Ç. kindlberqer, R. Aliber



Yüklə 2,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/26
tarix16.02.2017
ölçüsü2,08 Mb.
#8942
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   26
ляндирмяк  имканы  верирди  вя  бу  заман  боръ  верян  юлкялярдя  кредит 
кцтлясинин азалмасына сябяб олурду (47). 
 
Кредитин гейри-сабитлийи вя Бюйцк депрессийа 
 
Мющтякирлик ажиотажлары вя онларын ардынъа эялян ифласларын кредитин 
гейри-сабитлийинин  нятиъяси  олдуьу  щагда  фикирляр  чохдан  йараныб. 
Игтисади мярщяляляр щагда йазан Елвин Хансен юзцнцн «илкин консеп-
сийаларын» цмуми шярщиндя, ХЫХ ясрин орталарындакы игтисадчылар - Ъон 
Стцарт  Милл  вя  Алфред  Маршалла  щяср  етдийи  «Етибар  вя  кредит»  адлы 
фясилиндя  бу  мювзуйа  тохунурду  (48).  Онун  фикринъя  бу  анлайышлар 
кющнялмишдир,  беля  ки,  бунлар  ири  фирмаларын  инвестисийа  вя  яманят 
гярарларынын  тясирини  нязяря  алмыр.  Ола  билсин.  Лакин  кредитин  гейри-
сабитлийиня ящямиййят верян нязяриййяляр ХХ ясрдя дя мювъуддур. Бу 
мясяля  цзря  Хоутри  классик  мювге  тутурду.Бундан  башга,  Пигунун 
«Сянайе  титряйиши»  адлы  китабында  да  малиййя  чахнашмасына  щяср 
олунмуш  фясил  вар  (49).  Парадокс  ондан  ибарятдир  ки,  кредитин  гейри-
сабитлийинин ролу 1930-ъу илляр Бюйцк депрессийанын йахынлашмасы дюврц 
яряфясиндя азалмаьа башламышдыр. 
Бюйцк  депрессийайа  даир  монетар  фикирляр  Милтон  Фридман  вя 
Анна  Швартсын  монументал  ясяриндя  верилмишдир;  онлар  эюстярирдиляр 

 
109
ки,  1930-ъу  иллярин  яввялиндя  мцшащидя  олунан  кяскин  игтисади  енмя 
ФЕС-ин пул сийасятиндя бурахдыьы сящвлярин нятиъясидир. Онлар ясасян юз 
диггятини  1929-ъу  илин  августундан  1933-ъц  илин  мартына  гядяр  олан 
дюврдя  пул  кцтлясинин  тящлилиня  йетирмишдир.  Щяр  дяфя  депрессийанын 
башланмасына  даир  мювзуйа  тохунулдугда,  дялил  эятирилир  ки,  пул 
кцтлясиня 1928-ъи илдя, ня дя 1929-ъу илдя артырылмады, щятта о, 1929-ъу 
илин  августундан  1930-ъу  илин  октйабрынадяк  2,6%  азалдылды,  щалбуки 
игтисадиййатын  зяифлийини  компенсасийа  етмяк  цчцн  о,  артырылмалы  иди. 
Фридман  вя  Швартс  исрар  едирляр  ки,  1929-ъу  илин  октйабрында  фонд 
биржасынын  сцгуту  хариъи  сябяблярдян  бир  гядяр  вя  йа  щеч  асылы  дейилди,  
депрессийа  йалныз  Американын  дахили  сийасятинин  нятиъяси  иди,  гисмян 
капиталын  бейнялхалг  щярякяти,  мцбадиля  мязянняси  вя  йа  диэяр 
юлкялярдяки дефлйасийа иля баьлы иди (50). Депрессийанын сябябляри щагда 
беля  монетарист  тясяввцр  Бирляшмиш  Штатларда  узун  мцддят  щюкм 
сцрцрдц (51). 
Кейн  нюгтейи-нязяринин  тяряфдары  олан  Питер  Темин  бу  фикирлярля 
разы  дейилди.  О,  суал  верирди  ки,  хярълярин  ихтисары  пул  кцтлясинин  азал-
масынын  нятиъяси  идими  вя  йа  яксиня,  пул  кцтлясинин  азалмасы  хярълярин 
ихтисарынын нятиъяси олду. Бу мясялядя дцзэцн нятиъя чыхармаг цчцн о, 
мцряккяб  игтисади  метрикадан  истифадя  етмишдир.  Теминин  излядийи 
параметрлярин чох щиссяси фактики истещлакын эялирляр, истещлак, сярвят вя 
бу  кими  дяйишкянликляр  арасындакы  мцнасибятляря  ясасланан  прогноз 
сявиййядян  ня  гядяр  араландыьыны  гиймятляндирмяк  цчцн  иди,  прогноз 
гиймятляри  о,  истещлакын  «нормал»  динамикасы  шяраитиндя  мцяййянляш-
дирирди.  Бундан  башга  о,  пул  кцтлясинин  щяъминин  дяйишилмяси  вя  фаиз 
дяряъяляринин  дяйишмяси  арасындакы  нисбяти  тядгиг  едирди.  Хярълярин 
артмасы пул кцтлясинин артмасындан габаг эялирся, онда фаиз дяряъяляри 
артмалыдыр,  яэяр  пул  кцтлясинин  артмасы  хярълярин  артмасындан  габаг 
эялирся, онда фаиз дяряъяляри азалмалы иди вя яксиня. Беля ки, 1929-ъу ил 
ифласындан  сонра  фаиз  дяряъяляри  кяскин  сурятдя  енирди  (йцксяк  рискли 
истигразларын фаиз дяряъяляри истисна олмагла, щансы ки, тябии олараг базар 
иштиракчыларынын  наращатлыьынын  цмуми  эцълянмяси  сябябиндян  артырды). 
Темин  беля  бир  нятиъяйя  эялди  ки,  хярълярин  ихтисары  пул  кцтлясинин 
азалмасындан  габаг  эялирди.  О,  щямчинин,  реал  пул  балансынын  эюстя-
риъиляринин  дяйишмясини  дя  тядгиг  етди  (пяракяндя  гиймятлярин  сявий-
йясинин  дяйишмяси  коеффисентиня  коррексийаедилмиш  номинал  пуд 

 
110
кцтляси) вя беля бир нятиъяйя эялди ки, 1929 вя 1931-ъи илляр ярзиндя реал 
баланс М1 вя М2 арасында ясас параметрлярин, щямчинин топдансатыш 
гиймят  дефлйатору  вя  пяракяндя  гиймятин  дефлйатору  арасындакы 
сечимдян  асылы  олараг  1%-дян  18%-я  гядяр  дяйишиляряк  артырды.  Темин 
мцяййян  етди  ки,  пул  кцтляси  1929-ъу  илин  августундан  1931-ъи  илин 
августу  арасында  фактики  олараг  5%  артыб,  мювсцмцн  тясирини  тараз-
ламаг цчцн дюврцн сярщядини мцяййянляшдирмякдя ейни ай эютцрцлцб. 
Темин  беля  бир  нятиъяйя  эялди  ки,  фонд  биржасынын  ифласы  вя  1931-ъи  илин 
сентйабрында гызыл стандартдан Британийанын узаглашмасы арасында баш 
верян  пул  кцтляси  щяъминин  дяйишмясинин  депрессийанын  сябяби 
олмасына даир щеч бир сцбут йохдур (52). 
Бунунла йанашы Теминин тящлили монетар тясяввцрляря гаршы ъидди 
ъаваб  олмасына  бахмайараг,  депрессийанын  изащыны  вермирди.  Бир 
аналитик исрар едирди ки, фонд биржасынын ифласы банклары боръ аланлар цчцн 
кредитлярин  щяъмини  нормалашдырмаьа  мяъбур  етди  вя  бу,  пул  тяклифи 
азалмадан  депрессийанын  башланмасына  эятириб  чыхартды  (53).  Диэяр 
аналитик  ещтимал  едирди  ки,  сящмлярин  гиймятинин  кяскин  дцшмяси 
номинал  сярвятин  вя  ев  хяръляринин  азалмасы  иля  нятиъялянди;  бу  вязий-
йятдя сярвятин реал дяйяринин дяйишмяси истещлак щяъминин дяйишмясинин 
изащында мцщцм рол ойнамасы нязярдя тутулурду (54). 
Бу дялилляр ики мцщцм вязиййяти нязяря алмыр: 1929-ъу илдя сянайе 
истещсалынын сцрятинин енмяси вя бу енмянин фонд биржасынын ифласына 4 
вя йа 5 ай галмыш башламасы факты. Сянайе истещсалы индекси ийунда 127 
пункдан сентйабрда 122-йя гядяр, октйабрда 117-йя , нойабрда 106-йа, 
декабрда  99-а  гядяр  енди;  автомобил  истещсалы  1929-ъу  илин  мартында 
660,000  автомобилдян  августда  440,000-я,  октйабрда  319,000-я, 
декабрда  92,500-я  гядяр  азалдылды.  Истещсалын  азалмасынын  бу  эюс-
тяриъиляри  чох  ъидди  олдуьундан  онлары  пул  кцтлясинин  щяъминин  дяйиш-
мяси вя йа хцсуси хярълярин азалмасы иля изащ етмяк мцмкцн дейил. 
Лакин  бу  азалмалар  кредит  системинин  гейри-сабитлийи  иля  олдугъа 
йахшы изащ едилир. Фонд базары гиймят зирвясиня йцксялдикдя капитал бу 
базара  истещлак  вя  истещсал  сащясиндян  ахыб  эялирди;  онкол  борълар 
базарында  вясаитлярин  щяъми  1928-ъи  ил  декабрын  сонунда  6,4  млрд. 
доллардан 1929-ъу ил октйабрын яввялиндя 8,5 млрд. доллара гядяр артды. 
Бундан  башга,  апарыъы  Нйу-Йорк  банклары,  сонра  диэяр  Америка 
шящярляриндя йерляшян банклар фонд биржасы иштиракчыларына вя башга боръ 

 
111
аланлара  гаршы  даща  ещтийатлы  кредиторлар  олду.  Фонд  биржасы  ифласа 
уьрадыгда  кредит  системи  бирдян-биря  дайанды.  Гисмян  идхал  гиймят-
ляринин кяскин енмясиня эюря идхалын малиййяляшмясиня эедян боръларын 
щяъми хейли азалдылды. 
Монетаристляр  вя  кейнсчиляр  арасында  дебатлар  кредит  системинин 
гейри-сабитлийини,  банк  системинин  зяифлийини  вя  истещсала  негатив  тясири, 
гиймятлярин кредит системини ифлиъ вязиййятя салмасыны нязяря алмыр, беля 
ки, хаммалын вя ямтяялярин гиймятляринин енмяси боръ аланларын чоху-
ну эютцрдцкляри борълар цзря дефолта эятириб чыхарыр. Бцтцн бу амилляр 
1929-ъу ил депрессийасынын илкин мярщялясиндя баш верян щадисяляри изащ 
едир. Беля тясяввцря узун мцддят Хайман Мински вя Щенри Саймонс 
истисна олмагла, игтисадчылар тяряфиндян ящямиййят верилмирди. Чикаголу 
игтисадчы  Щенри  Саймонс  щесаб  едирди  ки,  Бюйцк  депрессийа  ишэцзар 
етибарын  енмясинин  нятиъясидир,  щансы  ки,  кредит  системинин  гейри-сабит 
шяраитиндя  ликвидлийин  дяйишилмясиня  вя  пул  базарында  баш  галдыран 
сонракы проблемляря эятириб чыхармышдыр (55). 
Щенри  Саймонсун  фикирляри  онун  Икинъи  Дцнйа  мцщарибясиндян 
сонра  1930-ъу  илляр  депрессийасынын  эцълц  тясири  алтында  йаздыьы  «Азад 
ъямиййят цчцн игтисади сийасят» (56) адлы ишиндя формалашдырылмышдыр. О, 
банк  депозитляри  шяклиндя  резервляр  явязиня  100%-ли  валйута  юдя-
мялярини  тятбиг  етмяйи  вя  кредит  системинин  щяр  бир  щиссясиндя  гейри-
сабитлийин  ляьви  цчцн  бцтцн  эцъц  иля  чалышмаьы  мяслящят  эюрцрдц.  О, 
щямчинин, кредит вя боръларын разылашдырылмыш мцддятляр цзря юдямяля-
риня мящдудиййят гойулмасы вя щюкумят боръуну бир тяряфдян фаизсиз 
пулларла, диэяр тяряфдян, узунмцддятли кредитля (яэяр бу, сонсуз узун 
ющдяликляр  оларса  даща  йахшыдыр)  мящдудлашдырмаьы  тяклиф  едирди. 
Саймонс  еля  системи  мцдафия  едирди  ки,  бурада  бцтцн  малиййя  сярвяти 
фиксасийасыз  пул  контрактларынын  пай  формасына  кечирилмялидир  ки,  щеч 
бир идаря ня банк ола билсин, ня дя  ки,  пулу явяз едян еффектив алятляр 
йаратсын.  О,  бизнес-ъямиййятин  мющтякир  характериндян  вя  бизнес-
мцщитдя  етибарын  сявиййясинин  дяйишмясиня  гысамцддятли  гейри-банк 
кредитляринин вя боръларын асанлыгла тясир етмясиндян наращат иди. 
Малиййя  базарындакы  алятлярин  мцхтялифлийини  мящдудлашдырмаьы 
тяклиф едян Саймонсун тювсийяляри иля Фридманын мцхтялиф типли малиййя 
активляриня тяляб вя тяклифи мцяййянляшдирмяйи базар гцввяляриня имкан 
вермяйя либерал щазырлыьы арасында кяскин зиддиййят мювъуд иди (57). 

 
112
Фридман  ямин  иди  ки,  идаря  олунан  пул  кцтлясинин  артымы  бюйцк 
игтисади  силсилялярин  гаршысыны  алаъаг  вя  кредит  механизминин  гейри-
сабитлийиндян  горхмаг  лазым  дейил.  Щятта,  Саймонсун  бязи  тяклифляри 
мцнасиб  олса  беля  (амма  бу  ъящятдян  ъидди  шцбщяляр  мювъуддур) 
онлар,  сюзсцз,  юз  утопик  характериня  эюря  реал  щяйата  кечириля  бил-
мяздиляр.  Лакин  Саймонсун  боръалма  вя  юдямя  мцддятинин  азалдыл-
масына  эюря  кредит  системинин  гейри-сабитлийя  доьру  мейилляри  щагда 
нятиъяляри доьру иди. 
Кечян бир нечя онилликляр ярзиндя пулларын, банк ишинин вя игтисади 
сабитлийин ялагясиня даир даща бир фикир эениш йайылмышдыр. Онун мцяллифи 
пул  системини  вя  банк  фяалиййятини  тамамиля  нязарятдян  азад  етмяйи 
тяклиф едян йени Австрийа мяктябидир. Бу груп башында Фридрих Хайек 
Бюйцк  Британийада,  Роланд  Фаубел  Алманийада  вя  Ричард  Тим-
берлейк,  Лилинд  Йеэер,  Лоуренс  Уайт,  Ъоръ  Селъин  АБШ-да  олмагла 
дювлятин  фяал  пул  сийасяти  апармасынын  ляьвини  тянгид  едирди.  Онларын 
фикринъя,  щяр  бир  банка,  компанийайа  вя  йа,  щятта  инсана  «пул» 
бурахмаьа  иъазя  верилмялидир.  Базар  механизмляри  мцяййянляш-
дирмялидир ки, емитентлярдян щансы «йахшы» пул бурахыр. Мцхтялиф ком-
панийалар  базара  пул  бурахаркян,  юзляринин  пулларынын  гябул  едиля-
ъяйиня  даир  зяманят  алмаг  цчцн  юз  араларында  рягабят  апарыр  вя 
беляликля, «йахшы» пуллар тядриъян «писляри» сыхышдырыб чыхарыр. Аргумент 
олараг  Уайт  шотланд  банкларынын  тяърцбясиня  истинад  едирди.  Онларын 
фяалиййяти 1772-ъи илдя Айр Банкын ифласы иля 1845-ъи илдя «банк актынын» 
гябул  едилмяси  (щансы  ки,  1844-ъц  ил  банк  ганунуну  Шотландийайа 
йайды) арасындакы дюврдя тянзимлянмирди.(58). 
Эюстярилян дювр ярзиндя апарыъы коммерсийа банклары кичик банк-
ларын  банкнотларыны  йыьырды  вя  щяр  щансы  банк-емитент  тяряфиндян  пул 
тяклифинин гейри-пропорсионал тез сцрятля артмасы барядя шцбщя йаранан 
кими  онлары  метал  пуллара  конверсийа  етмяйя  щазыр  иди.  Беляликля,  ири 
банклар пул кцтлясиня гейри-рясми нязарят едирди. Лакин бир нечя тарихи 
нцмуня  -  1745-1835-ъи  иллярдя  Инэилтярянин  милли  банклары,  1830-ъу 
иллярдя  Мичиганда  рискли  банк  фяалиййяти,  Латын  Америкасында  вя 
хцсусиля  Шярги  Асийада  банклар  цзяриндя  дювлят  нязарятинин  ляьви  иля 
баьлы  сон  експеримент  –  «йахшы  пуллары  писляри  сыхышдырыб  чыхармаьы 
баъарыр» фикринин хейриня дейилди. 

