Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
 
 
 
 
 
 

 
38
2 
 
T P K BÖHRANIN ANATOM YASI 
 
Tarix iqtisadiyyata qarşı 
 
Tarixçilər  üçün  hər  bir  hadisə  unikaldır.  qtisadçı  baxışı  isə  belədir: 
hadisələrin  verilmiş  inkişaf  sxemləri  mövcuddur  və  müəyyən  hadisələr, 
çox  güman  ki,  eyni  cavab  reaksiyası  doğuracaq.  Tarix  detallarda, 
iqtisadiyyat isə - ümumi sistem halında təqdim olunur. Bazar iqtisadiyya-
tının  xarakter  cəhəti  biznes-dövrdür;  əsas  kapitala  investisiyaların  artımı 
ev  təsərrüfatlarının  gəlirlərinin  böyüməsinə  və  milli  rifahın  yüksəliş 
tempinin  artmasına  gətirir.  Makro-iqtisadiyyatın  diqqəti  milli  mədaxilin 
artım templərindəki tsiklik dəyişikliklərin onun uzunmüddətli trendlərinə 
nəzərən izahı üzərində cəmlənib.  
Bu fəsildə ümumi maliyyə böhranının iqtisadi moleli təqdim olunub, 
lakin spekulyasiya ajiotajının ayrı-ayrı fazaları digər fəsillərdə illüstrasiya 
edilib.  Ümumi  maliyyə  böhranı  modeli  qiymət  “qovuğunun”  şişirdilmə-
sinə gətirən bumu, ardınca gələn iflas və ajiotajların və sonra gələn böh-
ranların təsadüfi təbiətində cəmlənir. Bu model otuz doqquz aylıq Kitçin 
tsikli, Jüqlyarın əsas kapitala 7-8 il periodlu investisiyalar tsikli və tikinti 
sahəsindəki yüksəliş və enmələri ifadə edən Sayman Kuznets adına iyirmi 
illik tsikl də daxil olmaqla, iqtisadi genişlənmə və sıxılmanın tərəddüdləri 
və periodikliyi üzərində fokuslanıb [1]. XIX əsrin ilk üçdə ikisində böh-
ranlar 10 il intervalı ilə (1816, 1826, 1837, 1847, 1857, 1866) baş verirdi. 
Sonralar böhranlararası müddət artdı. 
 
Model 
 
Minskinin işləyib hazırladığı model ABŞ, Böyük Britaniya və bazar 
iqtisadiyyatlı digər ölkələrdə maliyyə böhranlarının interpretasiyası üçün 
istifadə olunur. Minski kredit təklifindəki protsiklik dəyişikliklərə xüsusi 
diqqət yetirirdi; bu dəyişikliklər bum şəraitində artır, iqtisadı enmələr za-
manı  isə  azalırdı.  Artım  fazasında  daha  optimistik  proqnozlar  edir,  əsas 

 
39
investisiya  obyektlərinin  mənfəətliliyini  qiymətləndirərkən  artım  tərəfə 
yenidən  dəyişirdilər  və  bundan  başqa  borc  vəsaitlərindən  geniş  istifadə 
etməyə  çalışırdılar.  Eyni  zamnda  kreditorların  ayrı-ayrı  investisiyalara 
verdikləri  qiymət,  həm  də  onların  riski  qəbul  etməməsi  aşağı  düşür  və 
buna  görə  də  onlar  daha  asanlıqla  borc  verirdilər,  o  cümlədən  əvvəllər 
xüsusilə  riskli  hesab  edilən  hallar  üçün.  qtisadi  inkişafın  yavaşıdığı 
şə
raitdə  investorların  optimizmi  hiss  olunacaq  dərəcədə  buxarlanır  və 
onlar  daha  ehtiyatlı  olurdular.  Bu  zaman  kreditorların  verilmiş  vəsaitlər 
üzrə  itkiləri  artırdı,  bu  da  öz  növbəsində  onları  daha  ehtiyatlı  olmağa 
vadar edirdi. 
  Minski  hesab  edirdi  ki,  kredit  təklifindəki  protsiklik  dəyişikliklər 
iqtisadi  inkişafın  stadiyasından  asılı  olaraq  maliyyə  strukturunu  zəiflədir 
və maliyyə böhranlarının ehtimalını artırır. 
  Belə model Con Stüart Mill, Alfred Marşall, Knut Viksell,  rvinq 
Fişer  və  kredit  təklifini  bucaq  başına  qoyan  bir  sıra  başqaları  da  daxil 
olmaqla,  klassik  iqtisadçılar  üçün  ənənəvidir.  Minski  onların  ideyalarını 
rəhbər  tutur  və  borcu  böyük  olan  borc  alanların  davranışına  xüsusi 
ə
həmiyyət  verirdi,  xüsusilə  o  kəslərin,  kim  ki,  maliyyə  yüksəlişi  zamanı 
borc  götürülən  vəsait  hesabına  daşınmaz  əmlak,  səhm  və  ya  əmtəələrin 
sonradan  təkrar  satmaq  məqsədi  ilə  alışının  həcmini  artırırdı.  Belə  əmə-
liyyatların motivi borc vəsaitlərinin dəyəri ilə müqayisədə aktivlərin qiy-
mətinin  qabaqlayıcı  artımına  ümidlərin  olması  ilə  bağlıdır.  qtisadi 
inkişafın  templəri  yavaşıyarkən,  bəzi  borc  götürənləri  ümidlərin  boşa 
çıxması gözləyirdi. Çünki aktivlərin qiymət artımı templəri kreditlər üzrə 
ödənilən  faizlərdən  aşağı  idi,  buna  görə  də  belə  borclular  öz  ziyanına 
satmağa məcbur idilər. 
Minski  iddia  edirdi  ki,  böhrana  gətirib  çıxaran  hadisələr  makro-
iqtisadi sistem üçün “sıxışdırıb çıxaran” ekzogen təkandan başlayır [ 2 ]. 
Ə
gər təkan kifayət dərəcədə güclü və geniş xarakterlidirsə, iqtisadi pers-
pektivlər  və  gəlir  əldə  edilməsinin  gözlənilən  imkanları  yaxşılaşırdı,  ən 
azı  iqtisadiyyatın  bir  sektoru  üçün.  Kommersiya  kompaniyaları  və  fərdi 
şə
xclər  sonradan  gəlir  əldə  etmək  məqsədi  ilə  müxtəlif  aktivləri  inves-
tisiya  etmək  üçün  kreditlər  götürməyə  başlayırdılar.  Bu  zaman  iqtisadi 
yüksəlişin  templəri  sürətlənir,  bu  da  öz  növbəsində  böyük  optimizm 
doğururdu.  Nümunə  kimi  yapon  “iqtisadi  liderliyini”,  “Şərqi  Asiya 

