert Şuyler idi. Bir müəllif 
tərəfindən  “vicdanlı  fırıldaqçı”  adlandırılan  Şuyler  1854-cü  ildə  özü  ilə 
səhmlərin  satışından  və  gəlirlərin  gizlətməsindən  2  mln.  alıb  Avropaya 
qaçmışdır. Van Bleq fərz edir ki, 1857-ci ildə Amerika böhranının sürət-
lənməsi  Şuylerin  fırıldqaları  haqqında  xəbərlərin  yayılmasından  sonra 
ölkədən Britaniya kapitalının qaçması idi. Baxmayaraq ki, Şuyler  llinois 
Central
-ın  direktor  vəzifəsindən  1853-cü  ildə  getmişdir,  onun  tərəfindən 
həyata  keçirilmiş  fırıldaqlar  şirkətin  səhm  və  istiqrazlarının  kütləvi 
satışına  gətirmişdir.  Şirkətin  səhmləri  tamamilə  dəyərdən  düşmüşdür, 
istiqrazıların  nominal  qiyməti  1855-ci  ilin  avqust  ayında  60%  dəyərini 
itirmişdir;  1856-cı  ilin  fevral  ayında  isə  istiqrazların  səviyəsi  90  punkta 
qaytmışdır.  Avropa  investorlarına  40  000  səhm  və  dəyəri  12  mln.  olan 
istiqraz paketin 85%-i məxsus idi. Şuler döğrudan da Şullerin 1854-cü ildə 
baş verən təşvişdə rolu var idi, lakin 1857-ci ildəkinə onun aydiyyatı yox idi. 
1920-ci  illəri  Birləşmiş  Ştatlarda  “maliyyə  tarixində  ən  miqyaslı 
fırıldaqlar  erası”  adlandırılmışdır,  lakin  bu  1990-cı  illərdən  əvvəl 
deyilmişdir.  O  dövrün  fırıldaqçılar  siyahısında  fond  birjasının  dağılması 
ilə  əlaqədər  xərclərini  ödəmək  məqsədilə  öz  şirkətini  talayan  Harold 
Rassel  Snayderin  adı  da  çəkilir  (bu  nöqteyi-nəzərdən  bu  Riqas  ailəsinə 
bənzəyir).  Artur  Montqomeru  Karlo  Ponsinin  yolunu  gedərək  60  gün 
ə
rzində 400% gəlir vəd verən valyuta investisiya sxemini təşkil etmişdir. 
Çarlz  Bob  ona  görə  məhşurlaşmışdır  ki,  Antarktidaya  ekspedisiya  üçün 
100  min  ayırmışdır  və  buna  görə  “admiral  Dik”  adını  qazanmışdır.  Bu 
aksiyanın məqsədi ona məxsus olan aviasiya səhmlərini məşhurlaşdırmış-
dır,  hansılar  ki,  1927-ci  ildə  Parisdə  lindberqin  gəlməsindən  sonra 
ictimaiyyətdə populyarlıq qazanmışdır.  
1930-cu illər ərzində  fırıldqçılığım bariz nümunəsi Ayvar Krüqerin 
Bank of United States və Semuel  nsullun Middle West Utilities-in müf-
lişləşməsi idi. Nyu-York fond birjasında 1929-1933-cü illərdə baş verən-
ləri  təsvir  edən  Barni  Uiqmor  qeyd  edirdi  ki,  nsullunun  adı  o  qədər 
ləkələnmişdır  ki,  o  həbsə  düşməkdən  qorxduğu  üçün  Birləşmiş  Ştatları 
tərk  etməyə  məcbur  olmuşdur,  lakin  daha  sonralar  o,  qorxduğu  bu 
maddələr  üzrə  qünahsız  bilinmişdir.  Uiqmor  iddi  edirdi  ki,  nsull  gözəl 
idarəedici  idi  və  alıcı  bumu  müddətində  o  kapitalların  dəyərindən  daha 
çox qiymətə pis idarə edilən şirkətləri  almışdır. Bu kimi alışlar  nsulllun 

 
239
holdinqini  borc  quyusuna  salmışdır,  faiz  ödənişləri  isə  1930-cu  illərdə 
depressiya  zamannı  səhm  tutanların  aktivlərini  dəyərsizləşdirmişdir. 
Uiqmor  Nyu-York  banklarınının  və  onların  şöbələrinin  bazar  qiymət-
ləndirmə  metodlarına  ehtiyatla  yanaşır.  Chase  Bank-dan  olan  Albert 
Uiqqins o dövrdə “Uol Stritin ən məşhur insanı” titulunu daşıyırdı, lakin o 
Senatın  istintaqından  sonra  heç  olmuşdur,  çünki  Uiqqisin  bankın,  onun 
ş
öbələrinin  və  müştərilərin  pullarına  özü-özü  ilə  əməliyyatlar  aparırdı. 
National City Bank və bu bankın investisiya filialından olan Çarlz Mitçell 
də  bazarda  onun  maraqlandıran  şirkətlərin  gəlir  səviyyəsini  müəy-
yənləşdirmək üçün insayder məlumatlarından istifadə etmişdir.  
 
1920-ci və 1990-cılar 
 
Göründüyü  kimi,  rüşvətin  miqyasına  görə  1980-ci  və  1990-cı  illər 
1920-cilərdən  xeyli  qabağa  getmişdilər.  Bunun  səbəblərindən  biri  son 
dövrlərdə  mənəvi  dəyərlərin  itirilməsi  idi.  kinci  səbəb  rüşvət  alanın 
üzərinə götürdüyü risk müqabilində aldığı mükafatın artması idi. Səhmlər 
üzrə  opsionlar  uğur  nəticəsində  daha  çox  qazanmağa  imkan  verirdi. 
Maliyyə sahəsində demokratlaşma baş vermişdir. Üçüncü səbəb Qiymətli 
Kağızlar  və  Birjalar  üzrə  Komitə  tərəfindən  1930-cu  illərdə  sertifikatlaş-
dırılmış  auditorların  rolu  idi.  lk  dövrlərdə  auditorların  məqsədi  inves-
torları daim material ehtiyyatlarını və debitor borclarını şişirtməyə meyilli 
olan  menecerlərdən  qorumaq  idi.  Auditor  şirkətlərinə  yoxlamaların 
keçirilməsi  və  ya  maliyyə  hesabatında  verilən  göstəriciləri  təstiq  etdik-
lərinə  görə  pul  ödəyirdilər.  Ola  bilsin  ki,  auditorlar  ictimai  maraqlarının 
keşiyində  dururdular,  lakin  pulları  onlara  reviziya  olunan  şirkətlər 
ödəyirdi.  Yoxlanılan  şirkətlərin  bəziləri  auditorlara  ikimənalı  təkliflərlə 
müraciət edirdi, sonuncular isə iki seçim arasında qalırdılar: baş verənlərə 
göz yummaq və ya müştərini itirmək. 
 