 
113
1970-ъи  иллярин  глобал  инфласийасы,  ясасян  АБШ-ын,  сонра  ися 
Авропанын  вя  Йапонийанын  експансив  пул  сийасяти  олан  амиллярин 
комбинасийасынын  нятиъясиндя  баш  верди.  Буна  эюря  АБШ  иля  тиъарятдя 
юдямя балансынын профиситинин йаранмасы нятиъясиндя бейнялхалг резерв 
активляринин авуарлары вя пул кцтляси артды. Мяркязи Банкын бейнялхалг 
резервляри  йенидян  1990-ъы  иллярин  ортасында  вя сонунда  сцрятля  артырды 
(59). Цч ил сонра франсыз игтисадчысы Паскал Бланк Америка кредит кюпц-
йц  щагда  йазырды  (60).  Грасиелла  Камински  вя  Кармен  Рейнхарт  да 
охшар  нятиъяляря  эялдиляр.  Онлар  хариъи  юлкяляри  пул  кцтлясинин  артырыл-
масында,  Бирляшмиш  Штатлары  ися  юдямя  балансынын  даими  дефиситини 
сахламаьа эюря иттищам едирдиляр (61).  
Ясас  суал  ондан  ибарятди  ки,  Мяркязи  банк  кредит  системинин 
гейри-сабитлийини  мящдудлашдыра  вя  мющтякир  просеслярин  тящлцкяли 
эенишлянмясини лянэидя билирми. Яэяр пул-кредит щакимиййяти пул кцтляси 
щяъми вя йа ликвидлийин идаря олунмасы васитялярини юз ялляриня алсалар вя 
йа  юз  гцввялярини  фаиз  дяряъяси  сявиййясинин  идаря  олунмасына  йюнялт-
сяляр,  нятиъядя  онлар  бющран  галхма-енмялярини  нязарятдя  сахламаьы, 
бющран  щалларыны  модерляшдирмяк  вя  йа  там  арадан  галдырмаьы 
баъараъаглармы?  Мяркязи  банкын  мющтякир  ажиотажын  илк  яламятляри 
эюрцняндя  пул  кцтлясинин  щяъминин  сахланылмасы,  пул  базарынын 
ликвидлийинин  мящдудлашдырылмасы  вя  йа  учот  дяряъясинин  галдырылмасы 
цзря  сийасятинин  игтисади  бющранын  гаршысыны  алдыьыны  мцяййянляшдирян 
щеч  бир  априор  цсул  мювъуд  дейил.  Игтисадчылар  бу  суала  дягиг  ъаваб 
вермяк  цчцн  кифайят  гядяр  ъидди  експериментляр  вя  тядгигатлар  апара 
билмирляр.  1998-ъи  ил  бющраны  заманы  Лонэ  –  Терм  Ъапитал 
Манаэемент  -  ин  ифласындан  вя  Русийадакы  малиййя  ифласындан  сонра 
ФЕС  тюрямякдя  олан  бющранын  гаршысыны  алмаг  мягсядиля  3  дяфя 
гысамцддятли фаиз дяряъялярини ендирмишди. Лакин беля нцмуняляри сцбут 
кими гябул етмяк олмаз, беля ки, яэяр тянзимляйиъи  щакимиййят башга 
ъцр  щярякят  етсяйди,  биз  диэяр  нятиъяляря  малик  олмаъагдыгмы  суалы 
мцщакимя етмяйя имкан вермир. Лакин тутарлы тарихи дялилляр бир гядяр 
башга  пул  сийасятинин,  йягин  ки,  игтисади  бумлары  там  ляьв  етмяся  дя, 
азалда биляъяйиня даир нязяриййяни тясдиг едир. 
Инэилтяря  дювлят  банкы  узаг  эюрян  олмамасына,  беля  ки,  о,  фаиз 
дяряъялярини тяъили галдырмагдан имтина етдийиндян йахынлашан 1839-ъу 
ил  бющраныны  эюрмямясиня  эюря  шиддятли  тянгидя  мяруз  галды.  Цмуми 

 
114
фикря ясасян, бу лянэлик фактики олараг 1844-ъц ил «банк актынын» гябул 
едилмясинин  зярурилийиня  башлыъа  сябяб  олду  (62).  Гызылын  щяддян 
артыглыьы  1852-1853-ъц  иллярдя  фаиз  дяряъяляринин  енмясиня  эятириб 
чыхартды. Бундан сонра фаиз дяряъяляри галхырды, лакин 1857-ъи илин ъидди 
бющранынын  гаршысыны  алмаг  цчцн  бу  кифайят  дейилди  (63).  Дювриййядя 
олан  векселлярин  мигдары  учот  дяряъяси  галхдыгъа  артырды  вя  онун 
енмясиндя  азалырды.  Бунун  явязиня  пул  сийасятинин  дяйишилмясиня  якс 
тясир эюстярмяк лазым иди. Бу, беля фикир йарадыр ки, векселлярин бурахы-
лышына ясасланан мющтякирлик учот дяряъясинин дяйишмясиндян асылы дейил 
(64). 1850-ъи иллярин орталарында йаранан тяклифлярдян бири ондан ибарят 
иди  ки,  учот  дяряъяси  Инэилтяря  дювлят  банкынын  ещтийатларынын  юлчц-
сцндян  асылы  олараг  дяйишмялидир  ки,  бцтцн  мараглы  шяхсляр  ня  эюсляйя 
билдикляри щагда айдын тясяввцря малик ола билсинляр (65). 1863-1864-ъц 
иллярдя  Инэилтяря  Дювлят  банкы  ики  дяфя  фаиз  дяряъясини  9%-я  гядяр 
галдырды, бу, йягин ки, 1866-ъы ил ифласыны лянэитди, лакин гаршысыны алмады. 
1864-ъц илдя Бюйцк Британийа ики силкялянмяйя мяруз галды, лакин ясас 
дефлйасийанын  мцддяти  узанды  (66).  1869-ъу  илин  ийулунда  Австрийа-
Маъарыстанын Милли банкы фаиз дяряъялярини галдырды, лакин бу, 1869-ъу ил 
бющранын  гаршысыны  алмаг  цчцн  чох  эеъ  иди.  Бу  бющран  1873-ъц  илдя 
Вйанада  баш  верян  Бюйцк  сцгутун  сольун  сяляфи  олду  (67).  Банк  юз 
учот  дяряъялярини  йенидян  1872-ъи  илдя  галдырды.  Пуллар  цчцн  5% 
сявиййясиндя  вя  ломбард  борълары  цчцн  6%-  1873-ъц  илин  мартындакы 
сон артырылмадан сонракы учот сявиййяси Виртя эюря чох ашаьы сявиййядя 
галырды (68). Щямчинин, 1929-ъу ил августун 9-да Нйу-Йоркун Федерал 
резерв банкынын учот дяряъясини 5-дян 6%-я галдырмасы нятиъясиз (бялкя 
дя, мянфи нятиъяли) олду. 
1873-ъц  илдя  Инэилтяря  Дювлят  банкы  юз  учот  дяряъясини  24  дяфя 
дяйишди вя майда Австрийа вя Алманийаны, щямин илин сентйабрында ися 
Бирляшмиш  Штатлары  бцрцйян  малиййя  бющранындан  йахасыны  гуртара 
билди.  Нойабрда  учот  дяряъяси  9%-я  гядяр  галдырылды  ки,  алманлара 
франко-прус контрибусийасындан сонра галмыш стерлинг щесабларыны баь-
ламаьа  мане  олсунлар  (69).  Бу,  йахынлашан  бющран  тящлцкясиня  гаршы 
уьурлу  щийляэярлик  нцмуняси  иди  вя  йа  капиталын  гысамцддятли  щяря-
кятиня  гаршы  щиссиййатын  эцълянмясиня  ади  иллцстрасийа  олдуьуну 
икинъидяряъяли мянбяляр айдынлашдырмыр. 

 
115
1907-ъи  ил  чахнашмасындан  яввя  кредитин  эенишлянмяси  Нйу-
Йоркун  хариъи  банклардан  ири  щяъмдя  кредит  ъялб  етмяси  иля  йанашы, 
Лондонда «дост векселляр» ясасында бюйцк мябляьдя боръ эютцрмяси 
щесабына  баш  верирди.  Беляликля,  бу  щалда  кредитин  эенишлянмяси  яввял 
нязярдян кечирдийимиз кредит вермянин ики формасынын комбинасийасы, 
кянар  банкларын  боръларынын  ъялб  едилмясини  гызыл  мцбадиляси  стан-
дартынын  истифадясиня  бярабярляшдирдикдя  баш  вермишдир.  Нйу-Йоркун 
Мяркязи банкы олмадыьындан фаиз дяряъялярини дяйишмяк цчцн мцстягил 
щярякят  едя  билмирди.  1906-ъы  илин  октйабрында  Лондонда  гызыл  ихраъы 
Америка  боръ  эютцрмяляринин  нятиъяси  олараг,  банк  учот  дяряъясинин 
галхмасына  эятириб  чыхартды;  бу  да  Инэилтяря  Дювлят  банкынын  базар 
тювсийясиля  мцшайият  олунурду.  Бурада  билдирилирди  ки,  кредит  сабитлийи 
цчцн  тящлцкяли  олдуьундан  Америка  векселляринин  эяляъякдя  гябул 
едилмяси  йахшы  гаршыланмайаъаг  (71).  Бу  ишляр  буму  лянэитди,  лакин 
1907-ъи  илин  мартында  «варлыларын  чахнашмасынын»  вя  щямин  илин 
октйабрында там мигйаслы чахнашманын гаршысыны ала билмяди. 
Яэяр Мяркязи банкын банкирляри щяр шейдян хябярдар вя щяр шейя 
гадир олсайды, онда онлар ялиндя олан силащдан кредит системини сабит-
ляшдирмяк  цчцн  истифадя  едя  билярди;  гаршылыглы  кредит  мцнасибятляринин 
сонсуз  мигйасында  чятин  эюрцнян  щяр  щансы  сябатсызлыьы  ляьв  едя 
билярди.  Лакин  «фярди  кредитин  эенишлянмяси  цчцн  щеч  бир  позитив 
мящдудиййят мювъуд дейил» (71). 
Мяркязи  банкларын  фяалиййяти  кредит  кцтлясинин  артымыны  нязарятя 
эютцрмяйя вя кредит тяклифинин сабитлийини идаря етмяйя истигамятляниб. 
Мяркязи  банкын  фяалиййятинин  эялир  эютцрмяйя  йюнялдилмиш  юзял  банк 
фяалиййятиндян  айрылмасы  бюйцк  наилиййят  иди.  1825-ъи  илдя  Мяркязи  вя 
юзял  банклар  арасында  вязифялярин  бюлцнмяси  цзря  ашкар  олунмайан 
разылыг формалашды. Инэилтяря Дювлят банкы «бющраны малиййяляшдирдийи» 
заман  Лондонда  вя  юлкянин  диэяр  вилайятляриндя  юзял  банкирляр 
игтисади  буму  малиййяляшдиря  билярдиляр.  Мяркязи  банкы  олмайан 
бирляшмиш Штатларда 1837-ъи илдян сонра апарыъы Нйу-Йорк банклары ики 
стулда  отурмаьа  чалышырды.  Башга  банкларын  депозитляринин  сащиби 
ролуну  йериня  йетиряряк  ретабеллийи  тягиб  едир,  кредит  гейри-сабитлийиня 
кюмяк етмякля йанашы, онунла мцбаризя апарырды. Беляликля, эялирлилийин 
тяминаты  цзря  гысамцддятли  наращатлыг  вя  малиййя  сабитлийиня  даир 
наращатлыг  арасында  мцнагишя  «баш  галдырды»  -  шяхси  вя  иътимаи 

 
116
марагларын  мцнагишяси.  Нйу-Йорк  банкларынын  иътимаи  мараглары 
мясулиййятля горумалы олдугларыны мцяййянляшдирян щеч бир декрет йох 
иди. Онлар беля щярякят етмякля юзляриня йа шяряф, йа да зяряр эятирирди. 
Сийасяти вя бизнеси цмуми проблем бирляшдирир ки, бу да кимин иътимаи 
мараглары горумасындан ибарятдир.  
  
