Ç. kindlberqer, R. Aliber

Minski modelinin əsaslandırılması 
 
Minski  modelinə  qarşı  üç  arqument  irəli  sürülmüşdü.  Birincisi,  hər 
bir böhran unikaldır, buna görə də ümumiləşdirilmiş model hər vaxt real 
situasiyanı  düzgün  əks  etdirməyəcək.  kincisi,  bu  tip  model  işgüzar  və 
iqtisadi  mühitdəki  dəyişikliklər  üzündən  artıq  həqiqətə  müvafiq  gəlmir. 
Üçüncüsu,  aktivlərin  qiymət  artımı  ilə  bağlı  olan  “qovuq”  az  ehtimal 
olunandır, çünki müasir effektiv bazar ideyasına görə “bütün informasiya 
artıq qiymətə daxildir”. 
Hər  bir  arqument  ayrıca  nəzərdən  keçirilməlidir.  Birinci  arqumentə 
ə
sasən,  hər  bir  böhran  unikaldır,  çünki  müəyyən  keyfiyyət  əlamətləri 
toplumunun məhsuludur, ya da iqtisadi böhranlar bir-birindən fərqlənir və 
müxtəlif növlər klassifikasiya edilir ki, onlardan da hər biri özünəməxsus 
xüsusiyyətlərə  malikdir.  Maliyyə  böhranları  XIX  əsrin  ilk  üçdə  biri  və 
XX əsrin son üçdə birinə təsadüf edən dövrdə tez-tez təkrar olunurdu. Bu 

 
49
nöqteyi-nəzzərə istinadən hər bir unukal böhran müəyyən tarixi hadisələr 
silsiləsinin məhsuludur, bunu 1848 və 1929-cu illər barədə demək olar [5] 
və  bu,  kitabda  adı  çəkilən  ayrı-ayrı  böhranların  tarixi  mahiyyəti  ilə 
ə
laqələndirilə bilər. Eləcə də hər bir böhran unikal individual xüsusiyyət-
lərə  malikdir:  təkanın  xarakteristikası,  spekulyasiya  obyekti,  kredit  eks-
pansiyasının  forması,  fırıldaqçıların  fərasəti  və  hadisələrin  gedişinin 
kəskin dəyişə biləcək təsadüfün təbiəti.  Fransız məsəlini başqa  cür ifadə 
edərək demək olar, hər  hansı bir şey nə qədər çox dəyişirsə, bir o qədər 
ə
vvəlki kimi qalır. Detallar çoxalır, struktursa olduğu kimi qalır. 
Bütün  böhranların  qruplara  bölünməsi  ehtimalı  daha  inandırıcıdır. 
Maliyyə bazarı nöqteyi-nəzərindən böhranlar arasında aşağıdakı bölümlər 
aparılır:  əmtəə,  sənaye,  pul,  bank,  fiskal  və  maliyyə.  Kriteri  qismində 
böhranın  miqyası  götürülürsə,  onda  lokal,  regional,  milli  və  beynəlmiləl 
böhran  qruplarına  ayırırlar.  Belə  klassifikasiyalar  çoxdur.Belə  nöqteyi-
nəzər  qəbul  edilə  bilməz,  çünki  əsas  problem  beynlxalq  böhranlardır  və 
onların  tərkib  hissəsi  -  spekulyasiya,  pul  ekspansiyası,  qiymət  artımı  və 
ondan  sonra  gələn  kəskin  qiymət  düşümü,  aktivlərin  dəyərinin  “canlı” 
pullara  çevirmək  cəhdü-səyləridir.  Minski  modelinə  gəldikdə  isə  sual 
ondadır ki, bu model böhranların xarakter xüsusiyyətlərinin anlaşılmasına 
kömək edəcəkmi. 
Tənqidin  ikinci  istiqaməti  onunla  bağlıdır  ki,  kredit  təklifinin  qeyri-
sabitliyinə əsaslanan Minski modeli iqtisadiyyatın əsaslarında baş vermiş 
struktur  dəyişikliklərinə,  o  cümlədən  korporasiyaların  təsirinin  güclən-
məsi,  iri  həmkarlar  birliklərinin  yaradılması,  müasir  bank  işi  və  kom-
munikasiya  vasitələri  artıq  münasib  ola  bilməz.  Meksika,  Braziliya, 
Argentina  və  ondan  çox  inkişaf  etməkdə  olan  ölkədəki  1980-ci  illərin 
ə
vvəlində baş verən maliyyə iflası Minskinin təklif etdiyi modelə uyğun 
gəlir.  Bu  ölkələrin  xarici  borcunun  artımı  onların  krediti  üzrə  olan  faiz 
stavkalarından  çox-çox  artıq  olduğundan  borc  alanlar  kreditlər  üzrə 
faizlərin  vaxtında  ödənilməsi  üçün  bütün  mövcud  vəsaitlərdən  istifadə 
etdilər.  1980-ci  illərin  ikinci  yarısında  Yaponiyada  daşınmaz  əmlak  və 
qiymətli  kağızlar  bazarında  baş  verən  bum  Minski  modeli  ilə  uzlaşırdı, 
çünki  qiymətlərin  illik  artımı  bu  aktivlərin  alınması  üçün  cəlb  olunan 
vəsaitlər  üzrə  faiz  stavkalarından  3-4  dəfə  artıq  idi.  Tailand,  Honkonq, 