Bank tamahkarlığı 
 
Son  bir  neçə  yüzillik  müddətində  maliyyə  fırıldaqlarının  və  yalan-
ların  miqyasını  ölçmək  üçün  dəqiq  məlumat  mövcud  deyil.  Mətbual 
nümayəndələrinin  “vəhşiləşməsi”  onu  göstərir  ki,  məmurların  qanunsuz 

 
240
fəaliyyəti  daha  çox  ictimaiyyətə  təqdim  olunur  (ona  baxmayaraq  ki, 
cəmiyyətin  aldadılma  metodları  ola  bilsin  ki,  dəyişmişdir).  fşa  olunmaq 
riski  artır;  tərəzinin  digər  gözündə  isə  ondan  da  tez  artan  gəlir  var. 
“Bankirlər”  adlanan  kitabında  Martin  Mayer  yalana  qarşı  qabaqlayıcı 
tərdbirlər  üzərində  dayanmır,  Ceyms  Gibbons  isə  hələ  1859-cu  ildə 
bunları  qeyd  etmişdir:  “Bu  gün  bank  fırıldaqların  mövcudluğu,  dünən 
həmin  bankirlərin  vicdanlı  olub-olmaması  haqqında  birmənalı  qərar 
vermək mümkün deyil. Bundan sonra Gibbons qeyd edir ki, “oxucuya elə 
gələ  bilər  ki,  bir  hadisə  bütöv  yalanlar  sisteminin  mövcudluğuna  işarə 
edir; bu isə fırıldaq gözləntisini yaradır”. 
Hələ 1859-cu ildə Gibbons tərəfindən deyilmiş bu sözlər bu gün də 
aktuallığını itirmir. Ümumi qəbul olunub ki, bank və bankirlər düzgünlük 
rəmzi olmalıdırlar, və çox güman ki onlardan bəziləri məhz belədir. 1990-cı 
illərdə  bir  çox  banklar  Long-Term  Capital  Management-i  fəal 
kreditləşdirirdilər,  çünki  o  dövrdə  b  xec  fondu  ən  öndə  edən  hesab 
olunurdu. (Xec fondu termini “hedge” sözündən götürülmüşdür və itkilər-
dən  sığorta  mənasını  daşıyır,  buna  görə  elə  gəlir  ki  fond  rəhbərləri  öz 
investisiya  portfellərinin  elə  diversifikasiya  edirlər  ki,  riski  maksimum 
dərəcədə  azaltsınlar,  lakin  əslində  xec  fondları  öz  səhmdarların  və 
investorların  gəlirlərini  artırmaq  üçün  fəal  çəkildə  borc  vəsaitlərini  cəlb 
edirlər).  LTCM  ən azı iflasına qədər  gözəl  gəlirlik göstəricilərini nümaiş 
etmişdir.  Banklar  həvəslə  LTCM-ı  kreditləşdirirdi,  çünki  onlar  fondun 
sazişlərində və müvafiq olaraq gəlirlərində iştirak etməyə can atırdı. Lakin 
1998-ci ilin yay aylarında LTCM maliyyə çətinlikləri ilə rastlaşmışdır.  
Bankers  Trustın  derivativlərlə  köbud  davrandığı  və  Bank  of  New 
York-un  rus  pulların  yuması  bu  gün  tədbiq  edilən  bank  standartlarının 
1920-ci ildəkilərdən çox da uzaq getmədiyindən xəbər verir.  
1990-cı  ilin  bum  dövründə  hamı  varlana  bilmişdir.  Aparıcı 
investisiya  bankları  yeni  açılmış  şirkətlərin,  xüsusilə  də  informasiya  və 
biotexnologiya  sahəsində  təşkilatların  səhmlərinin  yerləşdirilməsində 
böyük  məbləğdə  komisyon  haqları  alırdı.  nvestisiya  bank  əməliyyatları 
ilə həmin strukturların investisiya aktivlərin idarə edilməsi üzrə fəaliyyəti 
arasında  tikilmiş  “çin  səddi”  1930-cu  ildə  qəbul  edilmiş  Qlass-Stiqall 
qanunun  ləvğ  edildikdən  sonra  da  saxlanılmalı  idi.  Bu  qanun  1920-ci 
illərdə  başlanmış  sui-istifadələrin  qarşısını  almaq  üçün  qəbul  edilmişdir. 

 
241
Bank və investisiya şirkətləri “söz vermişdilər ki”, onlar bu qanuna riayət 
edəcək  və  qiymətli  kağızlar  üzrə  alalitiklərin  etdikləri  bəyanatlar 
investisiya bankirlərinin daha çox qiymətli kağız satmaq istəyi ilə əlaqəli 
olmayacaq.  
Lakin  gəlin  faktlara  baxaq.  Merrill  Lynch  şirkəti  1980-ci  illərdə 
ə
manət  təşkilatların  əmanətləri  ilə  fırıldaq  sxemlərində  fəal  iştirak 
etmişdir.  Henri  Blocett  qəsdən  səhv  məlumatı  verirdi.  Məhz  Merrill 
Lynch  Enrona  iştirak  etdiyi  Nigeriya  layihəsində  gəlirlər  haqqında  mə-
lumatı saxtalaşdırmağa kömək etmişdir.  
Gəlin  Citibank/Citygroup  şirkətinə  baxaq.  Həmçinin,  Cek  Qrub-
manın  telekommunikasi  səhmlərinin  bazar  buraxmasını  da  yad  edək. 
Nəticədə  Citibank/Citygroup  risklərin  tənzimlənməsi  üçün  150  mln.  $ 
xərcləməli olmuşdur. Citibanka müştərilərə qarşı vicdansız hərəkət göstər-
diyinə görə Tokioda bank əməliyyatlarını dayandırmaq göstərişi verilmiş-
dir.  Bankirlər  müştəriləri  üçün  hətta  hökumət  satışına  qadağa  qoyduğu 
qiymətli kağızları satırdılar. Citibankın bir neçə top-menecerləri “istefaya 
göndərilmişdir”.  Citibankın  London  treyderləri  Alman  dövlət  istiqraz 
bazarının dağıdılmasında günahkar bilinmişdilər, burada məqsəd nəticədə 
ucuzlaşmış  istiqrazların  sonradan  əldə  edilməsi  idi.  Citibankın  pay 
fondlarının  rəhbərləri  artıq  bankın  gəlirlərinə  fikir  vermirdilər,  diqqət 
mərkəzində fondlarının gəlirləri idi. 
 
1920-ci və 1990- cı illərin günahlarının əvəzi 
 
Fırıldaqçı  əlindən  tutulsa  nə  olar?  Con  Blantın  qardaşı  və  Cənub 
Dəniz  Şirkətinində  onun  köməkçisi,  Çarlz  Blant  1720-ci  ilin  sentyabr 
ayında  bəzi  qazetlərin  yazdığı  kimi  xəcalətdən  boynuna  çatı  salmaq 
istəyirdi;  kiçik  Cenevrə  bankının  keçmiş  sədri  Çarlz  Bouçart  daşınmaz 
ə
mlaka  investisya  ilə  əlaqədar  qanunsuz  əməliyyatlarda  iştirakı  ifşa 
olunanda,  1977-ci  il  may  ayında  evində  asılmış  halda  tapılmışdır. 
Psixiatrlar iddia edirlər  ki, bu kimi hərəkətlər ad-sanın itirilməsi faktı ilə 
ə
laqəlidir.1929-cu ilin oktyabr ayında müflisləşmiş birja maklerlərin pən-
cərələrdən özlərini atması, çox güman ki, əfsanədir. 1873-cü ildə Avstriya 
iflası zamanı sui-qəsdlərin sayının artması da yalandır. Buna baxmayaraq, 
bəzi  faktlar  doğrudan  da  baş  vermişdir:  “Qırx  iki  yaşında  həyatına  son 