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
117
5  
 
 
БЮЩРАНЛЫ МЯРЩЯЛЯ. 
ЦМИДЛЯРИН ДЯЙИШМЯСИ 
 
Малиййя  бющранына  эятирян  щадисялярин  ардыъыллыьынын  стандарт 
модели  белядир:  илкин  тякан  игтисади  бума  кечян  игтисади  артымы 
доьурур; артан ейфорийа дюврц башланыр ки, бундан да сонра активлярин 
гиймят  артымында  фасиля  эялир.  Даща  сонра  вязиййят  писляшмяйя  доьру 
эедир,  активлярин  гиймятляри  енмяйя  башлайыр.  Бу  паттерн  мцтямади 
олараг тякрарланыр. Бунун ардынъа йцксяк ещтималла чахнашма вя ифлас 
ола  биляр.  ХЫХ  ясрин  орталарынын  апарыъы  Британийа  банкири  лорд 
Оверстоун  беля  бир  схеми  мцшащидя  етмишди  вя  онун  буна  даир  шярщ-
лярини  Уолтер  Бейъхот  тякрарламышды:  «сакитлик  вязиййяти,  мцсбят  иряли-
ляйиш, никбинлик, чичяклянмя, ажиотаж, йенидян алынма, КОНВУЛСИЙА, 
тязйиг,  дурьунлуг,  сакитлик  вязиййятиня  гайыдыш»  (1).  Беляликля, 
Оверстоун  малиййя  бющранындан  вя  йа  конвулсийадан  юнъя  эялян 
ейфорийанын беш мярщялясини идентификасийа едир. 
Расионал  цмидляр  нязяриййяси  ещтимал  едир  ки,  вязиййятин  щяр  бир 
ъидди  дяйишиклийиня  ъаваб  олараг  инвесторларын  цмидляри  практики  су-
рятдя ани олараг дяйишир вя онларын еффектив реаксийасы дашынмаз ямла-
кын,  сящмлярин  вя  хаммалын  гиймят  дяряъяляринин  узунмцддятли 
таразлыг  вязиййятиня  кечмясиня  истигамятлянир.  Бунунла  йанашы,  бцтцн 
малиййя тарихи эюстярир ки, реал алямдя цмидляр бир щалда чох аста, диэяр 
щалда  чох  тез  дяйишир,  бу  да  активлярин  прагноз  дяйяринин  ъари  гий-
мятинин яввялкиндян ня гядяр фярглянмясиндян асылыдыр. 
Инвесторларын никбинликдян пессимизмя доьру ящвалынын дяйишмяси 
кредит  базарларында  гейри-сабитлийин  мянбяйидир,  беля  ки,  бязи  истяр 
хцсуси,  истярся  дя  корпоратив  боръ  аланлар  баша  дцшцрляр  ки,  онларын 
боръу эялирляриня нисбятян хейли бюйцкдцр.Беля боръ аланлар юз игтисади 
эяляъяйинин  тясяввцрцнц  дяйишдирмяйя,  боръун  гайтарылмасы  вя  йа  пул 
ещтийатларынын артырылмасы цчцн наьд пул ялдя етмяк мягсядиля хяръляри 
азалдырлар. Бязи компанийалар йеня дя боръларын юдянилмяси цчцн наьд 
пулун ялдя едилмяси мягсядиля юз ямялиййат бюлэцляринин сатышына ъящд 
едир. Кредиторлар, юз нювбясиндя, онларын чох тящлцкяли боръ йыьдыьыны 

 
118
дярк едир, она эюря дя, онлар ян рисклилярин баьланылмасы цсулларыны ах-
тарырлар;  нятиъядя  онлар  боръун  бярпа  олунмасындан  имтина  едирляр. 
Бундан  ялавя,  кредиторлар  йени  боръларын  верилмяси  шяртлярини  сяртляш-
дирирляр. 
Малиййя бялалары дюврц щяфтялярля, айларла, щятта иллярля давам едя 
биляр  вя  йа  бир  нечя  эцнядяк  сыхлаша  биляр.1929-ъу  илдя  Америка  фонд 
биржасынын  ифласындан  сонра  эялян  игтисади  енмя  4  ил  ярзиндя,  щакимий-
йятин дяйишилмясинядяк давам етмишдир. Йапонийа игтисади енмя вязий-
йятиндя 10 илдян артыг мцддятдя олмушдур ки, бу да 1990-ъы илин йан-
варында  дашынмаз  ямлакын  вя  сящмлярин  гиймятляринин  енмясиндян 
сонра баш вермишдир. Корейа 1998-ъи илдя баш вермиш игтисади зярбядян 
1999-ъу  илдя  юзцня  эялди.  1997-ъи  илин  орталарында  Гонконгун  Чинин 
суверенитетиня  кечмяси  Асийа  малиййя  бющраны  иля  ейни  вахта  дцшдц. 
Дефлйасийа  дюврц  бурада  беш  ил  ярзиндя  давам  етди,  бу  дюврдя 
дашынмаз  ямлакын  гиймяти  40-50%-я  енди.  Бирляшмиш  Штатлар  хцсуси 
капиталын дяйяринин енмясини 2000-ъи илдя сящмлярин мязяннясинин ен-
мясиндян сонра сынады, бунунла беля, 2001-ъи илин ресессийасы нисбятян 
мцлайим иди. 
Щюкумятляр  игтисади  силсилялярин  инкишафыны  нязарятя  эютцрмялидир? 
Щюкумят  сийасяти  цмидлярин  формалашмасында  чох  ваъиб  рол  ойнайыр. 
Щюкумят  малиййя  бющранынын  башланмасынын  гаршысыны  ала  билярми? 
Щюкумят гиймят «кюпцйцнцн» партлайышындан сонра сящмлярин, дашын-
маз  ямлакын  вя  хаммалын  гиймятляринин  енмясинин  нятиъялярини  йум-
шалтмаьа ъящд етмялидир? 
 
Хябярдарлыг 
 
Тяклифляр  бири  бундан  ибарят  иди:  яэяр  щюкумят  мющтякирлярдян 
фяргли  даща  там  щяъмли  информасийайа  маликдирся,  онда  ян  еффектив 
нятиъя  беля  олар  ки,  щюкумят  бу  информасийаны  ачыгласын  вя  йа 
щадисялярин  инкишафына  юз  прогнозуну  няшр  етдирсин  (2).  Беляликля, 
щюкумят  инвесторларын  горхусуну  даьыда  билярди  (3).  Щюкумятдя  бир 
чох  инсанлар  игтисади  вя  малиййя  перспективляри  щаггында  тясяввцря 
маликдирляр,  лакин  онлар  чох  вахт  бир-бириня  зиддирляр,  она  эюря  дя 
вязиййятин «щюкумят тясяввцрц» йалныз о щалда формалаша биляр ки, яэяр 

 
119
йцксяк  рящбярликдян  кимся  -  баш  назир,  мяркязи  банкын  башчысы, 
малиййя назири - разылашмдырылмыш фикрин формалашмасында иряли чыхар. 
Тарихи  тяърцбя  щюкумят  мямурларынын  сюзляринин  игтисади  ейфо-
рийанын дяряъясиня ящямиййятли тясир эюстярмясиня даир идейаны мцдафия 
етмяйя  кюмяк  етмир.  Бязи  щалларда  базар  иштиракчыларынын  «аьла 
эятирилмяси»  кифайят  едир,  лакин  диэяр  щалларда  щакимиййят  тяряфиндян 
хябярдарлыг  ола  билсин  ки,  гейри-адекват  гаршылансын.  Инвестор  вя 
мющтякирлярин активлярин гиймяти илдя 20-30 % артдыьы заман щюкумят 
мямурларынын  хябярдардарлыгларынын  нязяря  алынмасы  ещтималы  чох 
йцксяк дейил.  
Илк дяфя беля хябярдарлыглар тягрибян 1825-ъи илдя йаранмышды.Бир 
чох мцяллифляр 1720-ъи илдя чап олунмуш «бабл- акта» Роберт Уолпоул 
вя Крал ЫЫ Эеоргун мющтякирлийя гаршы хябярдарлыьы кими бахырлар. Бу 
ганунун  илкин  мягсяди  ондан  ибарят  иди  ки,  пул  вясаитини  юзцня  ъялб 
едян Ъянуб дянизляри Компанийасынын рягиблярини дяф етсин (4).1749-ъу 
илдя  сяртляшян  антимющтякир  ганун  щям  фыпылдагчы,  щям  дя  гануни 
бизнесин  йаранмасы  просесини  чятинляшдирди  вя  ХЫХ  ясрядяк  фяалиййят 
эюстярди.  Банк  щакимиййяти  мющтякир  бумлара  даир  юз  хябярдарлыгла-
рыны  ХЫХ  ясрдя  няшр  етмяйя  башлады.  1825-ъи  илин  йазында  баш  назир 
Канниг,  Хязинядарлыг  канслери,  лорд  Ливерпул,  сер  Френсиз  Баринг  вя 
У.Р.Маккалок  артыг  мющтякирлийин  тящлцкяси  щагда  хябярдарлыг 
едирдиляр. Хябярдарлыьын тясири олду, лакин бу заман бющран артыг эюрц-
нцр  ки,  гачылмаз  иди.  1825-ъи  илин  декабрында  баш  верян  чахнашма  вя 
ифлас  заманы  лорд  Ливерпул  мющтякирлярин  хилас  олунмасындан  имтина 
етди,  беля  ки,  9  ай  юнъя  о,  буну  етмяйяъяйини  хябярдар  етмишди  (5). 
1837-ъи илдя тиъарят назири Д.Пулетт Томпсон мющтякир ажиотажын йайыл-
масыны сярт тянгид етди. Бу, 1825-ъи ил аналогундан онунла фярглянирди 
ки, сонунъуда мющтякирляр капиталы хариъдя йох, евдя сахлайырдылар (6). 
1837-ъи ил бющраны заманы ъошьунлуг дальасы Ла-Маншы кечди вя 
артыг  Белчика,  Франса  щакимиййяти  сящмлярин  гиймятляриндя  ойуну 
гадаьан  етмякля  мющтякирлийин  гаршысыны  алмаьа  ъящд  етди.  Онларын 
ъящдляри  ябяс  иди;  мющтякирлик  фонд  биржасы  щцдудларындан  чыхды  вя 
ойуна гейри-пешякарлар - рантйе вя щятта, «гадынлар вя яънябиляр» ъялб 
едилмиш  олду.  Лйеж,  Вервйер  вя  Антверпендя  тиъарят  палатасынын 
нцмайяндяляри  фонд  биржасындакы  мющтякирлийи  писляйирдиляр.  Белчика 
кралы  Мутуалите  Индустриелле  банка  имтийаз  вермякдян  имтина  етди. 

 
120
Инвестисийалар  щечя  эетди,  лакин  бу,  щюкумятин  вя  ишэцзар  даирялярин 
нцмайяндяляринин  билдиришляриня  ъаваб  олараг  йох,  игтисади  фяаллыьын 
азалмасы нятиъясиндя олду (7). 1839-ъу илин ийулунда Ламартин франсыз 
нцмайяндяляр  палатасында  мющтякирлийя  гаршы  нитгля  чыхыш  етди  вя  дя-
мирйол компанийаларынын гиймятли каьызларына хцсуси диггят айырды (8).  
Мющтякирлийин  рясми  пислянилмясинин  лазыми  еффект  алмасынын  йе-
эаня  тясдигедиъи  нцмуняси  1857-ъи  ил  бющраныны  шярщ  едян  франсыз 
иъмалчысынын  йазыларындадыр.  1856-ъы  илин  мартында  дахили  ишляр  назири 
бязи  фырылдагчылара  гаршы  мящкямя  иддиасы  иряли  сцрцр.  Император  ЫЫЫ 
Наполеон иътимаиййятя шцбщяли малиййя методларынын тясвирини чатдыран 
«Пул ишбазлары» китабынын мцяллифи О. де Валлени тябрик етди. Сенат тяклиф 
олунан ганунлары гябул етди. Франса банкы усот дяряъялярини 10%-дяк 
артырды.  ЫЫЫ  Наполеон  декабрын  11-дя  Ле  Монитеур  гязетиндя  няшр 
етдирдийи  мяктубунда  эюстярди  ки,  щюкумят  йалныз  гаршысыны  ала 
билмядийи сябябляря эюря зяряр чякянляря кюмяк едяъякдир. Д`Ормесо-
на  эюря  мющтякир  ажиотажы  енди  вя  1857-ъи  ил  бющраны  франсыз  ком-
мерсийасынын  тянтянясиня  кечди.(9).  Лакин  Розенберг,  юз  нювбясиндя 
беля  бир  нятиъяйя  эялди  ки,  щюкумят  тяряфиндян  хябярдарлыглар  чох  эеъ 
едилмишдир (10). 
1869-ъу  илдя  Австрийа  милли  банкынын  апардыьы  мящдудлашдырыъы 
тядбирляр  «бюйцк  ифласа»  эятириб  чыхартды  ки,  бу  да  1873-ъц  илля 
мцгайисядя йалныз мини-сцгут иди (11). Йерли парламентин цзвц Едуард 
Ласкерин  1873-ъц  илин  февралында  етдийи  хябярдарлыгларында  Пруссийа 
щюкумяти  вя  дямирйол  консессионерляри  арасындакы  галмагаллы  разылыг-
лары  ачса  да  бу,  ойунчуларын  мющтякир  ящвалына  ящямиййятли  сяринляш-
дириъи тясир эюстярмяди (12). 
1888-ъи илдя Тще Еъономист журналында дяръ едилян вя Арэентина 
торпаг истигразларынын алынмасына гаршы йюнялмиш хябярдарлыглар кифайят 
гядяр вахтында олду. Апрелдя Тще Еъономист йазырды ки, «истигразлар... 
чох  рискли  гиймятли  каьызлар  ола  биляр...  Щал-щазырда  Арэентина  дашын-
маз  ямлакына  гиймятляр  сцни  бюйцдцлмцшдцр,  лакин  малиййя  чятин-
ликляринин  йаранмасы  онлары  асанлыгла  сатылмаз  едя  биляр»  (13).  Бунун 
ардынъа майда «дашынмаз ямлак базарында «бумун» ифласы» олду ки, 
бу  да  «юнъядян  билиняряк  Арэентина  истигразларынын  дяйяринин  ъидди 
дцшмясиня  эятириб  чыхартды»  (14).  Хябярдарлыглар  йеня  дя  еффектив 
олмады. 

 
121
Кущн,  Лоеб  анд  Ъо.  компанийасынын  партнйору  вя  ФЕС  тясис-
чиляриндян бири олан Пол Ворбургун Кассандрайа лайиг пейьямбярлийи 
даща тясирли олду. О, 1929-ъу илин февралында америкалылары хябярдар етди 
ки,  Америка  сящмляринин  гиймяти  чох  йцксякдир  вя  1907-ъи  ил  чахнаш-
масынын  тякрарланмасына  дялалят  едян  яламятляр  мювъуддур.  Онун 
хябярдарлыглары  Федерал  ещтийат  идарясинин  рящбяри  тяряфиндян  едилян 
аналожи  мялуматларла  мцшайият  олунурду.  Инвесторлар  гыса  фасиля 
етдиляр, сонра ися сящмлярин мязянняси йенидян йцксяйя галхды. 1996-ъы 
илин  декабрында  ФЕС  башчысы  Алан  Гринспенин  «Иррасионал  боллуг» 
щагда  етдийи  вя  Америка  сящмляринин  гиймят  дяряъяляриня  аид  олан 
хябярдарлыьынын еффективсизлийи барядя артыг яввялдя дейилмишди.1999-ъу 
илин  августунда  Гринспен  елан  етди  ки,  ФЕС  учот  фаиз  дяряъялярини 
0,25%-дяк  артырмаг  барядя  гярар  гябул  едяркян  сящмляр  базарында 
гиймят  дяряъялярини  нязяря  алмышдыр.  Йеня  дя  фонд  базары  бу 
хябярдарлыьа аз диггят йетирди. 
Яэяр  сящмлярин  вя  дашынмаз  ямлакын  гиймяти  беля  хябярдар-
лыглара  бахмадан  артмагда  давам  едирся,  онда  беля  бир  тяяссцрат 
йараныр  ки,  бцтцн  бу  хябярдарлыглар  базар  иштиракчылары  тяряфиндян  о 
гядяр  дя  етибарлы  сайылмыр.  Игтисади  узагэюрянляр  дашынмаз  ямлак  вя 
сящмляр  цчцн  таразлы  гиймятлярин  эяляъяк  ящямиййтини  билмяйя  гадир-
дирляр (щяр щалда, билдиклярини фикирляшя билярляр), лакин онлар базар гий-
мятляринин мящз ня вахт бу прогнозлу орта гиймятя чатачаьыны юнъя-
дян дейя билмирляр. Роъер Бабсон юз мцштяриляринин сящмлярини 1928-ъи 
илдя  сатды  вя  бир  илдян  артыг  сяфещ  щесаб  едилди,  беля  ки,  бу  сящмлярин 
гиймяти эетдикъя артырды. 
Биржа сювдяляринин апарылмасы цчцн вахтын дцзэцн сечилмяси проб-
леми  чох  мцряккябдир.  Яэяр  щюкумят  хябярдарлыгларынын  лазими  тясир 
эюстярмясини  истяйирся,  онда  бунлары  мющтякир  ейфорийасы  хярълярини 
хябярдар етмяк цчцн кифайят гядяр тез, вя бу хябярдарлыгларын реалист 
эюрцнмяси цчцн кифайят гядяр эеъ етмялидир. ФЕС-ин кечмиш рящбяринин 
дедийи  кими,  щакимиййят  иътимаиййятин  мцмкцн  мянфи  реаксийасыны 
нязяря алараг ещтийатлы олмалыдыр. 
Мцасир шяраитдя Мяркязи банклар юз пул сийасятини еля апармаьа 
гадирдир  ки,  мцхтялиф  гиймятлярин  вя  йа  щяр  щансы  башга  гиймят 
индексляринин  артым  сявиййясини  дцзялтсин;  «бющранын  сявиййясинин 
планлашдырылмасы» онларын йени дуасыдыр. Мясяля бундадыр ки, Мяркязи 

 
122
банклар сящмлярин вя дашынмаз ямлакын гиймят артымыны, бунларын юз 
узунмцддятли  таразлы  ящямиййятиндян  вцсятля  айрылдыгда  сийасы  мясяля 
олдуьу щалда нязяря алмамалыдырмы. Мющтякирляри йалныз щакимиййятин 
бяйанатлары иля инандырмаг ъящди бир гайда олараг, ящямиййятли дейил. 
 