 
50
ndoneziya və Rusiyadakı “qovuqlar” və sonra gələn bankrotluqlar hadi-
sələrin gedişat sxemini nümayiş etdirir. 
  Tənqidin  üçüncü  istiqaməti  qiymət  “qovuqlarının”  yaranmasının 
mümkünlüyünü  ona  görə  inkar  edir  ki,  bazar  qymətləri  həmişə  iqtisadi 
qanunauyğunluqlara  cavab  verdiyindən  kəskin  qiymət  düşümü  hökumət 
və  ya  Mərkəzi  Bankın  apardığı  “dəyişdirmə  siyasətini”  əks  etdirir.  Bu 
mövqenin  tərəfdarları  hesab  edirlər  ki,  “qovuq”  kütlə  effektinin  nəticə-
sidir – hər şeyə inanan sadəlövhlər diribaş insayderlərin ardınca gedirlər. 
Bundan  başqa,  hesab  olunur  ki,  bu  model  baş  verən  hadisələrin  bütün 
özəlliklərini - onlardan bəziləri nəzəriyyənin çərçıvəsindən kənarda qalır - 
nəzərə ala bilmir və buna görə də əlavə tədqiqatlar zəruridir [6]. Bu nöq-
teyi-nəzər  tərəfdarlarının  əhəmiyyət  vermədiyi  bəzi  tədqiqatlar  kitabda 
təqdim olunub. 
Minskinin  daha  inandırıcı  tərəf-müqabili  Əlvin  Xansen  idi.  O  iddia 
edirdi ki, bu model XIX əsrin ortaları üçün aktualdır, bugünkü gündə isə 
institusional mühitdə dəyişikliklər baş verdiyindən artıq işləmir. 
Bazarın qeyri-müəyyənliyinə, spekulyasiyalara,  mal ehtiyatının ehti-
yacdan  artıq  olmasına,  həddən  artıq  bank  kreditləşməsinə,  alverçi  və 
tacirlərin  psixologiyasına  əsaslanan  nəzəriyyələr,  həqiqətdə  müasir 
kapitalizmin “merkantilist” və ya ticarət fazasına uyğun gəlir. Lakin XIX 
ə
sr artıq keçdiyindən sənaye maqnatları yığım və investisiyalar vasitəsilə 
qazanc axtarışında olan kapitalın əsas mənbələrinə çevriliblər [7].  
Keynsian işgüzar dövr modelinin və xüsusilə də, işsizliyin dayanıqlı 
yüksək  səviyyəsinin  görkəmli  komentatoru  olan  Xansen  işgüzar  dövriy-
yənin  izahını  vermək  və  iqtisadi  aktivliyin  səviyyəsinin  alternativ  izah-
larının  əhəmiyyətini  azaltmaq  istyəyirdi.  Xansenin  yığımlar  və  investisi-
yalar  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqənin  vacibliyinə  xüsusi  diqqət  kredit  tək-
lifindəki dəyişikliklərın qiymətli kağızların dəyərinə və işgüzar aktivliyin 
səviyyəsinə  əhəmiyyətli  təsiri  haqqında  nöqteyi-nəzəriyyənin  inkarını 
tələb etmirdi. 
 