 
242
qoyan  Con  Sedleyr  Böyük  Britaniyanın  və  ümumiyyətlə,  istənilən  digər 
ölkənin  ən  yadda  qalan  və  ulu  fırıldaqçısı  idi.”  (Qeyd,  bu  kimi  insanın 
ünvanına  “ən  yadda  qalan”  və  “ulu”  ifadələrin  işlədilməsi  qəribədir). 
1888-ci  ildə  Denfert-Rocer  və  kibrit  kralı  Ayvar  Krüger  1920-ci  illərdə, 
və həmçinin, Enronun top-menecerlərindən biri həyatlarına sui-qəsdlə son 
qoymuşdular.  Ədəbiyyatda  fırıldaqçıların  sui-qəsdi  adı  bir  işdir. 
Dikkensin “Körpə Dorrit” əsərində cənab Mendel ictimai hamanda boğa-
zını  cib  bıcağı  ilə  kəsmişdir,  Trollopun  “Biz  necə  yaşayırıq”  əsərindən 
Avqust Melmott sinil turşusunu içmişdir. 
Qaçmaq  sui-qəsddən  daha  yunğül  üsuldur.  Nümunəvi  bir  hal  – 
Cənub  Dənizlər  Şirkətinin  mühasibat  kitablarını  saxtalaşdıran  mühasib 
Robert  Nayt  sonralar  Avropaya  qaçmışdır  və  orada  Antverpen 
həbsxanasından  qaçaraq  Parisdə  kapital  qazanmışdır.  Robert  Vesko  isə 
mənimsədiyi  pullarla  Kosta  Rikaya  və  sonra  Kubaya  qaçmışdır.  Banque 
de  lyon  et  de  la  Loire
-ni  aldadan  Çarlz  Savari  Kanadada  vəfat  etmişdir. 
Yucin  Bontu  Fransaya  5  il  sonra,  yəni  onun  təqsirli  bilindiyi  maddədə 
dəyişikliklər baş verəndən sonra qaytmışdır. Buna bənzər bir hadisə Arend 
Cozefin başına da gəlmişdir, 1763-cü ildə onun müflisləşməsindən sonra 
maliyyə təşvişi başlamışdır və 25 iyulda DeNeufville-nin iflası zamanı öz 
pik nöqtəsinə çatmışdır və əsl təşvişə çevrilmişdir. Arend Cozef 600 000 
qulden  götürərək  özünü  təhlükəsizlikdə  hiss  edə  biləcək  azad  şəhər 
Krüylenburqa  üz  tutmuşdur.  Cozefin  Amsterdamda  qoyduğu  borcun 
məbləği bir milyon gulden təşkil etmişdir.  
Tarixi  müqayisələr  fırıldaqçılıqda  təqsirli  bilən  insanların  sayının 
həbs  edilmişlərin  sayına  nisbət  əsasında  aparıla  bilər.  Gəlin  1920,  1980, 
və  1990-ci  illərə  aid  bir  neçə  hadisələrə  baxaq.  1980-ci  illərdə  zibil 
istiqrazlarla  qanunsuz  əməliyyatlarda  iştirak  edən  səkkiz  və  ya  on  insan 
müxtəlif  cinayətlərə  görə  (insayder  ticarəti,  qiyməli  kağızların  qanunsuz 
rezervləşdirmə  və  yalan  məqsədi  ilə  əlbirlik)  mü1xtəlif  müddətlərə  həbs 
olunmuşlar;  ən  uzun  müddət  alanların  arasında  zibil  istiqrazların  ən  iri 
alıcıları  olan  əmanət  təşkilatların  rəhbərləri  idi.  1990-cı  illərdə  həbs 
olunmuş insanların sayı artmaqdadır, onların arasında Enrondan maaş alan 
5 nəfər və MC World Com-la əlaqəli daha iki nəfər. Hal-hazırda onların 
bir çoxları həbs xanadadırlar, lakin bu kitab yazılana qədər, çox güman ki, 
onlardan  25-i  azad  olunacaq.  Həbsə,  həmçinin  HealthSouth  şirkəti  ilə 

 
243
ə
laqəli insanlar da düşmüşdür. Oraya həmçinin Rite-Aid-in iki rəhbəri də 
düşmüşdür. Riqas ailənin üzvləri şərti iş almışdılar. Sem Uoksol və onun 
rəfiqəsi  Marta  Stüart  da  həbs  olunmuşdular.  Uol  Strit  bankirlərindən 
bəziləri  həbsə  düşmüşdür.  Credit  Swiss  First  Boston  ikinci  dəfədən 
elektron  poçtda  məktubları  pozduğuna  və  ədalətə  qarşı  şıxdığına  görə 
təqsirli  bilinmişdir.  Enron  şirkəti  ilə  əlaqəli  olan  Arthur  Andersen  audit 
ş
irkətinin partnyorlarından biri həbs cəzası çəkmişdir. 
Arthur Andersenin yüzlərlə partnyorları şirkət bağlandıqdan sonra iri 
maliyyə  itkilərinə  məruz  qalmışdırlar,  çünki  onların  partnyorluqda  olan 
bütün  payları  dəyərlərini  itirmişdir.  (Emronun  minlərlə  əməkdaşları 
nəyinki iş yerlərini, həmçinin təqaüd yığımlarını itirmişdilər).  
Maykl Milken həbsdən çıxandan sonra Milken ailəsi hesablarında 2 
mlrd. $ malik idi. Bu sərvətin hansı hissə qanuni, hansı isə qanunsuz yolla 
qazanıldığını  müəyyən  etmək  mümkün  deyil.  Nəticədə  qərar  qəbul 
olunmuşdur ki, ailənin qazanclarının yarısı qanunsuz yolla qazanılmışdır. 
Bu  vəziyyətdə  Milkenə  təyin  edilmiş  cəza  bələ  xarakterizə  olunmuşdur: 
“Siz  həbsdə  1000  gün  olmusunuz  və  azadlığa  $1  mlrd  ilə  çıxdınız.  Belə 
çıxır  ki,  sizə  həbsdə  keçirdiyiniz  hər  bir  gün  üçün  1  000  000$ 
ödənilmişdir.” 
qtisadçılar  bu  və  ya  dıgər  cəzanın  ədalətliyini  qiymətləndirmək 
üçün  kifayət  qədər  kvalifikasiyalı  deyillər.  Cənub  Dənizlər  Şirkətinin 
“köpüyü”  şişdiyi  dövründə  Parlament  nümayəndəsi  Moulsvolt  şirkətin 
direktorlarına qarşı qədim roma cəzasını tətbiq olunmasını tələb etmişdir 
(Burada insanı meymun və ilanla birlikdə torbaya salıb dənizdə boğurlar). 
Bu təklif Dreyzer tərəfindən “Titan” romanında təkrarlanmışdır: “Burada 
cəza  insanın  əvvəlcədən  boğulmasından,  sonralar  is  Bosforda  batırıl-
masından ibarətdir; sevgililərin aldadılması üçün cəza.  yirmi beş il sonra 
“Bütün  xalqlar  üçün  ev”  adlı  kitabda  deyilir  ki,  sultanlar  xəyanət  edən 
qadınları vəhşi pişiklərlə tobaya salıb Bosfora atırdılar.” Təbii ki, bu qədər 
qəddar  cəzalar  həddindən  artıqdır.  Lakin  bu  gün  iqtisadi  cinayətləri 
törədənlər, sadəcə biraz qorxu keçirdirlər və oğurluqla qazanmış pulların 
ə
sas  hissəsini  özlərinə  saxlaya  bilirlər.  Uol  Stritdən  şirkətlərin  ödədiyi 
cərimələr  –  cinayətkarın  cəzası  yox,  səhmdarların  üzərinə  qoyulan 
vergilərdir (istisna hal səhmdarların da bu işlərdə əlləri olandadır).  