Малиййя фялакяти 
 
«Фялакят»  сюзц  малиййя  бющранларынын  мцзакирясиндя  эениш 
истифадя едилмишдир. Лакин бу епитет дягиг дейил: бир тяряфдян о, истираз-
ларын  олдуьуну  нязярдя  тутур,  диэяр  тяряфдян  тящлцкяли  шяраити  якс 
етдирир.  Коммерсийа  фялакятиня  даща  чох  биринъи  тяйин  уйьундур, 
малиййя фялакятиня ися икинъиси. Коммерсийа фялакяти нязярдя тутур ки, 
гиймятляр, иш фяаллыьы, эялирляр ашаьы енмиш вя бир чох тиъарят вя сянайе 
компанийалары  мцфлисляшмишдир.  Малиййя  фялакяти  айрыъа  компанийа 
цчцн ону нязярдя тутур ки, онун эялирляри о гядяр кяскин азалмышдыр ки, 
о,  ящямиййятли  иткиляр  вермиш  вя  компанийанын  юз  щесаблары  цзря 
юдянишляр  апара  билмямяси  тящлцкяси  йараныр  (15).  Малиййя  бяласы 
игтисадиййат цчцн бцтювлцкдя ейни шяраити билдирир вя игтисади дцзялишляр 
апармаг  зярурятини  нязярдя  тутур;  бу  заман  компанийалар  мцфлис-
ляшмя щяддиндя, банклар ися рекапитализасийайа ещтийаълы ола биляр. Бир 
чох  инвестисийа  лайищяляри  иърачыларын  кифайят  гядяр  малиййяляшмямяси 
сябябиндян тамамланмамыш гала биляр. 
Мющтякир  ейфорийасынын  сону  вя  классиклярин  ифлас  вя  чахнашма 
адландырдыглары  мярщялянин  башланьыъы  арасындакы  дюврцн  тясвири  цчцн 
диэяр епитетляр дя - щяйяъан, горху, эярэинлик, сыхынты, тязйиг, инамсыз-
лыг,  тящлцкя,  зяифлик  эениш  тятбиг  едилмишдир.  Даща  парлаг  ифадяляр  беля 
сюзбирляшмяляриня  дахил  иди:  «базарын  тящлцкяли  енмяси»  (16),  «туфан 
яряфясиндя атмосфер» (17). Бу заман метеороложи метафоралар чох тез-
тез истифадя едилирди: «щамы йенидян атмосфердя фыртына яряфяси эярэинлик 
щисс  едир»  (18).  Эеоложи  метафоралар  да  тятбиг  олунурду:  1847-ъи  илин 
чахнашмасындан  ики  ил  юнъя  лорд  Оверстоун  юз  досту  Д.У.Нормана 
(1920-ъи  илляр  Инэилтяря  Дювлят  банкынын  рящбяри  Норман  Монтег-
йунун  бабасы)  йазырды:  «Щал-щазырда  ифлас  баш  вермир,  биз  йалныз 
айагларымызын алтында торпаьын кичик хябярвериъи титряйишини щисс едирик» 
(19).  Сейсмографик  метафора  щямчинин,  Мишел  Шевалйе  тяряфиндян  дя 
истифадя  едилмишдир.  О,  Америкадан  президент  Ъексонун  Америка 

 
123
Сеъонд Банкына гаршы апардыьы мцщарибя щаггында йазырды: «Кредитин 
цмими ифласы о ня гядяр гысамцддятли олса да, даща горхулудур, няинки 
ян  дящшятли  зялзяля»  (20).  Диэяр  франсыз  мцяллифляри  «фялакят  дуйуму» 
щагда данышырдылар.(21). Алман мяктябляриндя 1782-ъи ил базар енмяси 
тясвир едиляряк «сынма иля щядялянян яйилмя» щаггында данышылыр (22). 
Малиййя  бяласыны  бир  категорийа  кими  игтисади  эюстяриъилярдя 
гиймятляндирмяк чоъ чятиндир. Эюрцнцр, инвесторлар о заман щяйяъан 
тябили  чалаъаглар  ки,  ня  вахт  мцяййян  дяйишикликлярин  ящямиййяти  юзля-
ринин орта гиймятиндян сон дяряъя йюняляъяк. Беля дяйишянляр арасында 
Мяркязи  банкын  гызыл  ещтийатынын  юдямя  щяъмини  якс  етдирян  коефи-
сентляр  бюйцк  груп  компанийаларын  вя  йа  хцсуси  шяхслярин  боръ  вя 
капиталынын щяъминин нисбяти; юлкянин хариъи боръунун вя ихраъ мядахил 
хидмятляри  цзря  хяръляринин  нисбяти;  щямчинин,  дашынмаз  ямлак  цчцн 
сящмляр вя рента нисбяти цзря гиймят вя эялирин нисбяти ола биляр. Бунун 
мцасир  версийалары  да  ола  биляр,  щансы  ки,  щансыса  щядд  дяряъялярини 
индикатор  кими  истифадя  едир,  мясялян,  1944-ъц  ил  банк  ганунунда 
нязярдя  тутулмуш  Инэилтяря  Дювлят  банкынын  гызыл  ещтийатлары  иля  бу-
рахылан  банкнотларын  тямин  едилмяси  цзря  минимал  тялябляр;  1893-ъц 
илдя  Америка  Хязинядарлыьы  цчцн  мцяййян  едилмиш  100  млн.  долларда 
минимал гызыл ещтийаты щаггында тялябляр; 1924-ъц илдя мцяййян едилмиш 
Франса  Банкынын  франсыз  хязинядарлыьына  боръларын  лимити;  1931-ъи  илин 
ийунунда  Дауес  планына  ясасян  мцяййян  елимиш  Рейхсбанкын  гызыл 
ещтийатынын минимал дяряъяси; йа да 1932-ъи илин февралында Глас-Стигалл 
ганунунун  гябулунадяк  ФЕС  цчцн  ачыг  олан  гызылын  мигдары.  Дахили 
боръун  юлкянин  цмуми  дахили  мящсулуна  нисбятинин  артмасы  60% 
щяддиня  чатаркян  инвесторлар  тяряфиндян  бу,  хябярдарлыг  сигналы  кими 
бахылырды;  бу  щядди  кечмяйи  юзцня  имкан  верян  юлкяляр  «назик  буза» 
дахил  олур.  Щюкумят  боръунун  юлчцсцнцн  60%  щядди  ютян  цмуми 
дахили  мящсулун  артымына  нисбяти,  щямчинин,  чох  йцксяк  сайылырды. 
1857-ъи  илдя  малиййя  назирляриндян  бири  сон  щяддя  щаггында  беля 
демишдир: 
Шцбщя доьурмур ки, бющранын йахынлашмасыны эюзля эюрмяйя 
имкан верян сон лимитин мювъудлуьу ещтийатын йцксялмясиня 
кюмяк  етмялидир.  Тящлцкяни  щисс  етдикдя  инсанлар  малиййя 
чятинликляри йарандыьы заман онларын мцраъият едя биляъякляри 
фондларын  галыгларынын  ня  гядяр  артыг  олмасыны  щесабламаьа 

 
124
башлайырлар. Сон щяддин ня ъцр мцяййянляшмяси - парламент 
актына мцвафиг, йа мистер Томас Тукун (Банк мяктябинин 
лидери)  тяклиф  етдийи  кими,  щансыса  тювсийя  щалында,  йа 
Франсада  олдуьу  кими,  щюкумятин  Мяркязи  банка  эюстяриш 
щалында  -  ваъиб  дейил,  ясас  одур  ки,  бющран  анларында  бу 
мцяййянляшмиш щядд щяйяъан тябилини чалсын (23). 
Ики онилликдян сонра бу идейа иля франсыз мямуру чыхыш едирди, бу 
заман  о,  мювъуд  нормативи  мцдафия  едирди,  буна  ясасян  Франса 
Банкы  юзцндя  метал  пулларын  ещтийатыны  ъари  боръ  ющдяликлярин  ъямин-
дян тягрибян 1/3 –ня бярабяр юлчцдя, лакин сярт мцяййянляшмиш щцгуги 
тялябсиз  сахламалы  иди:  «Бурада  фиксасийалы  мцнасибят  тяляб  олунмур. 
Мцяййянляшмиш вя абсолйут мящдудиййятляр терроруна кечмяк аьылсыз 
оларды» (24). Мцяййянляшмиш щцдудлардан чыхмаг психоложи ящямиййят 
кясб едя биляр. 1924-ъц илин мартында мялуматланмыш франсыз банкирляри 
билирдиляр ки, пул кцтлясинин щяъминин кичик артымы бюйцк зяряр эятирмяз, 
лакин  кцтля  Франса  Банкынын  франсыз  Хязинядарлыьына  тягдим  етдийи 
вясаитин  мцяййянляшмиш  лимитинин  дяйишмясини  игтисади  саьламлыг 
индекси кими гиймятляндирирди. Бир назирин дедийи кими, франсызлар шяхси 
валйутайа етибарын еластиклийинин йцксяк щяддиня йахын идиляр (25). 
Малиййя  бяласынын  сябяб  вя  яламятляри  юзцнц  бирэя  эюстярир  вя 
юзцндя  капитал  базарынын  бязи  вя  йа  бцтцн  сегментляриндя  фаиз 
дяряъяляринин кяскин армасыны дашыйыр; икинъидяряъяли боръ аланлар цчцн 
кредитляр  цзря  фаиз  дяряъяляринин  биринъидяряъяли  боръ  аланлар  цчцн 
мцяййянляшмиш  фаиз  дяряъяляри  иля  мцгайисядя  йцксялмяси;  мцфлисляш-
мянин  сайынын  артмасы  вя  хаммала,  гиймятли  каьызлара  вя  дашынмаз 
ямлака  гиймят  артымынын  битмяси;  валйута  базарында  милли  валйутанын 
гиймятдян дцшмяси. Бу щадисяляр чох вахт гаршылыглы ялагядядир вя кре-
дитор тяряфиндян гябул едилян рисклярин сявиййясинин енмясиня ъящдлярин 
нятиъясидир. 
ХЫХ  ясрдя  малиййя  бяласы  йениъя  бурахылмыш  сящмлярин  базара 
чыхарылмасы вя онлары ялдя едянляр тяряфиндян наьд пулун дахил олмасы 
зяруряти  иля  баьлы  иди.  1825  вя  1847-ъи  иллярдя  Бюйцк  Британийада  вя 
1882-ъи  илдя  Франсада  сящмлярин  бязи  алыъылары  юз  алдыгларыны  юдямяк 
цчцн наьд пула малик дейилдиляр, эюрцнцр онлар эютцрдцкляри кредитляр 
цзря  щесаблашма  вахтында  яввял  алдыглары  гимятли  каьызлары  эялирля 
сатмаьы  нязярдя  тутурдулар.  Томас  Тук  1825-ъи  илдя  мювъуд  шяраити 

 
125
бющранлы  кими  тясвир  едир,  беля  ки,  наьд  вясаитин  дахил  едилмяси  щагда 
тяляби  кянара  гоймаг  мцмкцн  дейилди,  бу  заман  кредитя  алынмыш 
сящмлярин эялирлилик перспективи, щяля дя узаг вя шцбщяли олараг галырды 
(26).  Сонракы  беля  бяла  заманы  -  1847-ъи  илн  йанварында  дямирйоллары 
сящмляринин  емитентляри  тяряфиндян  наьд  вясаитин  дахил  едилмяси  щаг-
гында тялябляр щяъми 6,5 млн. фунт тяшкил едирди (27). 
Гиймятли  каьызларын  бурахылдыьы  заман  малиййя  «пирамида»сынын 
гурулмасы  яламятляри  Ъянуб  дянизляр  компанийасынын  сящмляри  иля 
баьлы  щадисядя  эюрцндц,  щансынын  ки,  йени  емиссайалары  ялавя  пул 
ъялбетмя  мягсядиля  1720-ъи  илин  ийунунда,  ийулунда  вя  августунда 
апарылмышдыр. 1881-ъи илдя Парисдя цмуми базар гиймяти 5 млрд. франк 
олан  гиймятли  каьызларын  125  йени  бурахылышы  сатылмышдыр,  бу  щалда  о 
заман Франсада йыьымын иллик артымы 2 млрд франка гиймятляндирилирди 
(28).  Сющбят,  1880-ъи  иллярин  сонунда  Бюйцк  Британийада  вя  1920-ъи 
иллярин  сонунда  АБШ-да  баш  вердийи  кими,  хцсуси  компанийаларын 
бюйцк сайда ачыг базара чыхдыьы дюврдян эетмир. 
Активляря  гиймят  артымы  дюврцнцн  сону  щяр  дяфя  инвесторларын 
наращатлыьыны  доьурурду,  онларын  чоху  сящмляри  эяляъякдя  базар 
гиймятинин  артмасы  цмиди  иля  алырды.  Беля  инвесторлардан  бязиляри  гий-
мятли каьызлар алынмасы цчцн эютцрцлмцш капитала фаизлярин юдянилмяси 
иля  баьлы  хярълярин  алынан  активлярин  эялирини  цстялямяси  щалы  иля 
растлашырлар; бу инвесторлар эюзляйирдиляр ки, ямлак боръу кими алдыглары 
активлярин  гиймятинин  артмасыны  йени  боръларын  алынмасы  цчцн  истифадя 
едя  билярляр  ки,  бунлардан  да  артыг  малик  олдуглары  борълар  цзря 
фаизлярин  юдянмясиндя  гисмян  истифадя  едя  билярдиляр.  Активляря  гий-
мятляр  артымы  дайандыгда  бу  инвесторлар  бялайа  мяруз  галырлар,  беля 
ки,  онлар  топланмыш  боръларын  юдянмяси  цчцн  наьд  вясаитин  алынмасы 
имканыны итирирляр. 
Малиййя  фялакяти  капиталын  юлкядян  ахынынын  артмасынын  нятиъяси 
ола биляр - пис йыьылан  мящсул идхалын щяъминин артырылмасыны тяляб едя 
биляр,  апарыъы  бейнялхалг  малиййя  мяркязляриндя  фаиз  дяряъяляринин 
артмасы ися капиталын дахили малиййя базарындан «йуйулмасына» сябяб 
ола  биляр.  Дахили  кредит  базарында  кредитин  алынмасы  милли  банк 
системинин ещтийатларынын ихтисарына эюря мцряккяб мясяля ола биляр. 
Капиталын ахыны потенсиал характер ала биляр; 1872-ъи илдя Лондон 
пул  базарында  тящлцкяли  шяраит  Пруссийа  иля  мцщарибядян  сонра 