 
40
möcüzəsi”  və  “Yeni  Amerika  iqtisadiyyatını”  göstərmək  olar.  Bu  hadi-
sələrdən  hər  biri  iqtisadi  mühitə  münasibətdə  yeni,  dərin  optimizm  hissi 
ilə  bağlı  idi.  Müxtəlif  ölkələrdə  müxtəlif  epitetlərdən  istifadə  olunsa  da, 
tonallıq eyni olaraq qalır. 
Təkanın  təbiəti  böhrandan  böhrana  şəklini  dəyişir.  1920-ci  illərdə 
Amerikada  təkan  avtomobilqayırma  məhsullarının  sürətlə  yayılması, 
ölkənin  çox  hissəsinin  elektrikləşməsi  ilə  yanaşı  magistral  yolların  inki-
ş
afı,  həmçinin  telefon  şəbəkəsindən  fərdi  şəxslərin  istifadə  imkanlarının 
genişlənməsi  idi.  1980-ci  illərdə  Yaponiyada  maliyyə  liberallaşması  və 
yeni  mübadilə  kursunun  yüksəlməsi  təkan  rolunu  oynadı.  Həmin  döbrdə 
maliyyə liberallaşması Skandinaviya ölkələri üçün də təkan oldu. 
1990-cı illərdə Asiya ölkələrində təkan funksiyasını iki faktor yerinə 
yetirirdi;  birincisi,  Yaponiyada  aktivlərin  qiymət  “qovuğunun”  partla-
ması, bu da kapitalın ölkədən xaricə axınına səbəb oldu və ikincisi, daxili 
səviyydə maliyyə liberallaşması.  nformasiya texnologiyalarındakı inqilab 
və kompyuterlər, naqilsiz kommunikasiyalar və elektron poçtlar da daxil 
olmaqla  yeni,  ucuz  kommunikasiya  və  nəzarət  formalarının  yaranması 
1990-cı  illərdə  təkana  səbəb  oldu.  Müəyyən  zaman  kəsiyində  mühari-
bənin  başlanması  və  ya  bitməsi,  pis  və  ya  əla  məhsuldar  il,  kanalları, 
yolları  və  sairəni  də  əhatə  edən  çoxəhatəli  effekti  olan  ixtiraların  geniş 
tətbiqi  kimi  hadisələr  təkan  qismində  çıxış  edə  bilər.  Pul  siyasətinin 
gözlənilmədən dəyişməsi vacib təkandır. 
Ə
vvəl  qeyd  olunduğu  kimi,  əgər  təkan  gücü  və  yayılma  miqyası  ilə 
səciyyələnirsə, onda iqtisadiyyatın ən azı bir sektoru üçün gəlir əldə edil-
məsinin  gözlənilən  perspektivləri,  bu  zaman  həmin  sektorun  ÜDM-də 
payı artır. 1980-ci illərin əvvəində ABŞ korporasiyalarının gəliri ÜDM-in 
3%-ni təşkil edirdi, 1990-cı illərin sonuna isə artaraq 10%-ə çatdı. Belə-
liklə, korporasiyaların gəliri ABŞ ÜDM-dən 3 dəfə sürətlə artırdı və aksi-
yaların qiymətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsinə təsir etmişdi. 
Mincki  modelinə  uyğun  olaraq  iqtisadiyyatda  “qovuq”  kredit  həcm-
lərinin artması hesabına böyüyürdü. XVII və XVIII əsrlərdə bank biznesi 
faktiki  olaraq  yox  idi,  spekulyasiya  bumu  fərdi  kreditlər  və  ya  ticarətin 
maliyyələşməsi inisiasiya edilirdi. Kredit vermənin geniş yayılması və is-
tiqraz  kağızlarının  buraxılışının  artımı  bankların  yaradılması  ilə  əlaqə-
dardır; XIX əsrin ilk onilliklərində onlarla banknotlarla təchizatı artırdılar, 