 
244
Fırıldaqçıların həbsdə olmaları və ya dəb-dəbəli şəraitdə yaşamaqları 
maliyyə üçün yox daha çox korporativ idarəetmə və ya işgüzar etika üçün 
müzakirə  obyekti  ola  bilər.  Fırıldqların,  yalanların  və  oğurluqların  ifşa 
olunması,  aldadanların  cəzalandırılması  və  həbs  edilməsi  iqtisadi 
eforiyanın həddini aşmasına və nəticədə daha ciddi sosial nəticələrin baş 
verməsinə işarədir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  

 
245
10 
 
ТЯСИРЛЯНМЯ СИЙАСЯТИ: ЙАНЬЫНА 
 ИМКАН ВЕРМЯК ВЯ ЙА ЩАКИМИЙЙЯТ 
ТЯТБИГ ЕТМЯК? 
  
Яэяр  малиййя  бющранларынын  чоху  габагъан  хябяр  верилмиш 
алгоритм цзря баш верирsя, щаким даирялярин якс -тясирин стандарт ъаваб 
тядбирляриндян  истифадя  етмясиня  дяймязми?  Игтисадиййатда  тякрар 
истещсал,  мющтякирлик,  чахнашма  мцшащидя  олундугда  щюкумят  бющ-
ранын  ющдясиндян  эялмяк  цчцн  мцдахиля  етмялидирми?  Яэяр  щя,  онда 
щансы  мярщялядя?  Щаким  даиряляр  дашынмаз  ямлак  вя  сящмлярин 
гиймятляринин  артмасына  гаршы  тядбир  гябул  етмяйя  чалышмалыдырмы? 
Беля ки, бу, «кюпцйцн» шишмясиня апарыб чыхарыр вя бу йолла мцмкцн 
негатив  нятиъяляри  йумшалтмаг  олар?  Иъаря  тарифляринин  вя  корпоратив 
эялирлярин  артымы  олдугъа  мигйаслы  олур  ки,  активлярин  гиймятини 
«ютмяк»  вя  мющкямлятмяйин  мцмкцнлцйц  олдугъа  азалдыьы  щалда, 
онлар  юзц  «кюпцкляри  дялмялидирлярми?»  Активлярин  гиймяти  дцшмяйя 
башладыьы заман бу енмянин нятиъясини йумшалтмаг цчцн щакимиййят 
щяр щансы бир тядбирляри щяйата кечирмялидирми? 
Щяр  бир  юлкядя  хцсусян  малиййя  бющранлары  заманы  ликвидлийин 
кясири  проблеминин  гаршысыны  алмаг  игтидарында  олан  Мяркязи  банк 
мювъуддур. Юлкялярин чоху депозитлярин сыьортасы системляриндян истифа-
дя  едир  ки,  бу  да  ликвидлийин  кясири  банкларын  юдямя  габилиййятинин 
бющранына  вя  ифласа  апаран  зянъирвари  реаксийайа  сябяб  олмасынын 
мцмкцнлцйцнц  азалдыр.  Щятта,  юлкядя  банк  яманятляринин  гануни 
системи  олмадыгда  беля,  вятяндашлар  зянн  едирляр  ки,  аьыр  вязиййятдя 
банклар ифласа уьрадыгда беля юлкянин щюкумяти зярури тядбирляр эюрцр 
ки, яманятчиляр зийан чякмясин. 
 Бу  вя  сонракы  ики  фясил  малиййя  бющраны  шяраитиндя  дювлят 
идарячилийи  мясяляляриня  щяср  олунуб.  Бу  фясил  ясасян  она  ясасланыр  ки, 
чахнашмадан  чыхыш  йолуну  «щяр  шeйи  олдуьу  кими  гоймагда» 
эюрцр.Бу  да  просеси  тябии  йолла  игтисади  просеслярин  коррексийасына 
манечилик тюрятмядян инкишаф етмяйя имкан верир.Ъари бющран ярзиндя 

 
246
щакимиййятин  йцксяк  сявиййядя  тятбиги  сонракы  гиймят  «кюпцйцнцн» 
даща интенсив шишмясиня эятириб чыхармасы тящлцкясиня ясасланан гарыш-
мамаг  сийасятинин  тятбiгiнiн  хейриня  олан  биринъи  аргументдир. 
Базарын бир чох иштиракчылары зянн едяъякляр ки, онларын мцмкцн иткиляри 
эяляъякдя  дя  щюкумят  тядбирляринин  кюмяйиля  мящдудлашаъаг.  Беля-
ликля, инвесторларын чохунун фикриндя тутдуьу мцмкцн рискля потенсиал 
мцкафатын  нисбятинин  ящямиййяти  эяляъяк  иткилярин  сявиййясинин  азал-
масына тяряф йюняляряк тящриф олунаъаг. 
 Активляри  базар  гиймятляринин  енмясинин  нятиъялярини  йум-
шалтмаг  цчцн  истифадя  олунан  сийаси  методларын  мцхтялифлийи  инкишаф 
едян игтисади бумлары вахтында «дайандырмаг» йолу иля чахнашмалары 
габагламаьа  истигамятлянян  тядбирляря  бахыларкян  тящлил  олунур. 
Сонракы фясил Мяркязи банкын дахили пул-кредит базарында, ардынъа ися 
бейнялхалг контекстдяки фяалиййятиня щяср олунур. 
 
Müdaxilə etməmə сийасяти 
 
Игтисадчыларын  чоху  беля  щесаб  еdир  ки,  чахнашма  сон  нятиъядя 
юзц-юзцня  арадан  галхыр  вя  «алова  юзц-юзцнц  йандырмаг  имканы 
вермяк  олар»  (1).  «Сойугганлы  Банк  (Инэилтяря)  рящбярляри  ещтимал 
едирдиляр  ки,  тядриъян  тцкянмя  чахнашманын  юз  тябиятиня  хасдыр»  (2). 
Лорд  Оверстоун  щесаб едирди  ки,  бющран  дюврцндя  малиййя  системиня 
дайаг дурмаг ваъиб дейил, беля ки, системин ресурслары олдугъа бюйцк 
олдуьундан,  щятта,  кяскин  пул  дефисити  заманы  йцксяк  фаиз  дяряъяси 
юдямяйя  щазыр  оланлар  беля,  лазими  мигларда  пул  эютцрмяк  имканына 
малик идиляр (3). 1847-ъи илдя Лондонун фаиз дяряъяляриниn 10 вя 12%-ə 
гядяр  артырмасы  АБШ-а  гызыл  ахыныны  дайандырды;  Нйу-Йорка  100000 
фунт мябляьиндя гызыл апаран йцк эямисини Инэилтяряйя гайтармаг цчцн 
сцрятли  кешикчи  эями  эюндярилди  (4).  1865-ъи  илдя  Франсыз  пул-кредит 
дювриййяси щагда данышаркян барон Ъеймс де Ротшилд билдирди ки, фаиз 
дяряъяляринин  артырылмасы  хаммал  вя  гиймятли  каьызларла  мющтякирлийин 
мигйасыны  азалтмаг  цчцн  ящямиййятли  тядбир  ола  биляр.  Онун  ялавяси: 
«Яэяр  мющтякирлярин  гейри-мящдуд  кредитдян  истифадя  етмяк  имканы 
олсайды, бизим неъя бющранларла гаршылашаъаьымызы тясяввцр етмяк беля 
чятиндир» (5). 