 
126
Франсанын  репарасийаларын  юдянмяси  нятиъясиндя  йаранды,  бу  вахт 
Пруссийанын  Реиъщсбанк  –ы  базарда  асанлыгла  гызыла  конверсийа  едиля 
билян,  Британийа  фунтларында  номинасийаланмыш  гиймятли  каьызлар  ялдя 
етди. Беля шяраит 1925-ъи илин апрелинядяк Британийа фунтунун мцщарибя-
дян  яввялки  сабитлийинин  инвесторлар  тяряфиндян  гиймятляндирилмяси 
сябябиня  эюря  бейнялхалг  капиталын  Лондона  ахыны  дюврцндя  дя  йер 
тутурду; еля ки, фунт йенидян гызыла баьланды, депозитлярин сащибляринин 
онлары  Лондонда  сахламаг  стимулу  итди.  Беляликля,  пул  системинин 
идаряси  цзря  Инэилтяря  Дювлят  банкынын  вясаит  сечими  бу  капиталын  бир 
щиссясинин  Инэилтяряни  тярк  едя  билмяси  ещтийатына  эюря  мящдудлашырды. 
Франса  Банкы  Британийа  фунтларынын  бюйцк  мигдарыны  1926-ъы  илин 
сонунда  наил  олунан  пул-кредит  сабитлийиндян  сонра  франсыз  франкынын 
валйута мязяннясини мящдудлашдырмаг ъящди иля ялдя етди; франсызларын 
гызыл алмаг цчцн Британийа фунтунун бир щиссясини вя йа бцтцн йыьылмыш 
ещтийатыны  истифадя  етмяси  ещтималы,  щямчинин,  Лондонда  малиййя 
щакимиййяти цчцн ъидди щяйяъан проблеми олду. 
Малиййя  ещтийатынын  мяьзи  инамын  итирилмясиндян  ибарятдир. 
Бунун  ардынъа  ня  олаъаг  -  мцхтялиф  игтисади  аспектлярин  йахшылашмасы 
ясасында  никбинлийин  астаъа  бярпасы,  йахуд  гиймятлярин  ифласы, 
чахнашма, ликвидсиз активлярдян наьд пуллара чыхмаг ъящдляри? 
Бу проблем Ъеймс С.Эиббонс тяряфиндян гыса ифадя олунмушдур: 
Банкирляр  нцфузлу  тиъарятчилярин  ян  хош  цмидляринин  ифласа 
уьрамасы,  сыхышдырылмасы  вя  цмидсизлийя  дцшмяси  щалына 
щямишя етинасыз дейилляр. Онлар беля анларда базарын цзяриндя 
щансы  тящлцкянин  дурдуьуну  баша  дцшцрляр.  Кредит  кцтляси 
чохщяъмли  олур;  иътимаи  ещтийат  щиссляр  дальасында  йцксяк 
щяддядяк  эярэинляшир,  ири  тиъарят  евинин  йалныз  биръя  ъидди 
сящви  бяс  едяр  ки,  «нящянэ  кюпцк»  партласын.  Ким  билир, 
габарма  бу  эцн  юз  зирвясиня  чатыбмы  вя  йа  сабащ  артыг  су 
чякилмяйя  башлайаъаг?  Сонра  ися  вязиййят  тядриъян  кющря 
мяърасына  дцшцр,  етибар  йениляшир  вя  айдын  олур  ки,  щеч  бир 
«кюпцк» щеч олмамышдыр (29). 
 
 
 
 

 
127
Малиййя тящлцкяси ня гядяр чякир? 
 
Малиййя тящлцкяси 1806-ъы илдя Франсада вя 1873, 1907-ъи иллярдя 
Бюйцк Британийада олдуьу кими йох да ола биляр, щям дя чахнашмайа 
кечя  биляр.  Банкер  Хантын  1979-ъу  илдя  эцмцш  базарында  «корнер»
3
 
(инэилисъя  ъорнер  –  буъаг)  дцзялтмяк  ъящдинин  баш  тутмамасы;  Ъон-
тинентал Иллиноис Банк-ын 1984-ъц илдя сцгуту вя Лонэ – Терм Ъапитал 
Манаэемент-ин  1998-ъи  илдя  ифласы  сябябиндян  АБШ-да  базар 
чахнашма  яряфясиндя  олду.1982-ъи  илин  августундан  сонра  узунмцд-
дятли тящлцкяли дюврляр Мексика, Бразилийа вя диэяр инкишаф едян юлкяляря 
верилян банк кредитляри иля баьлы рискляр, щямчинин, Луизиана, Оклахома 
вя  Техасын  депозит  идаряляриня  верилян  боръларла  йаранырды,  онлар  да 
нефтин  гиймятинин  80  доллара  (баррели)  галхаъаьыны  сцбут  едян 
тядгигатлара цмид едирдиляр. 1980-ъи иллярин сонунда йцзлярля Америка 
банкларынын  вя  депозит  идаряляринин  сцгутундан  сонра  Американын 
Ресолутион  Труст  Ъорпоратион  (РТЪ)  мцлкиййятиня  10  милйардларла 
доллар мябляьиндя дашынмаз ямлак кечди, щансы ки, борълар цзря мцл-
киййят эирову кими истифадя едилирди. Сон щесабда бу мцлкиййят базарда 
ашаьы гиймятля сатылды.  
Охшар  малиййя  тящлцкяси  1990-ъы  иллярдя  узун  дювр  ярзиндя 
Токиода  щюкм  сцрдц;  истянилян  гимят  методикасы  цзря  бюйцк  йапон 
банкларынын  чоху  мцфлисляшди,  лакин  ишини  давам  етдирди.  Бу  щалда 
тящлцкянин  сябяби  бу  банклара  дювлят  сийасяти  олду  -  щеч  ким  дягиг 
билмирди  ки,  онлар  баьланаъаг,  йохса  щюкумят  онларын  рекапитализа-
сийасыны ялверишли шяртлярля тямин едяъяк.  
1987-ъи ил октйабрын 19-да базар ертяси баш верян сящмлярин гий-
мятинин кяскин енмяси чахнашма йох, дцзялиш кими эюрцнцрдц, беля ки, 
гиймят  учгуну  диэяр  Америка  базарларына  йайылмады,  амма  ейни 
вахта  дцшян  гиймятлярин  ящямиййятли  енмяси  диэяр  милли  фонд 
биржаларынын (Токио истисна олараг) чохунда мцшащидя едилди. Эярэинлик 
                                                 
3
  Корнер  –  базарда  еля  вязиййятдир  ки,  мцяййян  сящмляр  цзяриндяки  нязарят  бир 
трейдерин  вя  йа  йекдил  групун  ялиня  кечир.  Мясялян,  еля  щал  йарана  биляр  ки,  «шорт-
тиъарят»дян  истифадя  едяряк  базар  иштиракчылары  тядриъян  корнери  йараданлара  о  гядяр 
сящмляр  сатырлар  ки,  сонра  реал  олараг  биржада  бунлары  эери  ала  билмирляр.  Мцвафиг 
олараг  сатыъылара  юз  «гыса»  мювгелярини  баьламаг  цчцн  корнер  йарадыъыларынын 
шяртлярини  гябул  етмяк  лазымдыр.  «Шортла»  сатанлар  бу  щалда  чыхылмаз  вязиййятдя 
галырлар.  

 
128
бир нечя щяфтя ярзиндя давам етди, инвесторлар сящмлярин мязяннясиндя 
енмялярин  диэяр  базарлара  кечмясини  диггятля  эюзлямя  мювгейиндя 
идиляр. 
Лонэ-Терм  Ъапитал  Манаэемент  (ЛТЪМ)  фондунун  ифласы 
тягрибян  Русийада  дефолт  заманы,  1998-ъи  илин  йайында  баш  верди; 
щягигятдя  рус  бющраны  эялирлилийя  ящямиййятли  тясир  эюстярди  ки,  бу  да 
ЛТЪМ  –ин  иифласына  бюйцк  тющфя  верди.  Бахмайараг  ки,  ЛТЪМ, 
адятян хеъ-фонд щесаб едилирди, яслиндя ися о, идаряедилмяйян банк иди. 
ЛТЪМ-и  «чох  аьыллы»  малиййя  идаряси  сайырдылар  -  ахы  бу  фондун  топ-
менеъерляри  сырасына  малиййя  сащясиндя  ики  Нобел  мцкафаты  лауреаты 
дахил  иди.  Фондун  капиталы  5  млрд.  доллар,  ющдяликляр  щяъми  ися  125 
млрд доллар тяшкил едирди, беляликля, ЛТЪМ-дя боръ вя хцсуси вясаитлярин 
нисбяти  яняняви  банкларын  вя  диэяр  хеъ-фондларынын  чохунун  аналожи 
эюстяриъилярини  ящямиййятли  сурятдя  ютцрдц.  Бундан  башга  ЛТЪМ  10 
милйардларла  доллара  гиймятляндирилян  мювгелярини  фйучерс  вя  опсион 
кими беля тюрямя контрактлар (бунлар бязян онун актив вя ющдяликляри 
иля зиддиййятя эириди) цзря тутурду. ЛТЪМ фяалиййятинин башланьыъында 
пул истещсалы цзря нящянэ машын щесаб едилир вя юз марагларында охшар 
актив гиймятляриндя ян ящямиййятсиз йюнялмяляри истифадя етмя баъарыьы 
иля танынды. Мясялян, 30 иллик Америка Хязиня истигразлары 29 илликлярдян 
фяргли  олараг  фяал  сатылырды  вя  беляликля,  29  иллик  истигразлар  цзря  фаиз 
верэиси  онларын  аз  ликвидлийи  щесабына  30  илликлярдян  бир  гядяр  йцксяк 
иди.  Буна  эедяряк  ЛТЪМ  29  иллик  истигразлары  100  милйон  долларларла 
алараг тягрибян щямин мигдарда 30 иллик истигразлара «гыса» мювгеляр 
ачырды. Эялир фаиз верэисиндяки фярг щесабына йаранырды. Бахмайараг ки, 
29  иллик  вя  30  иллик  истигразлар  цзря  фаиз  верэисинин  дяряъясиндя  фярг  аз 
олса  да,  фонд  ачдыьы  мювгелярин  бюйцк  щяъми  щесабына  пис  эялир  ялдя 
етмирди.  
ЛТЪМ-ин  бюйцк  кредиторлары  олан  бязи  апарыъы  банклар  мяшщур 
фондун  инвестисийа  портфелиндян  бязи  мювгеляри  тякрарламаьа  мейилли 
идиляр. Нятиъядя, бязи гиймятли каьызлар базарында ЛТЪМ вя ону кре-
дитляшдирян банклар цстцн вязиййят тутурду.  
1998-ъи  илин  йазында  ЛТЪМ  Америка  хязиня  истигразларынын 
«шортлара»  сатыш  рискини  хяръляйяряк  йцксяк  рискли  истигразлар  цзря 
«узун»  мювге  тутур.  Беля  ки,  инвесторлары  Русийадакы  малиййя  шяраити 
эетдикъя  чох  наращат  едирди,  инкишаф  едян  базарларын  истигразларынын 

 
129
гиймяти  дцшмяйя  башлады.  ФЕС  буна  монетар  сийасятин  ящямиййятли 
дяряъядя  йумшалдылмасы  иля  ъаваб  верди  вя  Америка  хязиня 
истигразларынын гиймяти йухары галхды. Нятиъядя, ЛТЪМ щям ясас, щям 
дя  хеъ  мювгеляри  цзря  зийан  чякди,  бу  да  онун  капитал  ясасынын 
даьылмасына  эятириб  чыхартды.  Инкишаф  едян  базарларын  истигразларынын 
гиймяти  енмякдя  давам  едир,  ЛТЪМ  «чякиъля  зиндан  арасында» 
галырды; яэяр фонд юз активляриндян щяр щансыны сатмаьа башласайды, бу 
активя  гиймятляр  даща  да  енярди  вя  онун  хцсуси  капиталы  даща  бюйцк 
сцрятля ярийяъякди.  
ФЕС ЛТЪМ-ля баьлы шяраитя эюря наращат иди, беля ки, онун сящви 
бцтцн  истиграз  базарынын  гейри-сабитлийиня  вя  енмясиня  эятириб  чыхара 
билярди.  Она  эюря  федерал  щюкумят  юз  «административ  ресурсундан» 
истифадя  едяряк  апарыъы  банклары  (ЛТЪМ-ин  кредитору  олан)  юз 
капиталыны  ЛТЪМ-я  инвестисийа  гоймаьа  йюнялтди.  Нятиъядя,  банклар 
фондун мцлкиййятинин 90%-ни ялдя етди. 
Сцгут  вя  йа  чахнашма  малиййя  тящлцкяси  дюврцнцн  ардынъа 
практики  олараг  йа  тез,  щяфтя  ярзиндя,  йа  да  бир  нечя  ил  эеъ  баш  веря 
биляр.  Ъон  Лоунун  гурдуьу  систем  1719-ъу  илин  декабрында  юз 
зирвясиня чатды вя 1720-и илин майында даьылды - шющрятдян унудулмайа 
доьру  ъями  5  вя  йа  6  айа  кечилди.  Ъянуб  дянизляри  Компанийасынын 
тарихиндя  ирялиляйян  тящлцкя  сигналы  1720-ъи  ил  апрелин  сонунда  айдын 
ешидилди, базар гиймятляринин дцшмяси августда олду, сцгут сентйабрын 
илк эцнляриндя баш верди. 1763-ъц илдя аьыр вязиййят мартда формалашыр, 
фактики  бющран  ися  Амстердамда  ДеНеуфвилле  мцфлисляшмяси  иля 
тезляшяряк  ийулда  баш  верир.  1772-ъи  илдя  Инэилтяря  Дювлят  банкы  илин 
яввялиндя  юз  учот  дяряъясини  артырыр;  Айр  Банк  майда  юз  ямялий-
йатларыны азалдыр, лакин бу чох эеъ иди. Фордис ийунун 10-да гачыр, бу 
хябяр  ийунун  22-дя  Бюйцк  Британийада  башлайан  чахнашманы  тез-
ляшдирир. Амстердамда аьыр вязиййят декабрда баш верян Ълиффорд анд 
Ъо. мцфлисляшмясиня эюря эцълянир. 
1789-ъу  илдян  1815-ъи  илядяк  бющранларын  башвермя  анлары 
конкрет  апокалипт  щадисялярля  баьлы  иди:  1793-ъц  илин  йанварында  ХВЫ 
Луинин  едам  едилмяси  (башчынын  юлцмц  щямишя  апокалипт  щадисядир); 
1797-ъи илин февралында Уелсин ъянуб-гярбиндя Фишгардда франсыз орду-
сунун  йерляшдирилмяси  вя  1799-ъу  илдя  континентал  мцщасирянин  йарыл-
масы.  Бу  щалларда  тящлцкя  вя  щяйяъан  дюврляри  гыса  иди,  чцнки  чах-

 
130
нашма  фактики  олараг  дярщал  башлайырды.  1809-1810-ъу  иллярдя  бющран 
континентал  мцщасирянин  эцълянмяси  вя  Бразилийайа  ихраъын  артыг-
лыьындан йаранмышды. Базарлара тязйиг 1809-ъу илин орталарындан йаваш-
йаваш  артырды,  1810-ъу  илин  орталарындан  ися  эцълянди  вя  1811-ъи  илин 
йанварында мцфлисляшмялярля мцшайят олунан кулминасийа анына чатды. 
1847-ъи илин йанварында дямирйол сящмляринин алыъылары тяряфиндян 
юдямя цзря имзаланан тялябляр тахыл базарында мющтякирлик цчцн эярэин 
фон йаратды ки, бу да майда юз зирвясиня чатды, августда енди вя но-
йабрда  чахнашма  иля  тамамланды.  1866-ъы  ил  бющраны  1864-ъц  илдя 
памбыг  базарынын  сцгутуна  кяскин  реаксийа  иди  ки,  бу  да  Франсада 
чахнашма  доьурду.  1864-ъц  илдя  Бюйцк  Британийа  ики  «тящлцкяли  ан» 
йашады:  бири,  йанварда  памбыьын  гиймятинин  дцшмяси  иля  баьлы  реал 
бющран, диэяри, илин сонунъу рцбцндя (30). Британийа бющранлы тарихиндя 
бу дювр юз даирясиня учот евлярини вя бир сыра компанийалары дахил едян 
мющтякирлийин  эенишлянмяси  иля  характеризя  едилир  ки,  бунлар  да  юз 
капиталыны  сящмлярин  йени  бурахылышынын  йерляшдирилмясиндян  алынан 
Ъредит Мобилиер кими гиймятляри сцрятля галдырмаг вя инвесторлары ъялб 
етмяк мягсядиля юз каьызларыны алмаг цчцн истифадя едирдиляр. У.Кинг 
Алберт Грант ады алтында Ъредит Фонъиер вя Мобилиер оф Енэланд тясис 
едян Алберт Готтхеймер щаггында йазырды вя онларын  да ъялб едилмиш 
капиталы нятиъядя 1 млн. фунт тяшкил едирди (31). Оверенд, Эурней & Ъо 
учот  евинин  сящмдар  ъямиййятя  дяйишмяси,  1865-ъи  илин  ийулунда 
«дивидентляр уьрунда мцбаризя» зирвясиндя баш верди, бу да октйабрда 
сящмлярин гиймятинин 100% артымына эятириб чыхартды. Инэилтяря Дювлят 
банкы  юз  учот  дяряъясинин  3%-дян  7%-дяк  артмасы  иля  ъаваб  верди; 
сцгут  1866-ъы  илин  майынадяк  тяхиря  салында.  Бюйцк  Британийада  ма-
лиййя  вязиййяти  7  ай  ярзиндя  -  1865-ъи  илин  октйабрындан  1866-ъы  илин 
майынадяк тящлцкяли олараг галырды, бу заман Франсада аналожи дювр 
30 айадяк узанды. 
Бирляшмиш  Штатларда  пул  дефисити  вя  «чахнашма  Гярб  банклары 
тахылы юдямяк цчцн Шяргдян бюйцк мябляьи лянэитдийи заман пайызда 
башлады»  (32).  Кредит  вясаитя  тяляб  юз  зирвясиня  пайызда  чатды,  бу 
заман  тахыл  алверчиляри  фермерлярля  щесаблашмада  наьд  пула  ещтийаълы 
идиляр.  Шпруг  гейд  едирди  ки,  1873-ъц  илдя  бющран  сентйабрда  еркян 
мящсула  эюря  баш  верди.  Бющран  алову  ишэцзар  ъямиййят  цчцн  дур-
мадан  сцрприз  щазырлайырды  вя  1873-ъц  ил  бющраны  истисна  олмады  (33). 