 
41
bunlara sonralar fərdi borc alanların depozit balansları əlavə edildi. Artıq 
mövcud  olan  bankların  kredit  ekspansiyasından  başqa  yeni  yaradılan 
banklar  bazar  paylarını  artırmaq  uğrunda  mübarizə  aparır,  bu  da  pul  və 
kredit kütləsinin sürətli artımına gətirir, çünki onlar daha əvvəl yaradılmış 
və  öz  bazar  paylarını  itirmək  istəməyən  bankların  müqaviməti  ilə  qarşı-
laşırlar.  1970-ci  illərdə  Avropa  bankları  Latin  Amerikası  hökumətlərin 
kreditlər verməklə Amerika banklarının biznes sferasına soxulurdular. 
Minski sübut edir ki, bank kreditlərinin artımı qeyri-dayanıqlı xarak-
ter  daşıyır;  vaxtaşırı  olaraq  banklar  kreditlərlə  əlaqədar  müəyyən  eyfo-
riyaya dalır, bəzən isə onlar hərəkətlərində xüsusilə ehtiyatlı olur və borc 
alanlar tək qalırlar. 
Kradit  vermə  ilə  bağlı  vacib  problemlərdən  biri  verilən  kreditlərə 
banklar  və  digər  kredit  təminatçıları  tərəfindən  nəzarətdir.  Kifayət  qədər 
tez-tez müəyyən tip kreditlər verilərkən sərt məhdudiyyətlər dövlət haki-
miyyəti  orqanları  tərəfindən  qoyulurdu.  Banklar  onlar  üçün  qadağan 
edilmiş kredit əməliyyatlarını həyata keçirən filial (doçerniye) strukturlar 
açmaqla bəzi məhdudiyyətlərdən dolayı yolla qaça bilirlər. Bank holdinq 
kompaniyaları da bunun üçün istifadə olunur. Əgər maliyyə institutlarının 
kreditlərinin  qeyri-dayanıqlığı  nəzarətdədirsə  belə,  fərdi  şəhslərin 
verdikləri kreditlərin artımı bum doğura bilər. 
Elə  bir  situasiya  təsəvvür  edək  ki,  onun  nəticəsində  əmtəə  və 
xidmətlərə effektiv tələbatın artımı keçir. Belə tələbat əmtəələrin istehsal 
imkanları  ilə  məhdudlaşır.  Nəticədə  bazar  qiymətləri  artır  və  sürətli 
mənfəət  artımı  həm  böyük  sayda  investorları,  həm  kompaniyaları  cəlb 
edir.  Pozitiv  əks  əlaqə  yaranır,  çünki  investisiyaların  genişlənməsi  milli 
gəlirin artımına gətirir, bu da öz növbəsində əlavə investisiyalar doğurur 
və milli gəlirin artım templəri sürətlənir. 
Minski qeyd edir ki, bu stadiyada “eyforiya” yarana bilər.  nvestorlar 
ə
mtəə və qiymətli kağızları onların gözlənilən qiymət artımından mənfəət 
götürmək  məqsədi  ilə  alırlar.  Hakimiyyət  başa  düşür  ki,  iqdisadiyyatda 
sıradan kənar bir şey baş verir və baxmayaraq ki, əvvəlki ajiotajlar unu-
dulmayıb,  onlar  hesab  edirlər  ki,  “bu  dəfə  hər  şey  başqa  cürdür”  və 
onların  bu  təzahürləri  izah  etmək  üçün  müfəssəl  izahatları  var.  1996-cı 
ildə  səhmlərin  yüksək  qiyməti  FRS  sədri  Qrinspendə  narahatçılıq  oyat-
dıqdan  bir  il  sonra  ABŞ-da  məhsuldarlıq  artımı  müşahidə  edilirdi. 