 
247
 Бу  вязиййятдя  мяняви  тящлцкянин  проблеми  ондан  ибарятдир  ки, 
малиййя  системинин  сабитлийинин  тяминатына  йюнялмиш  щакимиййятин 
фяалиййяти  йцксяк  эялир  ялдя  етмяк  истяйян  мющтякирляри  щявясляндиря 
биляр. Бу заман онлар цмид едирляр ки, щюкумят игтисадиййатын енмя-
синя  мане  олан  тядбирляр  эюряъяк  вя  беляликля  щямин  мющтякирлярин 
иткиляринин мигдаrы ящямиййятли дяряъядя мящдудлашаъаг. Мющтякирляря 
«пулсуз  сящяр  йемякляринин»  пайланмасы  о  демякдир  ки,  эяляъякдя 
онлар, ещтимал ки, даща ещтийатсыз щярякят едяъякляр, бу да даща ъидди 
малиййя  бющранларына  эятириб  чыхара  биляр.  Бу,  эяляъяк  бющранларын 
йаранма  ещтималы  вя  дяринлийинин  ашаьы  ендирилмяси  наминя  малиййя 
бющранынын  инкишафы  просесиня  гарышмама  сийасятинин  хейриня  олан 
эцълц  аргументдир.Йцксяк  рцтбяли  мямурлар  мцяййян  мющтякирляри 
ещтийатсызлыьа эюря ъязаландырмаг имканы верян, лакин бу заман юлкя 
ящалисинин  йердя  галан  99%-ни  бу  ъязанын  мянфи  нятиъяляриндян 
максимум мцдафия едян идарячилик цсуллары иъад етмяйя етмяйя малик-
дирлярми?  Яэяр  проблемя  хяръlяр  вя  эялирлярин  мцгайисяси  васитясиля 
бахсаг,  онда  дювлят  ресурсларынын  чахнашманы  «тормoзламайа» 
хярълянмяси  мцмкцндцрмц?  Бу  да  мющтякирляри  щагсыз  эялирля  тямин 
едир. 
 Чахнашманын тябии йолла инкишафына имкан верян йанашманын ики 
тяряфи  мювъуддур.  Бир  тяряф  ондан  ибарятдир  ки,  бющран  мцддятиндя 
инвесторлар  вя  йа  мющтякирлярин  гаршылашдыьы  хошаэялмязлийин  галан 
ъамаат  тяряфиндян  мцяййян  мямнунлуг  вя  щятта,  бядхащлыгла  гаршы-
ланмасыдыр; бу бир гядяр пуритан тясяввцр олараг, чох тамащкар шяхс-
лярин ъящянням одунда йанмасыны алгышлайыр. Диэяр тяряф, чахнашмайа 
«цфунятли тропик атмосфердя» башланан вя нящайят, щаваны тямизляйян 
туфан  кими  бахыр.  «Бу,  игтисадиййатын  коммерсийа  вя  малиййя  секто-
руну тямизляйяъяк, игтисадиййатын щяйат габилиййятинин вя саьламлыьынын 
бярпа  едилмясиня  хидмят  едяъяк,  тиъарят  мцнасибятляринин  дцзэцн 
тяшкилиня, инамлы инкишафына вя сабит чичяклянмясиня кюмяк едяъяк» (6). 
Ендрйу Меллонун фикирлярини бяйянмядян характеризя едяряк, Щерберт 
Гувер бу мювгенин мцдафиячиси кими бяйан етди: 
 Малиййя  назири  Меллонун  рящбярлик  етдийи  юзцнц  кянара 
чякян ликвидаторлар гярара алыблар ки, щюкумят ялини чякяряк 
бюшрана  юзц-юзцнц  арадангалдырмаг  имканы  вермялидир. 
Меллон хиласын йалныз бир формулуну билирди: «иш йерлярини ляьв 

 
248
етмяк, сящмляри ляьв етмяк, фермерляри ляьв етмяк, дашынмаз 
ямлакы ляьв етмяк».О, тякид едирди ки, инсанлар инфлйасийадан 
аьылларыны  итирликдя,  онлары  мцалиъя  етмяйин  бир  цсулу  вар  ки, 
бу  да  онлара  мящв  олмаг  имканы  вермякдир.  О,  цмумий-
йятля,  чахнашманы  хейирли  щал  щесаб  едирди.  Онун  сюзляриня 
эюря:  «Системин  чцрцнтцдян  техники  тямизлянмяси  баш 
вермялидир.  Щяйатын  сявиййяси  вя  дяйяри  ашаьы  еняъяк. 
Инсанлар  инадла  ишлямяйя  башлайаъаглар  вя  йахшылыглар 
гайыдаъаг.  Дяйярляр  дцзялдиляъяк,  тяшяббцскар  инсанлар 
юзляринин даща аз баъарыглы тайларындан фяргли олараг малиййя 
ифласынын галыгларындан йапышаъаглар». 
 Неоавстрийа игтисрыади мяктябинин тарихчиси Марри Розбард ялавя 
етди:  «Тутгун  формулировкалара  бахмайараг,  щакимиййятин  щяря-
кятинин  бу  стратеэийасы  даща  дцзэцн  эюрцнцнр»  (8).  Мцщафизякар 
тарихчи  Пол  Ъонсон  юз  шярщини  верди:  «Бу,  Гуверин  президентлийи  дюв-
рцндя алдыьы мяслящятлярин ян йахшысы иди» (9). 
 Бу  йанашманын  ялейщдарлары  системин  «кюпцклярдян»  вя  аьылсыз 
инвестисийалардан  тямизлянмясинин  лазым  олдуьуну  етираф  едяряк  эюс-
тярирдиляр  ки,  дефлйасийа  чахнашмасы  файдалы  гейри-мющтякир  инвестиси-
йалары  да  пул  дефисити  шяраитиндя  кредит  йардымлары  иля  тямин  олунма-
дыьына эюря мящв едяр. 
 Сатылма  бющранларынын  чохунун  хцсусиййятляриндян  бири,  санки 
фаиз  дяряъяляринин  олдугъа  йцксяк  эюрцнмясидир.  Чцнки  онлар  иллик 
фаизлярля ифадя олунур, яслиндя ися онлар олдугъа гысамцддятли – бир, ики 
вя йа ян чоху бир нечя эцнлцк борълара аид едилир. Даща фундаментал 
мясяля  ондан  ибарятдир  ки,  беля  йцксяк  фаиз  дяряъяляри  олан  пул 
вясаитляри  ня  гядяр  ялверишлидир  вя  кредит  базары  гейри-гиймят  нор-
малашдырылмасы  иля  тямизлянибми.  Чохлу  бющранларын  нцмунясиня 
ясасланараг беля нятиъяйя эялмяк олар ки, чахнашма мцддятиндя боръ 
эютцрмяк чох чятиндир вя щятта, йцксяк фаиз дяряъяляри дя ишлямир, беля 
ки, бу заман пул щеч бир гиймятля ялверишли олмур. 
•
  1763-ъц  илдя  Аренд  Ъозефин  чыхышында,  даща  сонра  Де 
Неуфвилле ифласы иля ялагядар ийулун 22-дя чахнашма баш 
верди  ки,  бу  чох  гыса  шякилдя  шярщ  едилди:  «Сящмляр  вя 
ямтяя  базарларыны  чахнашма  бцрцдц.  Щеч  кясин  пулу 
йохдур» (10). 1825-ъи  ил щадисялярини тясвир едян йазыда 