 
131
Йягин ки, пула олан мювсцми тялябат йахшы мялум иди вя она эюря дя 
наьда олан тялябин пайыз артымынын ня цчцн эюзлянилмяз олмасыны изащ 
етмяк  чятиндир.  1972-ъи  илин  сентйабрындан  1873-ъц  илин  майынадяк 
мцшащидя  олунан  пула  «кяскин  дефисит»  дямирйол  компанийаларыны 
истиграз  бурахылышы  явязиня  гысамцддятли  кредитляр  алмаьа  мяъбур  етди 
ки,  бу  да  йахынлашан  фялакятин  яламяти  иди.  Сонра  мювсцми  пул 
чатышмазлыьы сцгутун башланмасыны тезляшдирди (34). 
Бяла вязиййяти кяскинлик дяряъясини бир сявиййядя  сахлайа биляр, йа 
да юз ритминдя дяйишя дя биляр. 1882-ъи илин йанварында Унион Эенерале 
сцгутуна цч айрыъа эярэин дюврляр - 1881-ъи илин ийулунда, октйабрында 
вя  декабрында  -  тякан  верди  (35).  1907-ъи  илин  октйабр  чахнашмасы 
эюзлянилян  иди  (щалбуки  Шпруг  онун  башламасынын  дягиг  вахтыны 
габагъадан билинмядийини гейд етди), ондан яввял мартда «варлыларын 
чахнашмасы»  баш  верди,  бу  заман  Унион  Паъифиъ-ин  сящмляри,  пул 
векселляри  иля  ямялиййатлар  заманы  мцлкиййят  эирову  кими  чох  вахт 
истифадя  олунараг  гиймятдя  50  пункт  енди  (36).  Базарлар  бу  хоша-
эялмязлийи йашадыгдан сонра ийунда истиграз базарында тялябин бющраны 
баш верди (Нйу-Йоркда 4%-ли истиграза олан тяляб 29 млн. доллар тяклиф 
щяъми цзря ъями 2 млн. доллар тяшкил едирди.), сонра ийулда мис базары 
сцгутунун нювбяси башлады. Базар цчцн сонракы тялатцм Стандард Оил 
Ъомпанй-я  августда  антимонополийа  ганунунда  позунтулара  эюря 
29  млн.-луг  ъяримя  гойулушу  олду.  Бу  щяйяъанлы  щадися  юз  йерини 
октйабрда  Книъкербоъкер  Труст  Ъомпанй-нин  мцфлислящмясиня  верди 
(37).  1929-ъу  илдя  базар  наращатлыьы  дюврц  ийундан  октйабрын  сону-
надяк давам етди. 
Йапонийада  щяйяъанлы  малиййя  дюврц  1990-ъы  иллярин  яввялиндян 
башлайараг  бцтцн  ониллик  бойу  давам  етди  вя  сонракына  кечди. 
Йапонийа сянайе компанийалары хырдаланмагдан вя юз хярълярини ъари 
эялирляр  сявиййясиндян  ашаьы  салмаг  цчцн  щяр  щансы  бир  тядбирлярин 
эюрцлмясиндян  гяти  имтина  едирди;  40  ил  юнъяки  дювр  ярзиндя  бу  ком-
панийалар  ямялиййат  иткиляринин  вя  инвестисийаларын  малиййяляшмясиндя 
банкларын  кюмяйиня  архалана  билярди.  Йапонийа  банклары,  юз  нюв-
бясиндя,  мцщасибат  учотунун  истянилян  системиня  эюря  мцфлис  сайылан 
беля  мцяссисяляри  кредитляшдирмякдян  гяти  имтина  едирди;  истигамят-
ляндирян щакимиййят ися мцфлисляшмиш банклары баьламаьа гяти етиразыны 
билдирди.  Йапонийада  малиййя  иткисинин  риски  яняняви  «сосиаллашмышды»; 

 
132
ъямиййят  бцтцн  иткиляри  (мцфлисляшян  мцяссисялярин  баьланмасы  иля 
ялагядар)  онларын  ишчиляринин  цзяриня  гоймаг  явязиня  верэи  юдяйиъиляри 
арасында бюлмяк истяйир. 
 Арэентина, 2001-ъи илдя милли валйутасы даьылдыгдан яввял 1990-ъы 
иллярин  сонунда  вя  2000-ъи  илдя  узун  игтисади  тящлцкяляр  дюврц  кеч-
мишдир. 1980-ъи иллярин сонунда Арэентина ики ил ярзиндя щиперинфлйасийа-
дан язиййят чякмишдир. Президент Карлос Менемин йени щюкумяти йени 
Арэентина  песосуну  АБШ  долларына  биря  бир  мязянняси  цзря  баьлады. 
Ейни заманда, Арэентина милли валйутанын там гызыл валйута тяминаты 
механизмини  фяалиййятя  эятирди  ки,  буна  ясасян  дя  юлкянин  Мяркязи 
банкы пул кцтлясини йалныз о щалда артыра биляр ки, яэяр Пул мяктябинин 
доктринасынын  аз-чох  дягиг  тяъяссцмц  -  онун  доллар  авуарларынын 
щяъми артарса. 1990-ъы илляр ярзиндя Арэентина щюкумятинин верэи эялири 
онун  хяръляриндян  аз  иди  вя  бцдъянин  дефисити  гисмян  юзялляшмядян 
эялян  эялирляр  щесабына,  гисмян  дя  щюкумят  истигразлары  васитяля 
малиййяляширди.  1980-ъи  иллярин  щиперинфлйасийасы  о  дюврцн  щюкумят 
боръларынын  реал  гиймятини  кяскин  азалтды,  она  эюря  дя  инди  инфласийа 
рискляриндян гачмаг цчцн инвесторлар йалныз еля Арэентина щюкумяти-
нин  истигразларыны  алырдылар  ки,  щансылар  АБШ  долларында  номинасийалы 
иди.  Арэентина  щюкумят  боръунун  цмуми  дахили  мящсула  олан  юлчц 
нисбяти артдыьындан, щюкумятин юз истигразлары цзря юдянилмясини тяклиф 
етдийи фаиз дяряъяляри дя, щямчинин даим артырды, башга ъцр йени алыъылары 
ъялб етмяк мцмкцн дейилди. Ониллийин сонуна йахын Арэентина игтиса-
диййатында АБШ долларынын (песонун баьлы олдуьу) гиймятдя артмасы, 
щямчинин,  дювлят  бцдъясинин  дефиситинин  верэи  дахилолмаларынын  кяскин 
азалмасына  эюря  артмасы  иля  ялагядар  ресессийа  башлады.  Арэентинада 
игтисади енмя 1998-ъи илин йанварында Бразилийа милли валйутасы – реалын 
девалвасийасы  иля  эцълянди.  Бразилийа  Арэентинанын  ясас  тиъарят 
партнйору  иди.  Нятиъядя  Арэентина  щакимиййяти  ваъиб  сийаси  мясяляни 
щялл  етмяйя  мяъбур  олду:  бир  песойа  бир  АБШ  доллар  нисбятини  гору-
йараг  Арэентина  юз  бцдъя  дефиситини  азалда  билярми.  (Арэентиналылар 
верэи  юдямякдя  нцмуняви  дейилляр,  она  эюря  дя  бу  юлкядя  верэи 
дяряъяси  яняняви  олараг  йцксяк,  верэи  йыьымы  ися  ашаьыдыр,  Арэентина 
цчцн щям дя щюкумят мямурларынын маашынын йухары, онларынын ишинин 
еффективлийинин  ися  ашаьы  олмасы  янянявидир).  Верэи  йыьымынын  артымы  вя 
щюкумят хяръляринин азалмасы цзря ъящдляр бир сыра сийасы проблемлярин 

 
133
йаранмасына  эятириб  чыхартды;  арэентиналылар  бялайа  дцшмцш  игтисади 
шяраитдя даща йцксяк верэи вермякдян гяти имтина едирдиляр. Юлкя аста-
аста учурума йахынлашырды. Сонда Арэентина гиймятдян дцшмцш милли 
валйута иля щюкумят борълары цзря дефолта эялди.  
Тясяввцр  едяк  ки,  пул-кредит  щакимиййяти  мющтякирлийин  дяйярини 
артырмаг  цчцн  кредит  кцтлясини  азалдыр.  Хаммал  вя  активляр  базары 
бирэя  истигамятдя  -  йухары  вя  йа  ашаьы  щярякят  едирся,  щюкумятин  пул 
сийасяти айдын истигамят алыр. Лакин гиймятляр сящмляря вя йа дашынмаз 
ямлака  вя  йа  щяр  икисиня  галхдыгда  бу  вахт  хаммалын  гиймяти  сабит 
галдыгда вя йа дцшдцкдя щюкумят дилемма гаршысында дурур. ФЕС бу 
дилемма  иля  1920-ъи  иллярдя  тоггушду;  ФЕС  рящбяри  Бенъамин  Стронг 
1925-ъи илдя, сонра ися 1927-ъи илдя еффектив пул сийасятинин щазырланмасы 
цзяриндя ъидди чалышырды. Дилемма ондан ибарят иди ки, йцксяк мямур-
лар бир эцлля иля ики довшаны бирдян вура билмир вя йа яэяр даща дягиг 
метафора  версяк,  онларын  проблеми  ондан  ибарятдир  ки,  онлар  ики  бир-
бириня йахын яйляшян довшанлардан йалныз бирини мящв етмяк истяйирляр. 
Вязиййят  онунла  мцряккябляшир  ки,  эцлля  тцфянэдян  йох,  гырма 
тцфянэдян  атылмалыдыр.  Йапон  щюкумяти  бу  проблемля  1980-ъи  иллярин 
сонунда  дашынмаз  ямлак  базарында  цзляшди;  йашайыш  евляриня  олан 
гиймятляр еля артды ки, онун алынмасына верилян кредити аилянин цч нясли 
юдямяли  иди.  Ейни  заманда,  ямлак  базарында  буму  сойуда  биляъяк 
кредит  кцтлясинин  азалмасы  цзря  тядбирляр,  йягин  ки,  фантастик  игтисади 
артымын давам етмясиня мане оларды (38). 
ФЕС-ин  сядри  Гриспен  1996-ъы  илин  декабрында  юзцнцн  мяшщур 
«Иррасионал  боллуг»  щагда  бяйанатыны  веряркян  Америка  сящмляринин 
йцксяк  гиймятиня  вя  онларын  артым  сцрятиня  эюря  наращат  иди.  Лакин 
федерал щюкумят фаиз дяряъялярини артырмаьы истямяди, щансы ки, гиймят 
артымынын  гаршысыны  ала  билярди,  бу  тядбир  дя  игтисади  артыма  вя  ямяк 
базарына  тясир  едярди.  1999-ъу  илдя  федерал  щюкумят  «2000-ъи  ил» 
проблеминдян  наращат  иди,  буна  ясас  Америка  компйутер  системля-
ринин  даьылмасы  ещтималы  иди,  беля  ки,  бир  чох  програмлар  2000-ъи  ил 
тягвимини  адекват  гаврамаьа  габил  дейил.  1999-ъу  илин  сон  айлары 
ярзиндя федерал щюкумят компйутер системляринин йени миниллийя кечиди 
иля баьлы истянилян щадисялярин гаршысыны алмаг цчцн пул-кредит системиня 
чох  ликвидлик  тягдим  етди.  Бу  пуллары  щараса  хярълямяк  лазым  иди, 

 
134
нятиъядя  онлар  фонд  биржасында  мющтякирлийин  малиййяляшмясиня  сярф 
олунду. 
 
Бющранын бурахылма механизми 
 
Мянтиги юйрянян тялябяляр щансыса А-нын атдыьы петарда щаггында 
мясяляни щялл едирляр. Петарда Б-нин айаьы алтына дцшцр вя Ъ-йя атылыр, о 
буну Д-йя йюнялдир вя беляъя петарда о вахтадяк атылыр ки, нящайят, Й-
я дцшдцкдян сонра З-нин сифяти гаршысында партлайыр. Эцнащкар кимдир? 
Партлайышын  ъауса  ремота  (узаг  сябяб)  олан  А,  йахуд  она  ъауса 
прохима  (билаваситя  сябяб)  олан  Й.  Истянилян  бющранын  узаг  сябяби 
кредит  вя  мющтякирлийин  эенишлянмясидир,  бу  заман  билаваситя  сябяб 
кими  ися  щансыса  инсидент  чыхыш  едир  ки,  бу  да  системя  инамы  итирир  вя 
инвесторлары  хаммалы,  сящмляри,  дашынмаз  ямлакы  вя  йа  векселляри 
сатмаьа вя наьд ещтийатлары артырмаьа тящрик едир. Билаваситя сябяб ади 
ола биляр: мцфлисляшмя, интищар, гачыш, фырылдагчылыьын ачылмасы, бязи боръ 
аланлара  кредит  вермякдя  имтина  едилмяси,  гиймятли  каьызларын  ири 
портфел  сащибляриня  онлары  сатмаьа  башламаьы  мяъбур  едян  щансыса 
цмидлярин  дяйишиклийи.  Гиймятляр  дцшцр.  Базар  иштиракчыларынын  ящвалы 
тамамиля дяйишир. Енян гиймят щярякяти тезляшир вя  тяминаты долдуран 
тялябляря,  щансынын  Ки,  алтында  гиймятли  каьызларын  алынмасы  цчцн 
маржинал  верилир,  сонра  ися  сящмлярин  вя  дашынмаз  ямлакын  сатышына 
эятириб чыхарыр. Базар гиймятляринин сонракы енмяси иля кредитлярин гай-
тарылмамасы уъбатындан банкларын иткиси артыр, бир вя йа бир нечя тиъарят 
евинин, банк вя йа брокерлярин мцфлисляшмяси баш верир. Кредит системи 
чох лахлайыр, ликвидлийин архасынъа тягиб мцшащидя олунур. 
Кимин биринъи сатмаьа башламасыны мцяййянляшдирмяк чох чятин-
дир.  Бу  мянада  гясд  нязяриййяляриндян  бюйцк  популйарлыгла  истифадя 
едилир.  1929-ъу  иля  эюря  Ъозеф  П.Кеннеди  вя  йа  Бернард  Барух  кими 
мяшщур  биржа  «айыларыны»  мясулиййятли  саймаг  олар;  щесаб  етмяк  олар 
ки,  1882-ъи  илдя  Йуъин  Бонту  протестант  йящуди  картели  тящлцкя  алтына 
гойду  вя  йа  щяр  шейя  эюря  Томас  Гайы  эцнащландырмаг,  щансы  ки, 
1720-ъи  илин  апрел  вя  ийун  айлары  арасында  6  щяфтя  ярзиндя  Ъянуб 
дянизляри  Компанийасынын  сящмлярини  сатылан  щяр  бир  порсийанын 
гиймяти щеч вахи 1000 фунту кечмядийи щалда, цмуми мябляьи 54 мин 
фунта  сатмышдыр  (ялдя  олунан  вясаити  о,  адыны  дашыдыьы  вя  щямин  фонд 