Müasir dövrdə Minski modelinin münasibliyi 
 
Minski modeli beynəlxalq valyuta bazarına və milli valyutaların həd-
dindən  artıq  qiymətləndirilməsi  və  lazımi  qədər  qiymətləndirilməməsi 

 
51
dövrünə tətbiq edilə bilər. Beynəlxalq valyuta kursundakı dəyişikliklərin 
Mərkəzi bankların əhəmiyyətli bazar intervensiyasına baxmayaraq, dəyər 
balansına  əhəmiyyətli  təsiri  var.  Belə  ki,  beynəlxalq  valyuta  kursunun 
dəyışməsi  dəyər  balansı  ilə  əhəmiyyətli  əlaqədədir.  Xarici  valyuta  ilə 
spekulyasiya  əməliyyatları  bəzi  kompaniya  və  banklar  üçün  böyük 
itkilərə səbəb olduğu halda, həmin vaxt başqaları xeyli ticarət gəliri əldə 
etmiş olur [8]. 
Meksika,  Braziliya,  Argentina  və  digər  inkişaf  edən  ölkələrin  xarici 
borcu  1972-ci  ildən  1982-ci  ilə  qədər  125  mlrd.  dollardan  800  mlrd. 
dollaradək  artmışdı.  Bu  ölkələrə  verilən  bank  kreditləri  ildə  30%  artırdı, 
xarici borcun artım templəri ildə 20% təşkil edirdi. Bu kreditlər əsasən 8 
il  müddətinə  L BOR  üzən  faiz  stabkası  ilə,  London  banklararası 
depozitlər  üzrə  təklif  stavkası  plyus  müəyyən  marja.  Orta  hesabla  faiz 
stavkaları  8%  səviyyəsində  olmasına  baxmayaraq,  onillik  ərrzində  artım 
tendesiyası  müşahidə  olunur.  Borc  götürənlərin  yeni  kreditlər  şəklində 
aldıqları pul vəsaitləri artıq mövcud borclar üzrə olan faiz ödənişlərindən 
xeyli  böyük  olduğundan  onlar  öz  borcları  üzrə  əməliyyatlarıın  axtında 
yerinə yetirilməsi üzrə problem və ya çətinlik hiss etmirdilər. 
   Xarici  fondların  axıb  gəlməsi  kapitalın  importunu  həyata  keçirən 
ölkələrin  valyuta  kursunun  real  yüksəlişinə  səbəb  oldu.  Bu,  ona  görə 
zəruri  idi  ki,  ticarət  və  cari  hesablar  üzrə  defisit  kaptalın  hərəkəti  üzrə 
hesablardakı  qalığa  az-çox  müvafiq  olsun  (artıqlığa).  Aydındır  ki,  hər-
hansı  zaman  kəsiyində  yeni  götürülən  borclar  hesabına  pul  vəsaitinin 
axını vaxtı ötmüş borclar üzrə faizləri ödəmək üçün kifayət etməyəcəkdi 
və eyni zamanda valyuta kursu aşağı düşəcəkdi. Kapital axınının azalması 
xarici kreditorlara faiz borclarının ödənilməsi üçün ticarət və cari hesablar 
üzrə  artıq  qalığın  olması  zərurətinə  gətirib  çıxardı.Bu  borcalanlardan  bir 
çoxu yeni kreditlərin verilməsi dayandırılan kimi borclar üzrə defolt elan 
etdilər.  Bu  defoltlar  nəticəsində  kreditorların  itkiləri  kreditlərin  nominal 
məbləğinin aşağı salınması nəticəsində 250 mlrd. dollar təşkil etdi ki, bu 
da  mahiyyət  etibarı  ilə  faiz  stavkalarının  aşağı  salınması  idi.  Yeni  borc 
verməkdən  imtina  etməzdən  qabaq  kreditorları  bir  sual  narahat  etmədi: 
“Görəsən  biz  yeni  kreditlərin  verilməsini  dayandırırıqsa,  borclular 
faizlərin ödənilməsi üçün pul vəasitlərini haradan alacaqlar? ” 