 
42
Məhsuldarlığın  artımı  ona  dəlalət  edirdi  ki,  mənfəət  daha  böyük  sürətlə 
artacaq  və  buna  görə  də  səhm  qiymətlərinin  korporasiya  gəlirlərinə  nis-
bətən daha yüksək səviyyəsi artıq hədsiz görünmür.  
 
Minskinin üçpilləli taksonomiyası 
 
Minski maliyyənin üç tipini ayırırdı: mühafizə olunan maliyyə, spe-
kulyativ  maliyyə  və  Pontsi  maliyyəsi.  Bu  fərq  fərdi  borc  alanların 
ə
məliyyat gəliri ilə borc xidmətləri üzrə ödənişlərin nisbəti əsasında apa-
rılıb. Kompaniya mühafizə olunan qrupa o zaman aid edilir ki, onun göz-
lənilən  əməliyyat  gəliri  faiz  ödənişləri  üzrə  xərclərindən  və  əsas  borc 
məbləği üzrə plan ödənişlərindən çox olsun. Spekulyativ maliyyə qrupuna 
ə
məliyyat  gəliri  yalnız  borc  üzrə  faizlərin  ödənilməsi  üçün  kifayət  edən 
kompaniyalar aid edilir.  Lakin borcun əsas məbləğini ödəmək üçün belə 
kompaniyalar  çox  güman  ki,  yeni  borclara  əl  atır.  Pontsi  qrupu  faiz 
borclarını  vaxtında  tam  həcmdə  ödəyə  bilməyən  və  borc  məbləğinin 
böyüməsi səbəbimndən aktivlərinin bir hissəsini satmaq məcburiyyətində 
qalan şirkətləri özündə birləşdirir. 
Minski  hipotezası  ondan  ibarətdir  ki,  iqtisadi  yüksəliş  sürəti  yava-
ş
ımağa  başlayanda  mühafizə  olunan  maliyyə  qrupuna  aid  olan  bəzi 
kompaniyalar  spekulyativ  maliyyə  qrupuna  keçirlər.  Öz  növbəsində  bu 
qrupun bəzi kompaniyaları Pontsi qrupuna keçmiş olur. 
“Pontsi-maliyyə” termini Karlo Pontsinin adı ilə bağlıdır. O, 1920-ci 
illərin  əvvəlində  Boston  şəhəri  ətrafında  kredit  verməklə  məşğul  olan 
kiçik kompaniyanı idarə edirdi. Pontsi öz əmanətçilərinə ayda 30% həc-
mində  faiz  ödənişləri  söz  vermişdi.  lk  üç  ay  ərzində  o,  öz  öhdəliklərini 
problemsiz  yerinə  yetirmişdi.  Lakin  dördüncü  ay  daxil  olan  vəsaitin 
miqdarı, faizlər üzrə ödənməli olan məbləğdən kiçik oldu və nəticədə o, 
həbsxanaya düşdü. 
Bu  günkü  gün  üçün  “Pontsi-maliyyə”  anlayışı  maliyyə  “pırami-
da”larını işarə etmək üçün ümumistifadə terminidir. Borc verənlər yüksək 
faizlər  üzrə  ödəniş  öhdəliklərini  yalnız  yeni  kreditlərin  hesabına  yerinə 
yetirə  bilərlər.  Bir  çox  hallarda  faiz  stavkası  kifayət  dərəcədə  yüksək  – 
ildə  30-40%  olduğundan  ödəniş  qabiliyyətini  saxlamaq  üçün  getdikcə 
daha çox pul vəsaiti tələb olunur ki, onlar da bir çox hallarda daha yüksək 