 
135
«кюпцйцндян»  сонра  «йахшы  абидя»  кими  галан  Лондон  щоспиталынын 
малиййяляшмясиня эюндярирди) (39). 
Щямишя  сатан  адам  тапылыр.  Бязян  бу  яъняби  олур.  Мяслян,  1847-ъи 
илдя  щансыса  франсыз  (С.Сандерся  эюря  онун  ады  Еванс  иди)  буьданын 
артыьыны  алыб  ону  Бюйцк  Британийайа  эюндярирди,  бурада  щямин  мал 
йерли  базарын  гиймятляриндян  хейли  ашаьы  олан  гиймятя  сатылмышды.  Бу, 
буьданын  гиймятини  кварта  эюря  96-дан  56  шиллингя  дцшмясиня  имкан 
йаратды  вя  тахыл  сатышы  иля  мяшьул  олан  бир  чох  тиъарят  евинин  мцфлис-
ляшмясиня  эятириб  чыхартды  (40).  Лакин  эцнащкары  эюстярян  тарих  инан-
дырыъы  дейил.  Мящсулу  мящв  едян  эцълц  гасырьалара,  щямчинин, 
Ирландийаны  вя  Авропаны  бцрцйян  картоф  хястялийиня  эюря  буьданын 
гиймяти 1846-ъы илин августунда 46 шиллингдян 1847-ъи илин майында 93 
шиллингя  галхды.  1847-ъи  илин  ийулунда  йахшы  мящсул  вяд  едян  ялверишли 
щавайа эюря гиймят дцшдц. Буьда вя унун идхалы 1846-ъы илдя 2,3 млн. 
квартдан (кварт 8 бушеля бярабярдир) 1847-ъи илдя 4,4 млн. квартадяк 
артды  ки,  буна  да  тахыл  щагда  ганунларын  ляьви  сябяб  олду  (41).  Она 
эюря дя Британийа базарына атылан 70 мин кварт буьда йухарыда верилян 
рягямлярдя  садяъя  олараг  итир.  1846-ъы  илдя  Франсада  сон  йцз  илдя  ян 
пис  буьда  мящсулу  йыьылыр  (проблем  картофун  мящсулдарсызлыьы  иля 
эцълянирди),  1847-ъи  ил  мящсулу  ися  йцзиллийин  ян  бюйцйц  иди.  Вязиййят 
щамы  цчцн  ейни  олса  да,  Британийа  буьда  тиъарятчилярини  щяддян  артыг 
мющтякирлик мящв етди. 
Беля  бир  фикир  мювъуддур  ки,  1890-ъы  ил  бющраныны  Арэентина 
истигразларынын  алман  сатышы  йаратмышдыр.  Алман  инвесторлары  ики  ил 
юнъядян  йа  артан  тящлцкяйя  (42),  йа  Арэентина  милли  валйутасынын 
зяифлямясиндя мараглары олдуьуна (43), йа дахили бумун онлары хариъи 
истигразлары, русларынкы да дахил олмагла (44) сатмаьа мяъбур етдийиня 
эюря  бу  истигразлары  алмаьы  дайандырдылар.  Арэентина  истигразларынын 
алман  сатышы  бющраны  йаратмады,  беля  ки,  бу  каьызлара  о  заман  200 
млн.  фунтдан  чох  гойулуш  едян  Британийа  инвесторларынын  алмасы  иля 
компенсасийа едилирди. 1888-ъи илин нойабрында Буенос-Аирес Драина-
эе вя Wатервворкс Ъомпанй арасында 3,5 млн.-луг сювдя позулур вя 
Баринэ Бротщерс банкы юз ющдясиня Арэентинайа гысамцддятли кредитляр 
вермяйи  эютцрцр.  Лакин  1890-ъы  илдя  ихраъ  мящсула  олан  гиймятлярин 
енмяси  Арэентина  щюкумятини  пулдан  мящрум  етди  ки,  бунун  да 
щесабына  о,  вахты  битмиш  боръларыны  гайтара  билярди.  Ики  наращат  илдян 

 
136
сонра  1890-ъы  илин  нойабрында  баш  верян  бющран  Инэилтяря  Дювлят 
банкынын  Баринэ  Бротщерс-ин  цнванына  онун  аксепляшмясини  (1890-ъы 
илин  йайында  аксепт  векселлярин  щяъми  30млн.  фунт  тяшкил  едирди) 
мящдудлашдырмаг  щаггында  хябярдарлыг  эюндярдикдян  сонра, 
октйабрда Нйу-Йорк бющранынын башламасындан, щямчинин, нойабрда 
4  млн.  фунтда  векселлярин  юдямя  вахты  чатдыгдан  сонра  (бу  заман 
Баринэ Бротщерс артыг базарда юз гиймятли каьызларыны йерляшдиря вя йа 
нювбяти гысамцддятли кредит ала билмирди) йаранды. 
Йени  информасийанын  йаранмасы  сцгуту  сцрятляндиря  биляр,  неъя 
ки, Парис-Марсел дямирйолунун тикинтиси 200 млн. франка йох, 300 млн. 
франка  баша  эялмяси  мялум  олдуьу  заман  йаранан  вязиййят  буна 
мисалдыр (45). Бу щалда ян ваъиб ъауса ремота беля иди: дямирйолунун 
тикинтиси  цчцн  материалларын  идхалындан  йаранан  юдямя  балансынын 
бюйцк  дефисити  вя  хцсусян,  1847-ъи  илдя  малын  йыьылыб  галмасы  иля 
мцшайият  олунан  1846-ъы  ил  мящсулдарлыьы.  1873-ъц  илдя  Бирляшмиш 
Штатларда  грейнъерляр  щярякаты  ифласын  сцряилянмясиня  кюмяк  едирди. 
Буэцнкц  ятраф  мцщит  горуйуъуларыны  хатырладан  грейнъерляр  1860-ъы 
иллярин  сону  вя  1870-ъи  иллярин  яввялиндя  дахили  няглиййат  дашымаларыны 
низамлайан,  дискриминасийалы  тюйъцнц  гадаьан  едян,  комиссийаларын 
ядалятли юлчцсцнц тяйин едян вя йцк тарифлярини мящдудлашдыран ганун-
ларын  гябул  едилмяси  уьрунда  чалышан  фяаллар  кими  башламышлар  (46). 
Дямирйол  компанийаларынын  гиймятли  каьызларынын  чох  бюйцк  щяъми 
кредитя  сатылырды  -  Рокфорд,  Рок-Айленд  кими  бир  чох  «мянасыз» 
мцяссисялярин, щямчинин, каьызлары номинал цзря, сонра ися гиймятдя 1 
доллардан  6  сентядяк  дцшян  Сент-Луис  дямирйол  хяттинин  дя  каьызлары 
да  дахил  олмагла,  лакин  йцк  тарифляринин  идаря  олунмасынын  йерли 
щакимиййятин ялиня кечмяси перспективи никбинлийя сон гойду вя дямир 
йол истигразларынын сцрятли сатышыны тюрятди. 
Бющранын  «тясадцфи»  детанаторларындан  бири  кими  чох  вахт  эями 
гязасы  олурду.1799-ъу  илдя  фаиз  дяряъяляри  12  вя  14%  арасында  олан 
сявиййядя  йерляшяркян,  шякярин  гиймяти  ися  максимум  мцщасиряни 
йаранадяк  олдуьу  сявиййядян  35%  ашаьы  ендикдя  Британийа  тиъарятчи-
ляри  бющрандан  зяряр  чякян  щолланд  партнйорларына  «Лйутин»  фрега-
тында  милйон  фунт  йола  салдылар.  Эями  щолланд  сащилляриндя  гасырьайа 
дцшцр  вя  бющранын  нятиъялярини  йумшалтмаг  цмидляри  итир  (47).  1857-ъи 
илдя  Нйу-Йорк  бющраны  заманы  малиййя  бяласына  мяруз  галан 

 
137
Филаделфийа,  Синсиннати  вя  Чикагойа  2  млн.  доллар  гызылла  йцклянмиш 
эяминин  Панамадан  Нйу-Йорка  эялмяси  кими  цмидвериъи  хябяр 
йайылыр.  Ики  эцндян  сонра  мялум  олур  ки,  эями  батыб.  Няинки 
сыьорталанмыш йцк, щям дя инсан тяляфаты олур (48). 
Бядбяхт  щадися  бющраны  тезляшдиря,  лакин  бязян  ися  щямин  няти-
ъяляр щакимиййтин онун гаршысыны алмаьа йюнялмиш щяряклярини доьура 
биляр. Бу мювзуну Фоксвел 1808-1809-ъу илляр бющраныны арашдыраркян 
ишыгландырыр: 
Кредитляшмядян  имтина  щямишя  тяшлцкялидир.  Милли  банк 
тяряфиндян фярди кюмяклик мянфи реаксийа доьурур. Она эюря 
дя  банк  1795-1796-ъы  иллярдя  истифадя  олунан  васитяйя 
мцраъият етмяйи лазым билди, бу заман кюмяк  пропорсионал 
бюлцнмцшдц...  (Пул  дювриййясинин  азалдыьы  заман),  бу, 
базарларда  тязйигин  ъидди  эцълянмясиня  вя  чахнашманын 
башланма рискинин артырылмасына эятириб чыхартды... Бу заман 
банк  юз  цзяриня  бир  чох  хырда,  пис  идаря  олунан  малиййя 
идаряляринин  (яйалят  банкларынын)  юдямя  габилиййятиня  эюря 
мясулиййяти эютцрцрдц, буну онларын мцфлисляшмясинин кредит 
системинин  цмуми  сцгутуну  тюрядя  биляъяйи  ещтийатына  эюря 
едирди (49). 
Фоксвел  йаранмыш  дилемманы  дягиг  тясвир  етди.  Малиййя  интиза-
мынын  олмамасы  кредит  базарыны  тящлцкяли  дяряъяйядяк  эенишлянмяйя 
имкан веряр, лакин сярт тядбирлярин тятбиг едилмяси «кюпцйц» партладан 
вя сцгуду доьуран санъаг батырмасы ола биляр. 
 
  Санъаг батырмасы 
 
Гиймят  «кюпцйцнцн»  тябияти  белядир  ки,  нятиъядя  о, 
ушаг  щава  шары  кими  дешиляр  вя  партлайар.Йапонийа 
дашынмаз  ямлак  вя  сящмляр  базарында  формалашан 
«кюпцк» йени Йапонийа идаряетмя банкынын эялиши иля 
дешилмишдир.  1990-ъы  иллярин  яввялляриндя  банклары 
верилян  боръларын цмуми  кцтлясиндя  (илдя  5-6%  артыр-
ды)  дашынмаз  ямлакын  алынмасына  боръларын  артымыны 
мяшдудлашдырмаьы  тялимляндирди.  Ипотека  боръларынын 
артым  нормасынын  азалдылмасы  о  демяк  иди  ки,  бязи 

 
138
хцсуси  вя  корпоратив  боръ  аланлар  артыг  кющня  боръ 
цзря  щесаблашмаг  цчцн  кифайят  гядяр  йени  бюйцк 
кредит  эютцря  билмирдиляр.  Беляликля,  наьд  пул  алмаг 
цчцн  онлар  ялдя  етдикляри  дашынмаз  ямлакын  бир 
щиссясини  сатмалы  идиляр.  Лакин  яэяр  беля  ямр  дя 
эялмясяйди,  диэяр  бир  цсул  да  тапыларды  ки,  бюйцйян 
гиймят «кюпйцйнй» дешиб партлатсын.  
1990-ъы илляр Америка фонд «кюпцйцнцн» сону ФЕС-
ин  2000-ъи  илдя  апардыьы  «дешмя»  нятиъясиндя  баш 
верди,  бу  вахт  о,  «икимининъи  илин  проблемляринин» 
щяллиня  йюнялмиш  вя  яввялки  6  ай  цчцн  она  кючцрцл-
мцш  ликвидлийин  мцяййян  щиссясини  малиййя  база-
рындан  эютцрмяйи  лазым  билир.  Бу  проблем  беля  бир 
ещтималдан  йаранмышды  ки,  комйутер  системляри 
«2000»  рягяминин  ъари  тарихиндя  йарандыьы  заман 
адекват  ишляйя  билмяйяъяк.  Федерал  щюкумят  бу 
нятиъяйя  эялди  ки,  бу  проблемин  щяллиня  малиййя 
системиня  бюйцк  ликвидлийин  верилмяси  кюмяк  едяр. 
Нятиъядя,  1999-ъу  илин  сонуна  федерал  щюкумят  пул 
чякилмясиня  башлады.  Бу  пулларын  истифадя  йери 
тапылмалы иди вя онларын бир гисми сящмлярин гиймятинин 
артырылмасына  эетди.  Минилликлярин  дяйишмяси  екссессиз 
кечди,  сонра  ликвидлик  йыьымы  ися  фаиз  дяряъяляринин 
артымына эятириб чыхартды. 
Бир  чох  Асийа  юлкяляриндя  1997-ъи  илдя  гиймят 
«кюпцкляринин»  партлама  сябяби  «инфексийа  еффекти» 
олду. Тай батынын девалвасийасы 1997-ъи ил ийулун 2-дя 
елан  олунараг,  бир  нюв  эцълц  чаьырыш  олду.  Реэионун 
практики  олараг  бцтцн  юлкяляри  (Тайван  вя 
Сингапурдан  башга)  тиъарят  дефиситиня  малик  иди  ки, 
бунлар да хариъи борълар щесабына ютцрцлцрдц. Асийа 
компанийалары доллар ялдя етмяк истяйирди. Она эюря 
ки,  беля  ющдяликляр  цзря  фаиз  дяряъяляри  сон  дяряъя 
ашаьы  иди,  няинки  онларын  милли  валйутасында  борълар 
цзря  фаиз  дяряъяляри.  Бат  гиймятдян  дцшдцкдя  хариъи 
кредиторлар дярк етдиляр ки, Асийа юлкяляри артыг ялавя 