 
52
  1980-cı  illərdə  Yaponiyada  daşınmaz  əmlakın  qiyməti  10  dəfə, 
qiymətli  kağızların  qiyməti  isə  -  6-7  dəfə  yüksəlmişdi;  həmin  onilliyin 
ikinci  yarısında  isə  həmin  ölkədə  iqtisadi  bum  baş  verir.  Daşınmaz 
ə
mlaka yatırılmış kapitalın gəlir tempi ildə 30% yaxın idi. Ticarət müəs-
sisələri anlayır ki, daşınmaz əmlaka qoyulmuş kapitalın gətirdiyi mənfəət 
polad,  avtomobil  və  ya  televizor  istehsalından  gələn  mənfəətdən  xeyli 
artıqdır. Buna görə də onlar borc vəsaitlərini fəal şəkildə bu növ aktivlərin 
ə
ldə  edilməsinə  qoymağa  başladılar.  Daşınmaz  əmlakın  qiyməti  icarə 
haqqından  çox-çox  dəfə  çürətlə  artırdı.  Müəyyən  mərhələdə  icarə  haq-
qından  gələn  təmiz  gəlir  daşınmaz  əmlakın  alınması  üçün  götürülmüş 
kreditlərin  faizindən  aşağı  düşür  və  nəticədə  borc  götürənlərin  pul  axını 
mənfi işarə almış olur. Borc alanlar faizlərin ödənilməsi üçün zəruri olan 
vəsaiti artıq onların mülkiyyətində olan obyektlərin girovunun artırılması 
hesabına əldə edə bilərdilər. 1990-cı illərin əvvəlində Yaponiya Bankının 
rəhbəri kommersiya banklarına təkidlə tövşiyyə edirdi ki, kreditləşmənin 
ümumi  həcmində  daşınmaz  əmlak  üçün  ayrılan  yeni  kreditlərin  artımını 
məhdudlaşdırsınlar.  Belə  kreditlərin  artım  həcmi  30%-dən  6%-ə  düşən 
kimi mövcud borclar üzrə faizlərin ödənilməsi üçün pul vəsaitinə ehtiyacə 
olan  bəzi  kompaniya  və  investorlar  üçün  kredit  verilməsi  bağlandı.  Bu 
zaman  onlar  daşınmaz  əmlakı  satmağa  başlayır,  nəticədə  -  “daşınmaz 
ə
mlak bazarındakı “qovuq” partlayır. ABŞ-dakı müasir beynəlxalq maliy-
yə  pozisiyaları  müəyyən  mənada  1970-ci  illərdə  Meksika,  Braziliya  və 
Argentinadakına  bənzəyir.  Bu  ölkələr  cari  hesablar  üzrə  böyük  defisitə 
malik  idilər  və  xarici  kreditorlara  olan  borclarını  ödəmək  üçün  pul 
vəsaitini  həmin  xarici  kreditorların  özlərindən  alırdılar.  Baş  verənlərin 
mahiyyəti  ondadır  ki,  ABŞ-da  da  xarici  borcun  ödənilməsində  vəziyyət 
həmçinin dayanıqsızdırlar. 
  Bu  kitab  maliyyə  tarixinin  tədqiqi  olub,  iqtisadi  proqnozlar  ver-
mək  məqsədini  izləmir. Belə  təəşşürat  oyanır  ki,  investorlar  tarixi  təcrü-
bədən dərs almır. 
 