 
43
faiz  stavkası  ilə  cəlb  olunurlar.  lk  dövrlərdə  əmanətçilər  yüksək  faiz 
stavkasından o dərəcə də razı olurlar ki, onlar faiz ödənişlərinin əsas borc 
məbləğinə  birləşdirilməsinə  razıllıq  verirlər.  Hesab  edilir  ki,  “onlar 
faizlərdən faiz ” qazanırlar. 
Lakin  bir  sıra  əmanətçilər  öz  faiz  gəlirlərini  nagd  pul  şəklində  aldı-
ğ
ından,  belə  bir  sxem  o  zamana  qədər  işləyə  bilər  ki,  hesablardan 
çıxarılan pul vəsaitlərini həcmi, daxil olandan kiçik olsun. 
Bu  prosesin  davamının  nəticəsi  Adam  Smit  və  onun  müasirlərinin 
fikrincə:  “ticarət  fəaliyyətinin  və  kredit  satışlarının  həddindən  ziyadə 
genişlənməsi”dir. Çox da dəqiq olmayan bu terminin arxaında əmtəəlırin 
və  aktivlərin  qiymətlərinin  yüksəlməsi,  gələcək  mənfəətin  həcminin 
həddindən artıq qiymtləndirilməsi və ya “hədsiz rıçaq” durur [3]. Bu za-
man  əmtəələr  çox  vaxt  istifadə  üçün  deyil,  həmin  malların  gözlənilən 
qiymət  artımı  nəticəsində  qazanc  kapital  əldə  etmək  məqsədilə  alınırdı. 
Qiymətlı kağızlar yenidən satılaraq spekulyativ gəlir əldə etmək məqsədi 
ilə  alınır.  Belə  eyforiya  iqtisadi  yüksəliş  templəri  ilə  bağlı  optimistik 
ə
hval-ruhiyyələrin  yayılmasına  və  korporotiv  mənfəətin  artımına  gətirib 
çıxarır.  Eyforiya  malların  istehsalı  və  yayımı  ilə  məşğul  olan  kompa-
niyalara  təsir  göstərir.  1990-cı  illərin  sonunda  Uoll-strit  fond  bazarının 
analitikləri  korporativ  mənfəəti  ildə  15%  saviyyəsində  5  il  müddətinə 
proqnozlaşdırırdılar. (Əgər bu poqnozlar doğru olsaydı, beşinci ilin tama-
mında  korporativ  məndfəətin  ABŞ  ÜDM-də  payı  hər  hansı  əvvəlki 
vaxtlarda  olduğundan  artıq  olardı).  Kreditlər  üzrə  itkilər  azalır  və  borc 
verənlər bu fakta reaksiya olaraq daha optimist olur və verilən kreditlərin 
təminatı  üçün  minimal  tələbləri  aşağı  salırlar.  Bank  kreditlərinin 
artmasına baxmayaraq, leverec – borc vəsaitləri ilə kapitalın nisbəti – bir 
çox  borc  alanlar  üçün  kiçilə  bilər,  çünki  daşınmaz  əmlak  və  ya  qiymətli 
kağızların qiymət artımı o deməkdir ki, borc alanların təmiz kapitalı daha 
sürətli templə artır. 
“Liderin  ardınca  getmə”  prosesi  o  zaman  yaranır  ki,  kompaniya  və 
şə
xsi  mülkiyyətçilər  başqalarının  spekulyativ  alışdan  mənfəət  əldə 
etdiklərini  görürlər.  “ nsanın  sağlamlığı  və  düşüncəsi  üçün  dostunun 
varlanmasını  görmək  qədər  qorxulu  heç  bir  şey  yoxdur”  [4].  Analoji 
olaraq  banklar  da  ayrı-ayrı  borc  alan  qruplarına  kreditlərin  verilməsini 
artıra  bilər,  çünki  onlar  özlərinə  məxsus  bazar  payını  öz  fəaliyyətlərini 

 
44
daha  sürətli  templərlə  genişləndirən  kreditorlara  güzəştə  getmək  istə-
mirlər.  Getdikcə  daha  çox  kompaniya  və  ev  təsərrüfatı  əvvəllər  bu  kimi 
riskli fəaliyyən növlərinə qərəzli yanaşdıqları halda yüksək faizli gəlirlər 
üçün  mübarizəyə  qoşulur.  Hələ  heç  bir  zaman  pul  belə  asanlıqıa  ələ 
gəlməyib.  Spekylyasiyalar  normal,  rasional  davranışdan  kənara  çıxma 
halı olub, əvvəldə “qovuq” və ya ajiotaj kimi təsvir olunan hallara gətirib 
çıxarır. 
“Ajiotaj”  sözü  irrasionallıqda  aksent  edir,  “qovuq”  şişirdilmiş  qiy-
mətlərin  nəhayət  partlayacağından  xəbər  verir.  “Qovuq”  termini  iqtisad-
çılar tərəfindən aktiv,  əmtəə və  ya qiymətli kağız qiymətlərinin müvafiq 
fundamental  göstəricilərlə  izaha  tabe  olmayan  istənilən  kənaraçıxmanı 
işarə  etmək  üçün  istifadə  olunur.  Belə  qaydalara  əsaslanan  cüzi  qiymət 
artıb-düşmələri “səs-küy” adlanır. Bu kitabda “qovuq” dedikdə 15-dən 40 
aya  qədər  müddət  ərzində  qiymətlərin  artımı  başa  düşülür  ki,  bundan 
sonra kəskin qiymət düşümü baş verir. “Əla inkişaf etmiş gələcəyi görmə 
hissi”  olan  tədqiqtçılar  qabaqcadan  xəbər  verməli  idilər  ki,  belə  proses 
heç nə ilə dəstəklənmir və böhran qaçılmazdır. 
XX əsrdə ajiotaj və “qovuqların ” əksəriyyəti daşınmaz əmlak və fon 
bazarları  ilə  bağlı  olub.  1920-ci  illərin  ortasında  cənubi-şərqi  Floridada 
torpaq alveri ilə bağlı ajiotaj baş vermişdi, bu dövrün ikinci yarısında isə 
ABŞ-da Fond bazarında görünməmiş “qovuq” yaranmışdı. Analoji olaraq 
1990-cı  illərdə  Asiya  ölkələrini  daşınmaz  əmlak  və  qiymətli  kağızlar 
ə
trafında  bum  bürümüşdü,  bununla  yanaşı  daşınmaz  əmlaka  olan  qiy-
mətlərin artması Fond bazarında qiymərtləri “arxadan itələyirdi”. 1990-cı 
illərin sonunda ABŞ-da yaranan “qovuq” əsasən Fond bazarını bürümüş-
dü, lakin Silikon vadisi və bir sıra digər regionlarda əhalinin rifah halının 
yüksəlişi  daşınmaz  əmlaka  olan  qiymətlərin  artımına  səbəb  olmuş-
du.1970-ci illərdə neft sahəsində qiymət artımı və dənli bitkilərin qiymət-
lərinin yüksəlməsi analoji nəticələrə gətirib çıxarmışdı. 
 