 
249
эюстярилирди  ки,  «ъамааты  индийя  гядяр  эюрцнмямиш  чах-
нашма  бцрцдц:  щамы  щеч  бир  шяртлярля  алмаьы  мцмкцн 
олмайан  пул  ахтарышындадыр».  Тимес  мцшащидясиня  эюря 
«гиймятли каьызлар базары юзцнцн мцщцм хцсусиййяти олан 
пул газанмаг имканындан мящрум олмушдур» (11). 
•
  1847-ъи ил тиъарят бющранынын сябяблярини арашдыран лорд-
лар  Палатасы  комисийасы  гаршысында  Томас  Тукун 
ифадяляриндян:  Суал  №  5421:  «Щягигятян  Инэилтярянин 
Дювлят банкы бир нечя эцн вя йа бир нечя щяфтя ярзиндя 
векселлярин  учотуну  апаран  йеэаня  идаря  иди?»  Ъаваб: 
«Бяли».  Суал  №5472:  «Инэилтярянин  Дювлят  банкынын 
рящбяри  билдирди  ки,  о,  14  октйабрдан  сонракы  щяфтядя 
мцвафиг сяранъам олмадыьына эюря инэилис щюкумятинин 
1  млн  фунт  мябляьиндя  олан  истигразларыны  сата  бил-
мямишдир.  Сизъя,  буну  йериня  йетирмяк  мцмкцн  иди?» 
Ъаваб: «Хейр, тамамиля мцмкцн дейилди.Ялбяття, яэяр 
бу каьызларын гиймятини йолверилмяз сявиййяйя ендирмяк 
вариантыны нязяря алмасаг» (12). 
•
  Щямин  комисийа  гаршысында  мистер  Глинин  ифадяси.  Суал: 
«Сиз  Дювлят  банкынын  брокеринин  бюйцк  мябляьдя 
истигразларын гиймятлярини ендирмядян, базарда сатылма-
сынын  мцмкцнлцйц  барядя  фикри  иля  танышсыныз?»  Ъаваб: 
«О дюврдяки мцшащидяляримя ясасланарaq демялийям ки, 
бир вя йа ики милйон фунт мябляьиндя каьызларын гиймя-
тини ъидди сурятдя ендирмядян сатмаг мцмкцн олмазды 
ки,  бу  да  чахнашманын  даща  да  эцълянмясиня  эятириб 
чыхарарды».  
•
  Парламентин  цзвц  мистер  Браун  гиймятли  каьызларын  эц-
зяштли  сатышынын  еффективлийиня  шцбщя  иля  йанашдыьыны  бил-
дирди  вя  ялавя  етди  ки,  «яэяр  чахнашманын  мигйасы  щя-
гигятян  бизим  инди  тясяввцр  етдийимиз  гядяр  олсайды, 
мян бу истигразларын щяр щансы гиймятя сатыла биляъяйиня 
инанмаздым» (13). 
•
  1857-ъи  иля  аид  мцшащидялярдян:  «Бющранын  бу  мяр-
щялясиндя  гиймятли  каьызлары  сатмаг  олдугъа  чятиндир, 

 
250
йахшы  щалда  эцзяштлярин  мигдары  12-15%  тяшкил  едир» 
(14). 
•
  Ливерпулдан  мяктуб:  «Яввялляр  Ливерпулун  щяр  бир 
банкы  тяряфиндян  гябул  едилян,  йцксяккейфиййятли  век-
сeлляри  пула  чевирмяк  гейри-мцмкцндцр.  Мяним  фик-
римъя,  юз  борълары  цзря  щяр  фунта,  щятта  40  вя  60  пенс 
юдяйя  билян  идарялярин  фяалиййяти  щюкумят  сярянъамыны 
эюзлямядян дайандырмалыдыр» (15). 
•
  «Щамбургда  ишэцзар  етимад  кредити,  демяк  олар  ки, 
тамамиля битмишдир.Йалныз цч вя йа дюрд ясас банкларын 
векселляри бюйцк эцзяштля гябул едилир… 15 млн. марка 
мябляьиндя  щюкумят  истигразларынын  бурахылышы  юзцнц 
доьрултмады.  Чахнашма  еля  эцълц  иди  ки,  ня  щюкумят 
истигразлары, ня дя диэяр гиймятли каьызлар юз пулларындан 
айрылмаг истямяйян капиталистляря сатыла билмяди. Декабрын 
12-дя  бцтцн  малиййя  идаряляриня  кюмяк  эюстяриляъяйи 
барядя  хябяр  верилдикдя  чахнашма  битди.  Айын  яввялиндя 
15%  эялирлийи  олан  щюкумят  истигразлары  щеч  кимя  лазым 
олмадыьы щалда, инди 2% вя 3%-ля алынырды» (16). 
•
  Щяля  Кук  Кларкын  компанийасыны  тярк  етмяздян  яввял 
Едвард  Кларк  Нйу-Йоркдан  Ъей  Кука  Филаделфийайа 
йазырды:  «Пул  кифайят  гядяр  дейил  -  щеч  йохдур.Пул  да, 
етибар  да,  щяр  щансы  дяйярлярин  танынмасы  да 
йохдур.Яэяр  щяфтя  ярзиндя  йахшылыьа  доьру  дяйишиклик 
баш вермяся, Бкс тямамиля йох олар» (17). 
•
  1866-ъы  ил.  «Дювлят  банкы  учот  дяряъясини  9%-я  гядяр 
галдырмаьы гярара алды вя хябяр верди ки, дювлят гиймятли 
каьызларынын  алынмасына  кредитляр  10  %-ля  мцмкцндцр. 
Бу  елана  гядяр  мющкямляндирилмиш  хязиня  вексиллярини 
сатмаг  мцмкцн  дейилди.  Дяллаллар  диэяр  гиймятли 
каьызларла сювдяляшмялярдян имтина едирдиляр» (18). 
•
  1873-ъц  илдя  Нйу-Йоркда  баш  верян  бющран  заманы 
«Натионал  Труст  Ъомпанй  оф  Нйу-Йорк  800000  –дян 
чох  доллар  мябляьиндя  щюкумятин  гиймятли  каьызларына 
малик иди, лакин бунлар юлц йцкя чеврилди, беля ки, бцтцн 