 
53
3 
 
SPEKULYAS YA AJ OTAJI 
BAZARLARIN RAS ONALLIĞI 
 
Fəslin  başlığında  “ajiotaj”  sözünün  işlənməsi  rasionallıqla  əlaqənin 
itməsindən, kütləvi isteriyaya bənzər haldan xəbər verir.  qtisadiyyat tari-
xində kanalların, dəmir yollarının, daşınmaz əmlak və qiymətli kağızların 
alqı-satqısı  ətrafındakı  ajiotaj  nümunələri  çoxdur.  qtisadi  nəzəriyyə 
insanların  təbiətən  rasional  olmaları  ehtimalına  əsaslanır.  Bir  halda  ki, 
iqtisadi  nəzəzriyyənin  əsasında  duran  rasionallığın  ehtimalı,  çox  güman 
ki, bir çox ajiotaşların yaranması ilə təzad təşkil etdiyindən, hər iki nəzə-
riyyənin  uzlaşdırılması  zərurəti  yaranır.  Beləliklə,  bu  fəslin  əsas  ideyası 
müəyyən bir növ aktivlər və ya qiymətli kağızlar üçün investisiya tələbatı 
ilə  əlqədar  olduğu  halda,  növbəti  fəsil  kredit  təklifi  və  onun  dəyişik-
liklərinə həsr olunub. 
qtisadi  modellərdə  tətbiq  edilən  “rasional  gözləmələrin”  ehtimalı 
onunla  əlaqədardır  ki,  investorlar  iqtisadi  dəyişənlənlərin  qalxıb-enən 
dəyişmələrinə elə reaksiya verirlər ki, sanki onlar bu dəyişikliklərin uzun-
müddətli  nəticələrini  həmişə  görüb  anlayırlar,  çünki  onlar  gələcəyi 
görəndirlər. 
Beləliklə,  “bütün  informasiya  qiymətdə  cəmlənib”  müddəası  bazar 
qiymətlərinin  situasiyanın  azacıq  dəyişməsinə  dərhal  və  tam  reaksiya 
verməsi nöqteyi-nəzərini əks etdirir. 
Rasional  gözləmələrin  müqabili  olaraq  adaptiv  gözləmələr  ehtimalı 
mövcuddur  və  onlar  bununla  əlaqədardır  ki,  müəyyən  dəyişənlərin  gələ-
cəkdə  dəyəri  onların  yaxın  keçmişdəki  dəyəri  ilə  müəyyən  edilir.  Eyni 
zamanda “trend - sizin dostunuzdur” fikri belə nöqteyi-nəzəri əks  etdirir 
ki,  əgər  qiymətlər  müəyyən  zaman  müddətində  artmaqda  davam  edirsə, 
onların  artımı  gələcəkdə  də  davam  edəcək.  Gələn  həftə  və  ya  gələn  aya 
proqnozlaşdırılan  qiymətlərin  bugünkü  cari  qiymətləri  müəyyən  etmə-
sindən  ibarət  olan  rasional  gözləmələr  ideyası,  mahiyyətcə,  gələcəkdən 
bugünkü  günə  olan  baxışı  əks  etdirir.  Beləliklə,  cari  mövcud  bazarda 
qızılın  bugünkü  qiyməti  onun  gələcəkdə  müəyyən  tarixə  gözlənilən 