Beynəlxalq genişlənmə 
 
Minski öz tədqiqatlarını ayrıca götürülmüş ölkədə verilən kreditlərin 
həcminin qeyri-stabilliyi üzərində cəmləşdirmişdi. Tarixi olaraq eyforiya 
bir  ökədən  digərinə  çox  vaxt  bir  neçə  kanal  vasitəsilə  yayılır.  1980-ci 

 
45
illərin  Yaponiya  “qovuğu”  Cənubi  Koreya,  Tayvan  və  Havay  adalarına 
nəzərəçarpacaq təsir göstərmişdi. Cənubi Koreya və Tayvan Yaponiyaya 
ticarət  tədarükləri  edirdilər,  buna  görə  də  Yaponiyanın  iqtisadi  çiçək-
lənməsi  bu  ölkənin  keçmiş  müstəmləkələrinə  də  yayıldı.  Havay  adaları 
yaponlar  üçün  Mayami  Nyu-York  əhalisi  üçün  olduğu  kimi  kurort  yeri 
idi.  1980-cı  illərdə  bu  adalarda  daşınmaz  əmlakın  qiymət  yüksəlişi  baş 
verir.  Bu,  yaponların  özləri  üçün  ikinci  ev,  qolf-klub  və  hotellər  almağa 
başlaması ilə izah olunurdu. 
Təkan effektinin bir ölkədən digərinə ötürülmə vasitəsi kimi arbitraj 
xidmət edir, onun sayəsində bir ölkədə əmtəələrin qiymət artımı müvafiq 
malların  digər  milli  bazarlarda  analoji  qiymət  dəyişikliklərinə  gətirib 
çıxarır.  Beləliklə,  qızılın  qiymətinin  Sürix,  Beyrut  və  ya  Honkonqda 
dəyişməsi qızılın Londondakı qiymətinə bilavasitə təsir göstərir. Eyni şeyi 
səhm, daşınmaz əmlak və digər əmtəələrin qiymətləri haqqında da demək 
olar. 
Bundan  başqa,  hər  hansı  bir  ölkədə  milli  gəlirin  yüksəlişi  importa 
tələbatı  artırır  və  müvafiq  olaraq  digər  ölkələrdə  eksport  fəaliyyətini  və 
onların milli gəlirinin artımını aktivləşdirir. 
Kapitalın hərəkəti üçüncü əlaqə növünü  yaradır.  Hər hansı bir ölkə-
dən  qiymətli  kağızların  eksportunun  artması  bu  qiymətli  kağızlarının 
dəyərinin yüksəlməsi ilə yanaşı, bu ölkənin valyutasının xarici bazarlarda 
mübadilə kursunun artmasına gətirib çıxarır. 
Bundan  başqa,  investisiya  eyforiyası  və  ya  pessimizmin  dıgər  ölkə-
lərdəki  investorlara  təsir  etdiyi  məqamlarda  psixoloji  əlaqələr  də  möv-
cuddur. Fond bazarında 1987-ci il 19 dekabr qiymət düşümü bütün dünya 
maliyyə mərkəzlərinin fəaliyyətində dərhal öz əksini tapdı (Tokio istisna 
olmaqla). 
Dərsliklərdə  təsvir  olunan  ideal  iqtisadiyyatda  bir  ölkənin  dövriy-
yəsində  qızıl  axını  nəticəsində  qızıl  pulların  artması  digər  ölkələrin  qızıl 
təchizatının azalması ilə əlaqələndirilirdi. Birinci ölkəyə pul vəsaitlərinin 
axını  və  kredit  ekspansiyası  ikinci  ölkədə  kredit  və  pul  kütləsinin 
sıxılması  ilə  kompensasiya  edilərdi.  Lakin  real  aləmdə  belə  asılılıq 
həmişə  izlənilmir,  çünki  ikinci  ölkədəki  investorlar  xaricdəki  qiymət 
yüksəlişi və mənfəət artımına kreditlərə tələbatın yüksəlməsi ilə reaksiya 

