D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
altun sözündən yaranmış dağ adları vardır. “Kitabi-Dədə Qorqud”  
dastanında Altuntaxt toponiminə rast gəlirik. İndiki Ermənistan 
ərazisində Altuntaxt , XIX əsrdə Azərbaycanın Zəngəzur və Şuşa 
qəzalarında Altuntaxt dağ adları məlumdur (6, s. 121). B.Budaqov 
və Q.Qeybullayevin fikirlərinə görə, qeyd olunan oronimlərdəki 
altun sözü dağın suxurunun lava mənşəli olduğuna görə qırmı-
zı rəngə çalması ilə əlaqədardır (6, s. 121). Altun yış toponimi 
sonralar  Altay    şəklinə  düşmüşdür.  E.Murzayev  qeyd  edir  ki, 
Altay dağlarına monqollar Altay leksemi ilə yanaşı, Altain-nuri 
də deyirlər (45, s. 286). Altay leksemi altun sözünün tərcüməsi 
nəticəsində meydana çıxmışdır. Çünki Altay sözü də monqol yazı 
dilində “qızıl” mənasını ifadə edir. Altay oronimindən bəhs edən 
E.Murzayev yazır: “Bu söz türk mənşəli olub, güman ki, ala dağ – 
yəni “daima qar, torpaq və otdan ibarət şaquli örtükləri olan dağ”  
mənasını verən alatau sözü ilə bağlıdır. Belə silsilələrinin hün-
dür dağ zonaları öz  alabəzəkliyi ilə seçilir: ağ qar ləkələri, qara, 
bitki örtüyündən məhrum daşlıq sahələr, yaşıl alp çəmənlikləri, 
boz  qranit  massivlərə  burada  tez-tez  təsadüf  edilir.  Elə  Djun-
qar Alatausu  adı  da  buradan  yaranıb  (45,  s.  285).  V.Maxpirov 
M.Kaşğarinin lüğətində qeyd olunan toponimlərdən bəhs edərkən 
yazır ki, M.Kaşğari, Altun xan onomastik vahidini “qızıl çıxarılan 
yer” kimi izah etmiş və toponimdə fars mənşəli kən (“çıxarılan”) 
sözünün iştirak etdiyini göstərmişdir (49, s. 36). Altun yış toponi-
mi ilə qədim türklər indiki Altay dağlarını ifadə etmişlər.
Çox güman ki, bu oronimin həm Altun yış şəkli, həm də Altay 
forması türkmənşəlidir. Altun kır oronimindəki kir  leksemi türk 
dillərində çoxmənalıdır: “çöl, yayla, alçaq yüksəklik” və s. La-
kin bəzi  türk dillərində (o cümlədən tuva dilində) kır “dağ beli” 
mənasındadır (47, s. 327). Fikrimizcə, Altun kır toponimində al-
tun sözü torpağın süxurunun qırmıızı rəngini, kır sözü isə “dağ 
beli” mənasını bildirir. Belə ki, vulkan (lava) mənşəli qırmızımtıl 

---

159