 
54
qiymətinin müvafiq faiz stavkası ilə, bir qayda olaraq, hökumətin risksiz 
qiymətli  kağızlar  üzrə  faiz  stavkası  ilə,  diskontlaşdırılmış  qiymətindən 
ibarətdir.  Valyuta  bazarında  ABŞ  dollarının  Kanada  dollarına  nisbətən 
olan  qiyməti  –  bu  valyutaların  gələcək  tarixə  gözlənilən  nisbətinin  ABŞ 
və  Kanada  dollarlarının  faiz  stavkalarının  fərqinə  diskont  edilmiş  qiy-
mətidir. Hökumət istehlak və ya investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədilə 
vergi  stavkalarını  aşağı  salarkən,  rasional  gözləmələr  ideyasından  çıxış 
edilərsə,  belə  nəticə  ortaya  çıxar  ki,  belə  siyasət  uğur  əldə  etməyəcək, 
çünki investorlar dərhal başa düşəcəklər ki, bugünkü böyük vergi defisiti 
sabahkı  gün  onların  əmlakına  qoyulacaq  daha  yüksək  vergilər  deməkdir 
və  onlar  vergi  hesablarının  ölçülərinin  gələcək  artımını  gözləyərək  öz 
sərvət yığımlarını artıracaqlar. 
“ nvestorlar  rasionaldır”  müddəası  nə  deməkdir  [1]  ?  lk  ehtimal 
onunla  bağlıdır  ki,  vaxtın  çox  hissəsini  investorların  əksəriyyəti  özlərini 
rasional  aparır.  kinci  ehtimal  ondan  çıxış  edir  ki,  investorların  hamısı 
vaxtın çox hissəsini özlərini rasional aparırlar. Ücüncü ehtimala görə isə, 
bazarın hər bir iştirakçısı digərləri ilə eyni əqli qabiliyyətə, informasiyaya 
və  məqsədə  malikdir  və  eyni  iqtisadi  modelə  riayət  edir.  Və  sonuncu, 
dördüncü ehtimal ona istinad edir ki, bütün investorların davranışı həmişə 
rasionaldır.  
Təqdim  olunan  ehtimallardan  hər  biri  investorların  maliyyə  bazarla-
rında  müxtəlif  davranışını  müəyyən  edir.  nvestorların  əksəriyyətinin 
vaxtın  çox  hissəsini  özlərini  rasional  aparmaları  ilə  razılaşmaq,  hər  bir 
investorun həmişə rasional olması barədə ehtimalını qəbul etməkdən qat-
qat  asandır.  Mübahisə  çox  zaman  iki  polyar  mövqe  arasında  gedir  –  bir 
tərəf iddia edir ki, heç bir investor tam rasional deyil, digər tərəf isə bütün 
investorların  həmişə  rasional  olmasını  iddia  edir.  Harri  C.Conson  tərə-
findən daha ilk iqtisadçılar və beynəlxalq pul reformasının aparılmasında 
maraqlı  olan  yeni  nəsil  iqtisadçıları  arasındakı  fərqlərin  təsviri  təklif 
olunmuşdur: 
Bu fərqlər belə ümumiləşdirilə bilər: Köhnə məktəb nüma-
yəndələri olan iqtisadçılar iddia edirlər ki, “üzən mübadilə 
kursları sistemi bizim  gözləmələrimizə  müvafiq işləmir, bu 
səbəbdən  nəzriyyə  doğru  deyil,  dünya  irrasionaldır  və  biz 
rasionallığı  müəyyən  olunmuş  mübadilə  kurslarına  qayıt-

 
55
maqla  bərpa  edə  bilərik,  bu  isə  milli  hökumətlərin  birgə 
fəaliyyəti  nəticəsində  əldə  edilə  bilər”.  Eyni  zamanda  yeni 
nəsil  iqtisadçıları  bu  fikirdə  həmrəydirlər  ki,  “çox  böyük 
ehtimal  dərəcəsi  ilə,  üzən  stavkaya  əsaslanan  sistem 
bazarların əksəriyyəti kimi rasional fəaliyyət göstərməlidir; 
yox, əgər sistemin rasionallığı mənim standartlarıma uyğun 
deyilsə, onda çox güman ki, defekt mənim gavrayışımdadır, 
buna görə də anlayışı əldə etmək üçün rasional davranış və 
onun  empirik  nəticələri  nəzəriyyəsi  üzərində  daha  çox 
işləmək zəruridir ”. Məhz ikinci yanaşma yeni tədqiqtçılar 
nəsli mühitində geniş yayılıb və yaradıcı şəkildə dərk olun-
mağa məruzdur [[[[2]]]]. 
Beləliklə,  rasionallıq  dünyanın  həqiqətdə  necə  fəaliyyət  göstərmə-
sinin  təsviri  deyil,  dünyanın  hansı  tərzdə  fəaliyyət  göstərməli  olmasının 
ilkin  ehtimalından  ibarətdir.  nvestorların  davranışının  uzunmüddətli 
perspektivdə  rasional  olması  barədə  ehtimal  faydalı  hipotezdir,  çünki  bu 
müxtəlif  bazarlarda  qiymət  dəyişikliklərinin  anlaşılmasına  aydınlıq  gəti-
rir.  Karl  Popperin  ifadəsinə  görə,  bu  hipotez  “barverəndir”,  və  iqtisadi 
problemlərin  analizini  bu  ehtimal  bazası  üzərində  aparmaq  daha  məq-
sədəuyğundur. 
Rasionallığın  ehtimalının  interpretasiyalarından  biri  odur  ki,  bu  gün 
müəyyən  bazardakı  qiymətlər  həmin  bazarda  bir-iki  ay  və  bir-iki  il 
sonrakı  (saxlama  müddəti  dəyəri  ilə  korrektə  edilmiş)  qiymətlərlə  uzlaş-
laşmalıdır.  Əks  təqdirdə  mənfəətli  və  nisbətən  risksiz  spekulyativ  ticarət 
imkanı mövcud olardı. 1920-ci illərdə Raqnar Nurkse fransız frankının və 
alman  markasınınm  valyuta  kursunun  dəyişikliklərinin  tədqiqini  aparmış 
və  belə  bir  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  valyuta  bazarındaki  spekulyasiyalar 
destabilləşdirici xarakter daşıyırdı. Milton Fridman isə cavab olaraq iddia 
edirdi  ki,  valyuta  bazarında  desatabilləşdirici  spekulyasiya  baş  verə 
bilməz, çünki qiymət artımı zamanı alan və qiymətlər düşərkən satan bü-
tün  investorlar  “baha  alıb,  ucuz  satacaqlar”,  arası  kəsilməyən  itkilər  isə 
onları ya biznesi tərk etməyə,  ya da strategiyanı dəyişməyə məcbur edə-
cək.  Fridmanın  nöqteyi-nəzəri  ondan  ibarətdir  ki,  darvinizm  baxımından 
desatabilləşdirici  spekulyantlar  sağ  qala  bilmədiyi  kimi,  destabilləşdirici 
spekulyasiyalar  da  mövcüd  ola  bilməz  [3].  Belə  iddianın  cavablarından 

 
56
biri  belə  müddəa  ola  bilər  ki,  vaxtaşırı  bəzi  investorlar  itkilərə  gətirən 
strategiyalara riayət edə bilərlər. 
Destabilləşdirici spekulyasiyanın bir çox tarixi nümunələri var, lakin 
ifadə  dili  bəzən  qeyri-dəqiqdir,  bəzən  isə  mübaliğəlidir.  Ədəbiyyatda 
istifadə  olunan  bəzi  ifadələri  nəzərdən  keçirək:  “maniyalar...dəlicəsinə 
spekulyasiyalar... kor hərislik ...maliyyə  orgiyaları...coşqunluqla ...qızğın 
həyəcanlı spekulyasiyalar....epidemik tez varlanmaq həvəsi... arzu oluna-
nın  həqiqət  kimi  qəbulu...  yoluxmuş  investorlar  ....gözübağlı  hərəkət  et-
mək...  eşitmək  üçün  qulağı,  görmək  üçün  gözü  olmayan  insanlar...  ax-
maqlar üçün olan cənnətdə yaşayan investorlar... hədsiz inam... həddindən 
artıq  spekelyasiya  ...  həddindən  artıq  ticarət...həddindən  artıq  iştaha..əli 
olmaq... genişlənməyə dəlisov canatma”. 
Fernand  Brodel  “dəlilik”  və  “azart”  terminlərini  Avropanın  XV-
XVIII  əsrlərarası dövrdə gündəlik həyatını təsvir edərkən istifadə edirdi. 
Bu, əsasən artan istehlakla bağlı idi, ancaq bu moda, yeni biliklər yanğısı 
və yeni torpaqların əldə edilməsinə canatmaya da aid edilirdi [ 4 ] .  
1886-cı  ilin  may  ayında  qara  cümə  günü  fiaskoya  uğrayan  Overend 
London bank kompaniyasının rəhbərləri “şüurlu sadəlövhlər” hesab olunur-
dular  [5].  “Bu  itkilər,  -  Beydjxot  yazırdı,  -  elə  başısoyuq  və  axmaq  tərzdə 
edilmişdi ki, hətta uşaq belə pullardan səmərəli istifadə edə bilərdi” [6].  
Klepxem  Klephemin  1890-cı  ildə  Barinq  bankına  verdiyi  təsvirdə 
bankın fəaliyyət tərzinin xarakterik əlamətinə şəffaf işarə var idi: “Onlar 
müəssisə və  ya nəzərdə tutulan investorlara soyuq baş və kifayət edəcək 
müdrikliklə  baxmırdılar,  nəticədə  isə  düşüncə  həddindən  xeyli  kənara 
çıxmış oldular” [7]. 
Adam  Smit  Cənub  Dənizləri  kompaniyasının  səhm  bazarındakı 
“qovuğu” aşağıdakı kimi şərh etmişdir: “Onlar çox böyük sayda mülkiy-
yətçi  arasında  bölüşdürülən  ölçüsüz  kapitala  malik  idilər.  Ona  görə  rəh-
bərlikdə  düşüncəsizlik,  etinasızlıq  və  israfçılığın  üstünlük  təşkil  etdiyini 
gözləmək  təbii  idi.  Onların  birja  spekulyasiyalarının  fırıldaqçı  xarakteri 
və qəribəliyi onların işçilərinin səhlənkarlığı, israfçılığı və vəzifələrindən 
sui-istifadə kimi məlumdur ” [8]. 
Bu  klassik  iqtisadçılar  paradının  sonunda  Alfred  Marşallın  fikrini 
çatdıraq. 

 
57
Düşünülməmiş  ticarətin  ziyanı  ondadır  ki,  o  həmişə  prosesə 
bilavasitə cəlb olunmuş  insanların dairəsindən kənara  çıxır... hər-
hansı bankın problemləri haqqında xəbər nadan kütlənin qulağına 
çatanda  təşviş  başlanır  –  etibarları  avamlığa  əsaslanan  insanlar 
indi də əllərində olan bütün banknotları cingiltili sikkələrə dəyiş-
mək  üçün  şüursuz  olaraq  bank  qapılarına  atılırlar.  Bu  cür  təzyiq, 
hətta,  hücum  belə  yönləndirilmiş  olmadığı  halda  əmanətçiləri  ilə 
hesablaşa  biləcək  bankları  belə  çökdürür.  Bir  bankın  problemləri 
tez  bir  zamanda  genişlənərək  digərlərini  də  əhatə  edir,  indi  artıq 
təşviş  yanğını  əsaslı  mövqe  tutan  bankları  da  məhv  edir.  Alov 
ağacdan tikilmiş evlərdən birindən digərinə keçdikcə şiddətlənərək 
daha  böyük  sahəni  əhatə  etdikcə,  odadavamlı  kərpicdən  tikilmiş 
evlər də davam gətirmir [9].