 
46
verə  bilərlər  ki,  bunun  sayəsində  isə  onlar  dəyər  artımı  tendensiyasına 
malik aktivlər və qiymətli kağızlar satın ala bilmək imkanı əldə edirlər. 
kinci ölkədə pul vəsaiti bazasının sıxılmasının gətirib çıxara biləcəyi 
potensial ixtisar kreditlərə olan spekulyariv maraq və tələbatın artırılması 
yolu ilə dayandırıla bilər. 
Spekulyativ  “qovuğun”  inkişafı  boyunca  faiz  stavkaları,  pulun  döv-
riyyə sürəti və əmtəələrin qiymət səviyyəsi yüksəlir. Daşınmaz əmlak və 
qiymətli kağızların autsayderlər tərəfindən satın alınması ona dəlalət edir 
ki,  insayderlər  –  bu  aktivlərin  əvvəlki  sahibləri  və  ya  onları  daha  əvvəl 
satın  alanlar  –  həmin  qiymətli  kağızları  və  daşınmaz  əmlakı  satır  və 
mənfəət əldə edirlər. Bəzi insayderlər mənfəəti müəyyən edir və satırlar; 
həqiqətən  əgər  bazarın  yeni  iştirakçıları  alıcıdırlarsa,  onda  insayderlər 
satıcı  rolunda  çıxış  etməlidirlər.  stənilən  zaman  kəsiyi  üçün  aktivlərin 
yeni  investorlar  və  ya  autsayderlər  tərəfindən  alınması  arasında  balans 
saxlanılmalıdır. Analoji olaraq 1998-ci ildə NASDAQ-da dövriyyədə olan 
səhmlərin dəyəri 41% illik qədər artmışdı; növbəti 15 ayda artım templəri 
101%  illik  təşkil  edirdi.  nvestorlar  “qatar  stansiyadan  tərpənib  sürət 
yığana  qədər  qatara  çatmağa”  can  atırlar.  Və  əgər  autsayderlərin  satın 
almaq istəyi insayderlərin satmaq arzusundan  güclüdürsə, aktivlərin qiy-
məti artmaqda davam edəcək. Müvafiq olaraq satıcıların aktivlərdən  can 
qurtarmaq  arzusunun  üstünlük  təşkil  etdiyi  şəraitdə  qiymətlərin  düşməsi 
baş verəcək. Alıcıların almaq istəyi azaldıqca, satıcıların isə satmaq istəyi 
daha  çox  artdıqca,  mürəkkəb  “maliyyə  kasadlığı”  dövrü  başlayır.  Bu 
termin korporotiv maliyyədən götürülüb və belə bir faktı əks etdirir ki, öz 
öhdəliklərini  yerinə  yetirmək  iqtidarında  deyil.  Bütövlükdə  iqtisadiyyat 
üçün  ekvivalet  odur  ki,  kompaniyalar  və  fərdi  investorların  əhəmiyyətli 
seqmentinin  əsas  bir  məqamı  başa  düşməsidir:  onlar  öz  likvidliklərini 
artırmalı,  başqa  sözlə,  daşınmaz  əmlak  və  qiymətli  kağızları  pul 
vəsaitlərinə  çevirmənin  vaxtı  gəlib.  Bu  halda  belə  aktivlərin  qiyməti 
kəskin  düşə  bilər.  Böyük  leverecli  investorlar  bankrot  ola  bilərlər. 
Bankrotluğun səbəbi o olacaq ki, bütövlükdə aktivlərin qiymət düşümü o 
dərəcədə kəskin baş verir ki, aktivlərin real dəyəri onların alınması üçün 
borc  götürülmüş  pul  vəsaitidən  kiçik  olur.  Bəzi  investorlar  aktivləri 
saxlayırlar,  çünki  düşünürlər  ki,  qiymət  düşümü  müvəqqəti  xarakter 
daşıyır. Həqiqətən, qiymətli kağızların dəyəri bir daha arta bilər. Məsələn, 

 
47
1990-cı illərdə Tokioda altı “öküz rallisi” qeyd olunmuş və onların gedi-
ş
atı  prosesində  ümumi  endirilmə  trendinin  saxlanılmasına  baxmayaraq,  , 
aksiyaların  qiyməti  20%  qalxdığı  hallar  olurdu.  Lakin  bəzi  investorlar 
hesab  edirdilər ki, səhmlərin qiyməti artıq olduqca uzun müddət ərzində 
düşür  və  trendin  qiyməti  indilərdə  dəyişəcək.  Buna  görə  də  qiymətli 
kağızlar hələ ucuz ikən onları birinci əldə etmək istəyirdilər. 
Ə
gər  qiymət  düşümü  davam  edirsə,  bir  çox  investorlar  başa  düşür-
dülər ki, qiymətlər çətin ki, qalxar və onlar öz portfellərində saxladıqları 
qiymətli  kağızları  qiymətlər  daha  da  aşağı  düşməmiş  satmalıdırlar.  Bəzi 
hallarda bu dərketmə tədricən, bəzən isə qəflətən baş verir. Real aktivlərin 
və  ya  qiymətli  kağızların  nağd  pula  çevrilməsi  panik  qaçaqaç  xarakteri 
alır. 
ri  bank  və  ya  kompaniyanın  bankrotluğu,  fırıldaqçılığın  və  ya 
ləyaqətsiz  metodlardan  istifadə  etməklə  poblemlərdən  qaçmağa  can  atan 
investorun  özgənin  pullarını  mənimsəməsinin  ifşa  edilməsi,  eləcə  səhm-
lərin  və  ya  malların  qiymətlərinin  kəskin  düşməsi  böhranın  yaxınlaşma-
sına dəlalət edən xüsusi siqnal ola bilər. Çox sürətli hərəkət davam edir – 
qiymətlər düşür, bankrotluqların sayı isə artır. 
Ləğv edilmə, bir qayda olaraq, təşkilati xarakter daşıyır, lakin yalnız 
bəzi  investorların  öz  aktivlərini  münasib  qiymətə  sata  biləcəyi  başa 
düşüldükdə,  təşvişə  çevrilir.  Bu  növ  hərəkət  tərzini  təsvir  etmək  üçün 
tərcümədə  “gözlənlməz  kəskin  dəyişiklik”  kimi  səslənən  termindən 
istifadə  olunurdu.  Banklar  əmtəə  və  ya  qiymətli  kağızların  girov  qoyul-
ması şərtilə kreditlərin verilməsində daha ehtiyatlı olurdular. 
“Kreditə  hədsiz  satışlar”,  “gözlənilməz  kəskin  dəyişiklik”,  “etibarlı-
lığın  itirilməsi”  –  bütün  bu  terminlər  bir  qədər  köhnəlsə  də,  investor-
lardakı optimizm itkisini çox dəqiqliklə göstərir. 
“Gözlənilməz kəskin dəyişiklik”, “etibarlılığın itirilməsi (və ya alman 
terminologiyasına  uyğun  olaraq  “bağlı  qapı  yanında  qələbəlik”)  təşvişə 
gətirib  çıxara  bilər,  obrazlı  desək,  bütün  investorlar  xilas  olmaq  üçün 
zorla bir qapiya girməyə can atırlar. Qiymət düşümü şəraitində təşviş özü 
özünü o zamana qədər qidalandıracaq ki, qiymətlər, nəhayət, o dərəcədə 
aşağı  olsun  ki,  investorları  aktivlərin  “su  qiyməti”  şirnikləndirsin  və  ya 
aktivlərin alış-verişi qiymət düşümünə limit qoymaqla dayandırılsın və ya 
hərrac  bazarları  bağlanacaq  və  son  instansiya  kreditoru  investorları 

 
48
inandırmağa nail olacaq ki, nağd pula olan ehtiyac tamamilə tam həcmdə 
təmin  olunacaq  və  qiymətli  kağızların  qiyməti  likvidlik  çatızmazlığı 
üzündən aşağı düşməyəcək. Etibar böyük pul vəsaitlərinin təsiri olmadan 
belə  bərpa  oluna  bilər,  çünki  pulun  olacağına  əminlik  hissi  zərurət  olan 
zaman pulun özündən artıq vacib ola bilər. 
Son  instansiya  kreditorunun  panika  və  qiymət  düşümünün  qarşısını 
almaq  məqsədilə  likvidliyi  təmin  etməsinin  nə  dərəcədə  məqsəuyğun 
olması barədə debatlar arası kəsilmədən aparılır. Son instansiya kreditoru 
yardımına  qarşı  çıxış  edənlər,  belə  hərəkətlər  spekulyasiyanın  genişlən-
məsinə  səbəb  olur.  Son  instansiya  kreditorlarının  iştirakının  tərəfdarları 
isə  daha  çox  cari  böhranın  dəf  edilməsi  və  cari  likvidlik  böhranının 
ümumi  alıcılıq  qabiliyyəti  böhranına  çevrilmə  ehtimalının  azaldılması 
haqqında  narahat  olurdular,  nəinki  gələcək  böhranlarının  qarşısının  alın-
ması barədə. Əgər şöhbət daxili bazardakı böhrandan gedirsə, hakimiyyət 
və  ya  Mərkəzi  Bank  son  instansiya  kreditoru  kimi  çıxış  etməlidir. 
Beynəlxalq  səviyyədə  bu  funksiyaları  yerinə  yetirmək  üçün  zəruri  səla-
hiyyətlərə malk dünya hakimiyyəti və  ya bank  yoxdur. Beynəlxalq Milli 
Bank  da  həmçinin  onunla  bağlı  ümidlərə  baxmayaraq,  bu  rolun 
öhdəsindən hələ ki, gəlmir.