 
251
бу  капиталын  эирову  мцгабилиндя  1  доллар  да  алмаг 
мцмкцн дейилди» (19). 
•
  Нящайят, 1883-ъц иля кечяк, бу заман пула «артан» тяля-
бат онун кяскин дефисити иля нятиъялянди. Мцддятли боръ-
лар ялдя едилмяз олду, онкол борълар ися ийунда 72%, 28 
ийулда  72%,  4  августда  51%-ля  верилирди.  Ян  йахшы 
коммерсийа  каьызлары  чох  ашаьы  тялябля,  номиналын  8% 
сявиййясиндя гиймятляндирилирди» (20). 
Щюкумят  истигразларынын  сатылмасы  имканлары  щагда  суал  беля 
ремаркаларла  мцшайият  олунурду:  «Əэяр  бу  каьызларын  гиймятинин 
(йяни  фаиз  эялирлийини  артырмаг)  гябул  едилмяз  сявиййяйя  ендирилмяси 
вариантыны  эözдян  кечирмясяк».  Бундан  башга,  проблемя  диэяр 
тяряфдян  бахмаг  имканы  верян  натамам  мялумат  мювъуддур. 
Хцсусиля,  милли  банк  системинин  мяркязи  банк  кими  инстансийасы 
олмайан Бирляшмиш Штатлар шяраитиндя. 1884-ъц иля аид сцбут. 
Дилерлярин пул эютцрмяйи эет-эедя мцряккябляширди. Бир дяфя 
24 саат мцддятиня боръу 4%-я тяклиф едирдиляр. Бу, сящмлярин 
сонракы  сатылмасына  сябяб  олду,  беля  ки,  бир  чохлары  йцксяк 
фаиз  дяряъяляри  юдямяйя  гадир  дейилди.  Аьласыьмаз  тялябляр, 
ялбяття,  гаршылыглы  инамсызлыьа  ясасланырды.  Лакин  щеч  бир 
фактики  пул  дефисити  йох  иди…  Ъцмя  ахшамы  вя  ъцмя  эцнц 
АБШ-ын щюкумят истигразларынын тяхминян 7%-я гядяр енмяси 
наьд  мулун  ъялб  едилмяси  щявясини  артырды.  Лакин  бу  каьыз-
ларын,  йахшы  истигразларын  вя  дямирйоллары  сящмляринин  дяйя-
ринин енмясинин щеч бир эизли сябябляри йох иди. 
Пул  базарында  гиймятин  феноменал  мцвяггяти  артымы  хариъи 
капиталын бюйцк щяъмдя база ъялб едилмясиня сяй кими изащ 
едилирди.  Хариъдян  дахил  олан  пулларын  бир  щиссяси  уъузлашмыш 
сящмлярин  алынмасына  сярф  едилирди,  бюйцк  щиссяси  ися  пул 
базарына  дахил  олараг,  йцксяк  фаиз  дяряъяси  иля  кредит  шяк-
линдя йерляшдирилирди. Буна реаксийа кими, Америка долларына 
мцнасибятдя  хариъи  валйуталарын  дяйяринин  там  дяйишмяси 
олмалы иди (21). 
Юз нювбясиндя, бу фикир дя бирмяналы дейил, хцсусиля нязяря алсаг 
ки,  базарлардакы  чахнашма  щяля  сатылманын  кяскин  чатышмазлыьы  ямяля 
эялмямишдян башламышды. 

 
252
Бейнялхалг  валйута  фонду  1997-ъи  ил  Асийа  бющраны  дюврцндя 
Мяркязи  банкын  функсийаларыны  йериня  йетирирди.  Лакин  бу  да  Асийа 
юлкяляринин валйутасыны бир гядяр сонра баш верян гиймятдян дцшмядян 
хилас едя билмяди вя тякид едилирди ки, щяр бир Асийа юлкясинин щюкумяти 
юз  бцдъясинин  балансыны  вурсун,  бу  юлкялярин  Мяркязи  банклары  ися  юз 
учот  дяряъялярини  галдырсын.  Бир  чох  игтисадчылар  беля  тядбирляря  гаршы 
чыхырдылар,  беля  ки,  онларын  фикринъя,  бу  тядбирляр  дефилйасийалы  иди  вя 
ящалинин  касыб  тябягясиндя  ишсизлийин  артмасына  эятириб  чыхараъагды. 
Бахмайараг ки, малиййя проблемляри варлы мямурларын вя банкирлярин 
тягсири цзцндян баш вермишди. 
Експансив пул сийасятинин вя ийенанын девалвасийасынын узлашмасы 
валйута  базарында  «ликвидлик  тяляляринин»  йаранмасына  эятириб  чыхар-
дыгда, 1990-ъы илляр Йапон тяърцбяси ортодоксал тясяввцрляри мцяййян 
йардымла  тямин  етди.  1990-ъы  илдя  сящмляр  вя  дашынмаз  ямлак  база-
рында  гиймятляр  дцшдцкдян  сонра  Йапон  фаиз  дяряъяляринин  вя  кредит 
кцтлясинин  щяъминин  азалмасы  баш  верди.  Банклар  кредит  вермякдян 
имтина едирди, беля ки, борълар цзря иткиляр онларын капиталыны йох етди, 
компанийалар  ися  онларын  мящсулларына  олан  тялябатын  ендийиня  эюря 
алмагдан бойун гачырдылар. 
Йапон  гысамцддятли  фаиз  дяряъяляринин  сявиййясинин  1%-я  гядяр 
емяси  онунла  нятиъялянди  ки,  Америка  хеъ  фондлары  Токиода  ийена  иля 
боръ  эютцрцрдц,  сонра  ийеналары  валйута  базарында  АБШ  долларына 
сатырды  вя  алдыглары  вясаитляри  Нйу-Йоркда  3  %  вя  йа  4  %-ля  йерляш-
дирирди. Бу арбитраж схемини фяал тятбиги Токиодан Нйу-Йорка капитал 
ахыныны  артырды  вя  ийенанын  валйута  дяйярини  ашаьы  салды  ки,  бу  да  юз 
нювбясиндя,  Йапон  фяал  тиъарят  салдосунун  бюйцмясиня,  щямчинин 
Йапонийада  мяшьуллуьун  вя  истещсалын  артымына  эятириб  чыхарды.  Фяал 
тиъарят  салдосунун  артымы  «ликвид  тялялярин»  ишлямясиня  вя  експансив 
йапон фиксал вя пул сийасятинин еффектли ялавяляриня позитив реаксийа иди. 
Валйута  базарында  ийенанын  дяйяринин  галхмасы  сявиййяси  Америка 
гиймятли каьызларынын фаиз эялирляри вя йапон ийеналарында борълар цзря 
кредит  дяряъяляри  арасындакы  фяргдян  ашаьы  олана  гядяр,  капиталын 
йердяйишмясиня  ясасланан  сювдяляр  Америка  хеъ  фондлары  цчцн  мян-
фяятли галырды. 
 
 

 
253
Ядалятя чаьырыш вя тясирин диэяр нясищятвериъи тядбирляри 
 
Чахнашманын  ян  йахшы  дярманы  она  тябии  йолла  иникшаф  етмяси 
цчцн имкан вермяк фикринин ялейщидарларынын башлыъа аргументи ондан 
ибарятдир  ки,  бу  цсулдан  тяърцбядя  щеч  вахт  истифадя  едилмир.  Щаки-
миййят вя диэяр «ъавабдещ сийасятчиляр» бющран вязиййятиндя бу вя йа 
диэяр йолла щяр дяфя мцдахиля етмяйи ваъиб билирляр. Лакин беля мцда-
хиля  чахнашманын  тябии  йолла  сакитляшмясиня  бюйцк  зийан  йетиря  биляр. 
Щакимиййят  нцмайяндяляри  щеч  дя  щямишя  юз  ишинин  пешякары  олмур. 
(Чикаго мяктябинин фикринъя, базар иштиракчылары щакимиййят нцмайян-
дяляриндян  ящямиййятли  дяряъядя  даща  аьыллыдырлар,  чцнки  щакимиййят 
гысамцддятли  сийаси  мягсядляр  эцдцр).  Бунунла  йанашы,  бющран 
дюврцндя  щям  щакимиййят,  щям  дя  бизнес  рящбярляринин  сяйляри  ейни 
истигамятя,  гиймятлярин  енмясиня,  корпоратив  вя  банк  мцфлисляшмя-
лярини дайандырмаьа йюнялир. Тарихин дярсляри эюстярир ки, «сон инстан-
сийанын  кредитору»  -  Мяркязи  банкын  мювъудлуьу  вя  фяалиййяти  юзц 
тянзимлянян  базар  механизмляриня  олан  цмиддян  даща  чох  истянилян 
вя даща аз гиймятлидир. 
Тарихя  бир  чох  нцмуняляр  мялумдур  ки,  яввялъя  щакимиййят 
вязиййятя гарышмамаьы гярара алыр, нятиъядя ися щявяссиз дя олса, проб-
лемин чюзцлмясиня гатылыр. 1825-ъи илин декабрында Лорд Ливерпул, яэяр 
щакимиййят  базарын  хиласы  цчцн  тядбирляр  гябул  едярся,  малиййя  назири 
вязифясиндян  истеfайа  эедяъяйини  билдирирди.  Чцнки  щяля  алты  ай  яввял 
шяхсян  о,  базар  иштиракчыларыны  щядсиз  мющтякирликдян  горумушду. 
Баринг банкы иля ялагядар бющран дюврцндя Инэилтяря Дювлят банкынын 
кечмиш рящбяри Уилйам Лиддердейл Дювлят банкынын кредит лимитляринин 
эенишлянмяси  щагда  мяктуба  имза  атмагдан  имтина  етмишдир  (23). 
Щяр ики щалда чахнашманын гаршысыны алмаг цчцн тезликля диэяр цсуллар 
тапылмышды.  Бунунла  йанашы  диэяр  щалларда  щакимиййятин  гяти  шякилдя 
вязиййятя  гарышмамасы  чахнашманын  ескаласийасы  иля  битди.Бунунла 
ялагядар  1763-ъц  ил  Берлин  бющранында  ЫЫ  Фридерикин  ролуну  (24), 
Инэилтяря  дювлят  банкынын  «ВВ  –  банкларынын»  векселлярини  щесаба  ал-
магдан  имтинасыны  (25)  вя  1869-ъу  илдя  Америка  Хязинясинин  фяалий-
йятини йада салмаг олар. 
 
 

 
254
Вахтын узадылмасы 
 
Чахнашма  заманы  щяр  бир  яманятчи  чалышыр  ки,  банк  ифласа 
уьрамамыш  юз  пулларыны  орадан  эютцрсцн.Бу  щалларда  банклар  бцтцн 
яманятчиляря  пуллары  гайтара  билмир,  беля  ки,  онларын  пул  активляри  юз 
гысамцддятли  депозит  ющдяликляринин  щяъминдян  щямишя  аздыр.  Бюйцк 
Депрессийа  дюврцндя  банклар  вязиййятин  нормаллашмасы  цмидиля 
яманятчиляря пулларын гайтарылмасына тялясмирди - ХВЫЫЫ ясря гайытма 
тяърцбяси. 
Маклеодун  «Банк  ишинин  нязяриййяси  вя  тяърцбясиндя»  эюстярилир 
ки, 1720-ъи илин сентйабрында Инэилтярянин Дювлят банкы Ъянуб дянизляри 
компанийасынын  истигразларыны  400  фунтдан  алмаг  вядиндян  неъя 
йайынырды.Банк  бз  етибарлы  адамларыны  еля  тяшкил  етди  ки,  онлар  вяд 
едилмиш  пуллары  алмаг  цчцн  чох  узун  нювбя  йаратдылар.  Пуллар  алты-
пенслик сиккялярля чох аста сцрятля верилирди, бундан сонра етибарлы алан-
лар  пуллары  банкын  арха  гапысындан  эери  гайтарырдылар.  Пуллар  гябул 
олунурду  вя  йенидян  арамла  нювбяти  алана  верилирди.(27).  Беляликля, 
чахнашманын инкишафыны Михайлов эцнц(29 сентйабр) байрамына гядяр 
сахламаг олду. 
Икинъи даща дягиг щадисядя эюстярилир ки, Ъянуб дянизляри компа-
нийасына йардымчы олан Свворд Бладе Банк яманятчилярин банкын ка-
ьызларыны эцмцшя чевирмяк ъящдляриня мане олурду. Сентйабрын 19-да 
чахнашма башладыгда банк тялясмядян хырда эцмцш сиккялярля юдямя-
ляри верирди. Яманятчилярдян бири сентйабрын 24-дя  шянбя эцнц банкын 
иш эцнц битəнядяк шиллинг вя алтыпенсликлярля 8000 фунт ала билмишди (28). 
Бу  ики  щадисянин  деталлары  охшардыр,  лакин  тягвимляр  мцхтялифдир.  Беля 
ки,  Сввоард  Бладе  Банк  вя  Инэилтярянин  Дювлят  банкы  гаты  дцшмян 
идиляр. Онларын файдалы тяърцбя мцбадиляси апармаьы инаныласы дейилди.  
1720-ъи ил дярсляри Инэилтярянин Дювлят банкына 25 ил сонра йарады. 
Бу  заман  инэилис  тахт-таъына  иддиалы  олан  ЫЫ  Ъеймсин  нявяси  Карл 
Едуард  1745-ъи  илин  ийулунда  Инэилтяряйя  щцъум  етди.Нойабрын  15-дя 
Карлайл  вя  декабрын  4-дя  Дербини  тутду.  Чахнашма  1745-ъи  ил 
декабрын 5-дя «гара ъцмя эцнц» алышды. Британийа бирляшдирилмиш рентасы 
тарихи  минимум  олан  45  пункта  гядяр  енди  вя  яманятчиляр  юз 
банкнотларыны «ъинэилтили сиккяляря» дяйишмяк цчцн Инэилтярянин Дювлят 
банкына гачырдылар. Банк вахты узатмаг мянсядиля юдямяляри алтыпен-

 
255
сликлярля  апарырды,  бу  да  Лондон  тиъарятчилярини  юз  лойаллыьыны 
эюстяряряк,  Инэилтяря  Дювлят  банкынын  банкнотларыны  юдямя  шяклиндя 
гябул  етмяйя  щазыр  олдугларыны  билдирмяк  цчцн  едилирди.  Икинъи  охшар 
щадися  1797-ъи  илдя  франсыз  десанты  Фишгарда  ендийи  заман  ящалинин 
дювлят банкнотларына етибарыны бярпа етмяйя чалышаркян баш верди. Бу 
дяфя бир эцн ярзиндя дювлят истигразларынын инвесторлары вя алверчиляринин 
1140 имзасы топланды (29). Юдямялярин верилмясинин сцни узадылмасы вя 
коммерсантларын  тяшкил  етдийи  кюмяк  щесабына  ялдя  едилмиш  1745-ъи 
илдяки мцддят щакимиййятя ордунун тяшкили цчцн имкан йаратды ки, бу 
да  1746-ъы  илин  апрелиндя  Куллоден  йахынлыьында  дюйцшлярдя  «эянъ 
иддиачынын» гошуну цзяриндяки гялябя иля нятиъялянди.