 
139
хариъи  борълар  ъялб  етмядян  юз  валйуталарынын  мцба-
диля мязяннясини сахламаьа гадир дейил. Нятиъядя, бу 
реэиона  капитал  ахыны  кяскин  шякил  алыр  вя  хариъи 
кредиторларын узагэюрянлийи реаллашыр. 
Бющранын  арадан  галдырылмасы  цзря  щюкумятин  етдийи  тядбирляр 
чох  вахт  эеъикир.  Капиталын  эетмясинин  гаршысыны  алмаг  цчцн  учот 
дяряъяляринин  артырылмасы  пул  ахынына  кюмяк  едир.  Ишэцзар  инэилис 
фолклоруна ясасян, Инэилтяря Дювлят банкынын юз цчот дяряъясини 10%-дяк 
артырмасы  «юлкяйя,  щятта  Айдан  да  гызылы  ъялб  едя»  биляр,  лакин  лазыми 
нятиъянин алынмасы цчцн ня гядяр вахт лазымдыр? Бу проблем 1844-ъц ил 
«банк  акты»  контекстиндя  Банк  вя  Пул  мяктябляринин  нцмайяндяляри 
арасында дискуссийа предмети олмушдур. 1825-ъи, сонра ися 1836-ъы илдя 
мющтякир бумлар гызылын эетмясиня вя малиййя дефиситинин йаранмасына 
эятириб  чыхартды.  Версийаларын  бириня  эюря  бум,  Инэилтяря  Дювлят  банкы 
юз  боръ  ющдяликлярини  азалтмаг  мягсядиля  учот  дяряъялярини 
галдырмаздан  яввял  гуртарды;  нятиъядя,  бащалашан  пуллардан  вя 
уъузлашан ямтяя гиймятиндян ибарят комбинасийа бющран доьурду ки, 
бу  да  Дювлят  банкыны  360  дяряъя  дюнмяйя  вя  учот  дяряъясини  ен-
дирмяйя вадар етди (50). Банк мяктяби нумайяндяляри щесаб едирдиляр 
ки, учот дяряъяляринин артырылмасы капиталын эедишинин дайандырылмасына 
вя  онун  юлкяйя  гайытмасына  чох  тез  тясир  едир.  Пул  мяктяби  тяряф-
дарлары, юз тяряфиндян бу мясяляйя мцнасибятдя мцхтялиф фикирдя идиляр. 
Бязиляри  базарын  гайыдан  малиййя  ахыны  щалында  тез  реаксийасыны  таны-
йырдылар,  диэярляри,  илк  нювбядя,  Лорд  Оверстоун  олмагла,  тясдиг-
ляйирдиляр ки, банк зянъириндя учот дяряъясинин юлчцсцнцн дяйишдирилмяси 
заманы  мцвяггяти  лаглар  гачылмаздыр,  она  эюря  дя  Мяркязи  банк  бу 
йыртыьын  долдурулмасыны  юз  цзяриня  эютцрмяйя  мяъбурдур  (51). 
Коммерсийа банкларынын ямялийатлары сявиййясиндя олан йубанмалара 
эюря йаранан мцвяггяти лагларын мювъудлуьуну Хоутри дя эюстярирди: 
Банкирляр  лазыми  тядбирляр  гябул  едя  билярляр,  лакин  бунунла 
беля,  юз  лянэлийиня  эюря  чахнашманы  сахламайа  да  билярляр. 
Ещтимал  ки,  онлар  щягигятян,  йахынлашан  тящлцкянин  фунда-
ментал  ясасыны  ...  пула  тялябин  азалмасыны  кянарлашдырмаьа 
ъящд  етмишляр...  лакин  бунунла  беля,  йени  кредитлярин  верил-
мясиня  тяляблярин  щяъми  вя  наьд  пул  дефисити  йалныз  артырды. 
Бунун  давамы  банкирляр  арасында  чахнашманын  йаранмасы 

 
140
ола  биляр  ки,  онлар  да  апардыглары  тядбирлярин  (кянарлашмыш 
тялябин  йыьылмасына  эюря  дярщал  реаксийа  юзцнц  эюстярмир) 
еффексизлийинин  сябябини  дярк  етмяйяряк  цмидсиз  щала  дцшцр 
вя  юзлярини  хилас  етмяйя  чалышараг,  юз  боръларынын  чятин 
вязиййятини  нязяря  алмайараг  вердикляри  боръу  тяляб  етмяйя 
башлайырлар  ки,  бу  да  тябии  олараг,  бу  банкларын  мцштяриляри 
арасында мцфлисляшмянин сайынын артмасына эятириб чыхарыр. 
Факт одур ки, кредити аьласыьан щяддя гядяр эенишлянмясинин 
гаршысыны ала билян щеч бир «гызыл гайда» мювъуд дейил (52). 
 Учот  сявиййясиндя  мцвяггяти  лаг  вя  сящвлярдян  башга,  чахнаш-
маны  щакимиййятин  малиййя  бяласынын  еркян  мярщялясиндя  утанмаз 
щярякятляри тезляшдиря биляр. 1836-ъы илин йайында  Америка тиъарят евля-
ринин  Британийа  сящмдар  банкларына  кючцрдцкляри  векселляр  щесабына 
кредитин  эенишлянмяси  иля  Инэилтяря  Дювлят  банкы  цзяриндя  сящмдар 
банкын ады олан истянилян векселляри нязяря алмагдан имтина етди вя юз 
Ливерпул  аэентиня  Бюйцк  Британийада  фяалиййят  эюстярян  7  Америка 
банкына дахил олан «W- банклары» адланан щяр цч банкдан (Wиээинс, 
Wилдес  вя  Wилсон)  гиймятли  каьызлары  алмамаьы  тапшырды.  Беля  щяря-
кятляр «ъязаландырыъы» кими эюрцнцрдц (53) вя дярщал чахнашманын баш-
ланмасына  эятириб  чыхарырды  (54).  Инэилтяря  Дювлят  банкы  юз  сийасятини 
тезликля дяйишмяли олду. Октйабрда о, «W- банкларла» узун данышыглар 
апарды,  1837-ъи  илн  Ы  рцбцндя  онлар  цчцн  кредит  хяттини  эенишляндирди, 
лакин,  буна  бахмайараг,  онларын  щямин  илин  ийунунда  баш  верян 
мцфлисляшмясинин  гаршысыны  ала  билмяди.  Банкын  щярякятляри  кредит  кцт-
лясинин  артыг  эенишлянмясинин  гаршысыны  алмаг  ъящди  иля  шяртлянирди. 
Лакин кредит инъя ишдир; цмидляр тез дяйишмя хцсусиййятиня маликдир. 
Банка  вя  йа  банклара  щцъум  формасында  чахнашма,  адятян 
хырда яманятчилярля башлайырды, бу, 1980-ъи иллярдя Ощайо, Мериленд вя 
Род-Айленддя  беля  олмушдур,  бунларда  штатын  лисензийасы  олан  бязи 
йерли  банклар  ФДИЪ  яманятляринин  сыьорталанмасынын  федерал 
системиндя  иштирак  етмяк  истямядиляр  ки,  штат  сявиййясиндя  сыьорта 
системляриндя  иштирак  етмяк  онлара  уъуз  баша  эялирди.  (Бцтцн  федерал 
банклар  яманятлярин  сыьортасынын  федерал  системиндя  иштирак  етмяйя 
мяъбур идиляр). Фонд базарында чахнашма, яксиня, бюйцк мющтякир – 
инсайдерляр,    йахуд  пай  вя  пенсийа  фондлары  сыьорта  компанийалары 
кими, институсионал инвесторларын (ещтимал ки, ейни тиъарят стратеэийасыны 

 
141
истифадя едян) сатышы иля йараныр. Франклин Натионал банка щцъум диэяр, 
щяр шейдян яввял, бюйцк Нйу-Йорк банкларынын тяшяббцсц иля едилирди, 
бунлар  Франклин  Натионал  банкынын  форвард  валйута  контрактларыны 
гябул етмякдян, она федерал фондлар вермякдян вя йа онунла РЕПО 
сювдяси  баьламагдан  имтина  едирди,  тякъя  бу  банка  онларын  дярин 
инамсызлыьыны якс етдирян шяртляр ясасында онлардан башга (55). 1984-ъц 
илдя Ъонтинентал Иллиноис банка олан охшар «щцъум» бюйцк банкларын 
федерал  фондлар  базарында  вя  офшор  депозитляр  базарында  мцддяти 
ютмцш  депозитляри  бярпа  етмяк  истямямясиня  эюря  тюряйирди.  1987-ъи 
илин  октйабрында  фонд  базарынын  енмяси  заманы  бюйцк  сатыъы  ролунда 
Бостондан  Фиделитй  пай  фонду  чыхыш  етди,  щансы  ки,  Нйу-Йорк  фонд 
биржасында  тиъарятин  ачылышынадяк  Лондон  базарында  сатыша  бюйцк 
сифаришляр  чыхартды.  Бу  сифаришляр  эерийя  Нйу-Йорка  гайтарылды,  бурада 
онлар  алгы-сатгынын  ачылышы  заманы  сатыша  олан  эюстяришлярин  бцтюв 
йцкцня  чеврилди.  Бу  сатышлар  юз  пулларыны  фонддан  эютцрян  пайчыларын 
тялябляриндян  иряли  эялирди,  о  да  мцмкцндцр  ки,  фонд  беляликля,  пай-
чылара  наьд  вясаити  сящмлярин  гиймяти  ашаьы  дцшдцкдян  яввял  юдямяк 
цчцн юнъядян аккумулйасийа етмяйя чалышырды. 
Бейнялхалг малиййя фондунун 1997-ъи ил Асийа бющранынын еркян 
мярщялясиндя  лянэ  щярякятляри  бир  чох  Индонезийа  банкларынын  сцгу-
туну доьурду. БВФ щюкумяти капитала дахил олмаьа вя 15 бюйцк юзял 
банклара  (онларын  депозитляриня  зяманят  веряряк)  кюмяк  етмяйя 
чаьырды.  Лакин  бунунла  беля,  диэяр  тягрибян  50  батан  юзял  банкларын 
хилас  едилмяси  «батан  яллярин  юз  иши»  олду.  Нятиъядя,  бу  банклар 
мцфлисляшмиш  елан  олунмаздан  яввял  юз  пулларыны  чыхармаьа  тялясян 
яманятчилярин щцъумуна мяруз галды. 
 
Чахнашма вя сцгут 
 
Сцгут  -  активлярин  коллапсы  вя  йа  ири  компанийа,  йа  да  банкын 
мцфлисляшмяси  нятиъясиндя  олур.  Чахнашма  (паника  –  сюзц  горху 
эятирян Пан аллащын адындан йараныб), «сябябсиз гяфил горху» инвестор 
вя  мющтякирлярин  активляр  базарындан  «пула»  вя  йа  щюкумят  гиймятли 
каьызларына гачышы иля ифадя олуна биляр ки, бу да щюкумятин она лазым 
олан  мигдарда  пул  чап  едяъяйиня  эюря  мцфлис  олмайаъаьы  цмиди  иля 
баьлыдыр. Малиййя бющраны, о ъцмлядян, щюкумятя дя зярбя вура биляр. 

 
142
Беля  ки,  Ъянуб  дянизляр  Компанийасынын  вя  Сwорд  Бладе  Банкынын 
сящмляр базарынын сцгуту аз гала Инэилтяря Дювлят банкыны йыхаъагды. 
1929-ъу  илдя  Нйу-Йорк  фонд  биржасындакы  сцгут  вя  чахнашма  щям 
алгы-сатгы,  щям  дя  дашынмаз  ямлак  базарында  хошаэялмяз  нятиъяляр 
йаратды, кредит базарында коллапс ися ящалинин эялирляринин енмясиня вя 
ишсизлийин  сявиййясинин  артмасына  эятириб  чыхартды.  Бунунла  беля,  пул 
базарында  щеч  бир  чахнашма  мцшащидя  олунмурду;  фаиз  дяряъяляри 
артмырды,  чцнки  ФЕС  базара  капитал  бурахмырды  (56).  1893-ъц  илдя 
бирляшмиш  Штатларын  эцмцшя  олан  тялябин  тязйиги  алтында  «гызыл 
стандарты»  горумасына  инамын  азлыьы  пул  базарында  проблемлярин 
йаранмасына,  банкларын  мцфлисляшмясиня  вя  гиймятли  кьызларын 
дяйяринин енмясиня эятириб чыхартды (57). 
Системин  характер  яламяти  зянъирвари  реаксийанын  мювъудлу-
ьудур. Боръ дефлйасийасы силсиляляри активляря вя хаммала олан гиймятин 
енмя  механизмини  верир  ки,  бу  да  ямлак  эировунун  дяйяринин  азал-
масына эятириб чыхарыр вя банклары онкол борълара кечмяйя вя йа йени 
кредитлярин  верилмясиндян  имтина  етмяйя  вадар  едир;  компанийалар 
хаммалы  вя  мадди  ещтийатлары  она  эюря  сатыр  ки,  онларын  гиймятляри 
дцшцр  вя  сцрятля  дцшян  гиймятляр  даща  чох  компанийанын  мцфлис-
ляшмясиня  эятириб  чыхарыр.  Хцсуси  инвесторлар  гиймятли  каьызлары  сатыр, 
компанийалар  ися  кредит  алмыр  вя  пулу  истещсала  гоймур;  гиймят 
дцшмяси  давам  едир.  Сонра  ямлак  эировларынын  дяйяринин  енмяси 
онларын сатышына эятириб чыхарыр. Компанийаларын мцфлисляшмяси билдирир 
ки,  банклар  вердикляри  боръу  гайтарылмадыьы  цчцн  итки  верир  вя  юз 
нювбясиндя,  мцфлисляшир.  Банклар  даьылмаьа  башладыьына  эюря  яманят-
чиляр  онлардан  юз  пулларыны  чыхарырлар  (бу  хцсусиля,  яманятлярин 
сыьорталанмасы  щяля  олмадыьы  эцнлярдя  даща  актуал  иди).  Депозитлярин 
эютцрцлмяси  даща  бюйцк  мигдарда  боръларын  гайтарылмасыны  вя  даща 
бюйцк  мигдарда  гиймятли  каьызларын  сатылмасыны  тяляб  едир.  Алгы-сатгы 
евляри,  корпорасийалар,  инвесторлар  вя  банклар  -  щамысы  наьд  пул 
далынъа гачыр. Беля дюврлярдя рискли гиймятли каьызлар алыъынын олмамасы 
сябябиндян  щеч  бир  гиймятя  сатыла  билмир.  Нятиъядя,  ян  гиймятли 
каьызларын  ликвидлийин  щяля  сахланылдыьы  базарларда  сатылмасы  ещтийаъы 
йараныр  ки,  бунун  ардынъа  гиймят  емяси  эялир.  Банклар  еля  ком-
панийалары, корпорасийалары вя ев тясяррцфатларыны  малиййяляшдиря биляр-
ляр  ки,  онлар  малиййя  бяласы  дюврляриндя  щяля  дя  гиймят  вя  базарларын 

 
143
бярпасына  цмиди  сахлайыр;  онлар  кредит  системинин  кювряк  дайаьыны 
йарадыр.  Лазым  оларса,  банкирляр  башга  йолла  эедя  билярляр  -  активляри 
базар  йох,  кющня  гиймятля  дяйярляндирмяк  вя  юдямя  габилиййяти 
олмайан борълулары кредитляшдирмякдя давам етмяк, о шяртля ки, онлар 
вахты  кечмиш  борълар  цзря  фаизлярин  бир  гисмини  юдяйя  билсинляр.  Лакин 
боръ  алан  мцфлисляшдийи  щалда,  бу  банклар  юз  цзярляриня  даща  ъидди 
иткиляр  эютцрмяйя  бяъбур  олурлар.  Гиймятляр,  юдямя  габилиййяти,  лик-
видлик вя наьд пула олан тяляб бир зянъирля баьлыдыр. Бющран тякъя банк 
идарялярини  ящатя  етмир;  Шпругун  сюзляри  иля  десяк,  ев  тясяррцфаты, 
компанийалар вя банклар «кярпиъ дцзцлмясиня чох охшайыр; бир кярпи-
ъин  дцшмяси  бцтцн  галанларын  сабитлийиня  тящлцкя  йарадыр»  (58).  Ме-
тафора садя эюрцнцр, лакин бунунла беля, дягиглийи иля сечилир. 
Чахнашманын  гызьын  вахтында,  неъя  дейярляр,  пуллар  ялчатмаз 
олур.  Шащидляр  бу  шяраити  тясвир  едяркян  бойалары  ясирэямямишляр. 
Мясялян, 1825-ъи ил бющранынын тясвирляриндян бири белядир: 
Ломбард кцчясиндян олан банкирляр базар эцнц (12 декабр 
банк чахнашмасы Поле, Тщорнтон 
Yüklə 2,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin