D Ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
“Kitab”da  Ağcaqala  toponimi  bəzən  bir  –  Ağcaqala  Sürməli, 
bəzən  isə ayrı-ayrı yer adları kimi yazılmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqu-
d”un 1988-ci il nəşrində qeyd olunur ki, Ağcaqala Sürməli toponimi 
Arpa çay axarında – indiki Naxçıvan ərazisində yerləşirdi (5, 258). 
Ağcaqala  toponiminin  “ağca”  komponenti Azərbaycanda  ilk  dəfə 
1603-1604-cü illərdən məlum olan Ağcabədi (ağca – ağ rəngli əvə 
ərəbcə badiyə - “çöl”, “səhra” sözlərindən)  yaşayış məntəqəsi adın-
dakı “ağca” sözü ilə eyni anlamdadır.  
Ağ saz. “Kitab”da rast gəldiyimiz maraqlı yer adlarından biri də 
Ağ (Aq) sazdır:
Aq sazıŋ aslanında bir köküm var,
Qaz alaca yunduŋu durğurmaya... (6, 158).
“Ağ”  leksemi  toponimik  vahidlərin  əsas  tərkib  hissələrindən 
olub, müxtəlif  mənalar ifadə edir. Həmin məna müxtəlifliyi aşağı-
dakı kimidir:
1)  Ağ – “hündür, uca”
2)  Ağ – “rəng”
3)  Ağ – “kiçik, balaca”
4)  Ağ –“keyfiyyətli, içməyə yararlı, yüngül”
Ağ saz toponimində isə ağ sözü rəng anlamını bildirir. “Kitab”da  
Ağ saz coğrafi adına Ağca saz şəklində rast gəlıinməsi də bu fikri 
təsdiqləyir. Məs.: 
Sultanım Qanturalı, 
Ağca sazlar içində...” (6, 109) 
Saz isə “çöllük, meşəlik, qamışlıq” mənalarını ifadə edir. 
Türkiyənin Bursa şəhərində Akça saz kənd adı da “Dədə Qorqud” 
əsilli addır.
“Kitab”dakı Ağ qaya və Ağ Hasar (qala) toponimlərinin semantik 
məzmununda isə həm “hündür, uca”, həm də “rəng” məna çalarlarını 

212
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
axtarmaq olar. “Kitab”da saz leksemi  ilə yaranan digər toponimə də 
rast gəlmək olur. Məsələn, 
                              
Qazan, oğlan uçurduŋmı?
Talı sazıŋ aslanına yedirdinmi?
Bu nümunədə adı çəkilən Talı saz - “Kür çayının qollarından bi-
rinin yanındakı qamışlığın adı” dır.
Sürməli.  Bu    toponim  Azərbaycanın  qədim  yaşayış  məntəqə-
si olan İrəvan xanlığının mahallarından biridir. Sürməli coğrafi adı 
haqqında məlumat verən B.Budaqov və Q.Qeybullayev  qeyd edir ki, 
Sürməli – 1728-ci ilə aid mənbədə Sürməli nahiyəsində kənd adıdır. 
IV əsrdə tikilmiş Surb-Mariya monastrının və oradakı Surb Mariya 
qala adının təhrifidir. Surmari qalasının və ondan şimalda Qarabağ 
qalasının adları ilk Alp Arslanın 1064-cü ildə Ani (indi xarabalıqları 
Türkiyə ərazisindədir) qalasını tutması ilə əlaqədar hadisələrdə çə-
kilir. Qalanın  xarabalıqları indi Qaraqala adlanır, “Sürməli” forması 
ilk dəfə “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda (XI boyda) çəkilir. XVIII 
əsrə aid ərəbcə mənbədə Surmali kimidir. Lakin 1386-cı ildə Əmir 
Teymurun hərbi səfəri ilə əlaqədar mənbədə Surmari forması vardır. 
Həmin mənbədə qeyd olunur ki, Surmari qalasının hakimi Tutan adlı 
türkdür. Qeyd etmək lazımdır ki, 1225-ci ilə aid hadisələrdən danı-
şan  mənbədə  göstərilir  ki,  Surmari  əyalətinin  başçıları  Şərəfəddin 
Uzdərə və Hüsaməddin Xızr, qalanın başçısı Sançakxan adlı şəxslər 
idi. XI əsrə aid ermənicə mənbədə  Surmari kimi qeyd olunmuşdur. 
Kirakos Qandzaketsi (XIV əsr) bu adı Surb-Mari kimi qeyd etmişdir. 
Yunanca  “monastır”  mənasında  “surb”  sözü  XIX  əsrdə Aleksand-
ropol  qəzasında  Surb-Azataran  və  Sürb-Ovanes,  Naxçıvan  qəza-
sında Surb-Qriqor, Qazax qəzasında Surb-Qriqor, Borçalı qəzasın-
da Surb-Sarkis monastırları adlarında vardı. 1728-ci ilə aid türkcə 
mənbədə İrəvan əyalətinin Məzrə nahiyəsində “Yaylağı  Köksüköv-
rək  Sürməli”, “Yaylaqı Termi-Sürməli quraları” kənd adları, “Yay-

213
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
laqi-Aqri” (“Sürməli yaylağı”) və “Yaylaqi-Soyuqbulaqi Arpabəyi” 
(“Sürməli yaylağı”) yaylaq adları qeyd olunmuşdur.
Sürməli İrəvan xanlığının Dərəkənd-Parçenis qəzasında kənd adı 
vardır. 1728-ci ildən məlumdur. 1828-1832-ci illərdəəhalisi qovul-
muş, lakin sonra qayıtmışdır. 1919-cu ildə əhali yenidən qovulduq-
dan  sonra  kənd  dağılmışdır  (2,  377).  Qeyd  edək  ki,  Sürməli  həm 
də Şərqi Anadoluda və Cənubi Azərbaycanda Marağa səmtində yer 
adıdır.  Sürməlim  kənd  adlarına  Türkiyənin  Samsun  şəhəri,  Barfa 
qəsəbəsində, Bolu və İğdır şəhərlərində də rast gəlinir.
Ala  tağ (dağ). “Dədə Qorqud kitabı”nda  ən çox rast gəlinən 
toponimlərdən  biri  də Ala  tağdır.  “Kitab”ın,  demək  olar  ki,  əksər 
boylarında bu coğrafi ada rast gəlmək mümkündür.
         
Qarşu  yatan Ala dağdan
    bir oğul uçurduŋsa, degil maŋa! (6, 31)
Arxu beli Ala dağı dünin aşdıŋ,
Aqındılı suyın dünin keçdiŋ,
Qanlu kafir elinə dünin girdiŋ (6, 110)
Arqu belı, Ala dağı avlar idim (6, 117)
Yelisi qara Qazılıq atıma butun bindim
Arquri yatan Ala dağ ətəginə vardım (6,146)
Qalqubanı Qazan xan yerindən duri gəldi.
Ala dağda çadırın – otağın dikdi (6, 165)
Arqubeli Ala dağdan dinin aşuŋ,
Aqındılı görkli suyı dəlüb keçüŋ (6, 167) və s.
Toponimiyada ala sözünün “böyük”, “iri”, “rəng” (məs.; qonur; 
müxtəlif rəngli), “geniş” mənaları daha çox yayılmışdır. Fikrimizcə, 
“Kitab”dakı Aladağ (tağ) coğrafi adındakı “ala” komponenti “böyük, 
hündür” mənası əsasında  yaranmışdır. Aladağ (tağ) – “böyük, hün-
dür dağ” anlamını ifadə edir. “Ala” sözü “Kitab”da ümumi əlamət 
bildirən leksem kimi də çox işlənmişdir. Məsələn:

214
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Yeriŋdən uru durğıl!
Ala çadırıŋ yer yüzinə dikdirgıl! (6, 26);
Dürtişərkən ala göndəriŋ ufanmasun! (6, 36);
Ağ yüzlü, ala gözlü gəlinlər gedərsə, 
   
bənim gedər (6, 35). 
Ala savyan gög yüzinə aşanmışdı (6, 78).
Altındağı alaca atıŋnə ögərsin,
Ala başlu keçimcə gəlməz maŋa (6, 39).
Biləgüŋdə doqsan oquŋ nə ögərsən, mərə kafir.
Ala qollu sapanımca gəlməz maŋa! (6, 39);
Ala yılan sökəməz anuŋ ormanı olur (6, 106);
Canvərlər sərvəri qavan aslan qıran.
Ala köpək itinə kəndözin taladarmı? (6, 110) və s.
Nümunələrdən göründüyü kimi ala sözü müxtəlif sözlərin qarşı-
sında gələcək fərqli məna çalarları ifadə edir. Müasir  dilimizdə də  
“ala” sözü çoxmənalı söz kimi işlənir. Məs.: ala it, ala qapı, ala çatı, 
ala göz, Alabaş (it adı), ala keçi, Ala Yaqub və s.
Tədqiqatçılardan  M.Adilov  ala sözünü ulu sözü ilə əlaqələndirir 
. Tədqiqatçı qeyd edir ki, ala sözü fonetik tərkibcə “ulu” sözünün 
variantından başqa bir şey deyildir (8,40).
Ala  sözü  çoxmənalı  sözdür  və  yəqin  ki,  onun  bir  mənası  da 
“ulu”dur. Azərbaycan toponimiyasında ala komponentli coğrafi ad-
lar çoxdur. Məs.: Aladağ-Qazax rayonunu İkinci Şıxlı kəndində dağ, 
Alaqaya - Kəlbəcər və Ağdərə rayonunda qaya, Aladaş dağı-Şamaxı 
və Abşeron rayonlarında, Aladaş dağı və Aladaş dərəsi – Zəngilan 
rayonunda, Aladaş dərəsi - Qubadlı rayonu Tatar kəndində, Alagü-
ney dağı - Zəngilan rayonu Ağbiz kəndində   və s. mövcuddur.
Ağlağan. “Kitab”da rast gəldiyimiz toponimlərdən biri də Ağ-
lağandır.  Məs.:  Kafir  sərhədinə,  Cızığlara, Ağlağana,  Göycə  dağa 
aluban çıqayın (6, 80).
Ağlağan  İrəvan  quberniyasının  Aleksandropol  qəzasında  dağ 

215
adıdır. Boz Abdal dağ  silsiləsinin zirvələrindəndir. İlk dəfə “Kita-
b”da IV boyda adı çəkilir. B.Budaqov və Q.Qeybullayev Ağlağan 
toponiminin türk dillərində rəng bildirən ağ və mənası məlum olma-
yan “laqan” sözlərindən ibarət olduğunu qeyd edir. XIX əsrdə Eçmi-
adzin qəzasında Qızıl Zaqan (bulaq adı), Şimali Qafqazda Stavropol 
quberniyasının  Böyük Derbet ulusunda Zaqan – Xuduq (dağ adı) 
və Dağıstan əyalətinin Teynur – Xamşura dairəsində Cakas – Zaqan 
toponimləri ilə mənaca eynidir. XX əsrin 30-cu illərində fərmanla 
ermənicə Urasar adlandırılmışdır (12, 144). Ağlağan dağ adına Tiflis 
quberniyasının Borçalı qəzasında da rast gəlinir . Keçmişdə Qazax – 
Borçalı ellərinin yaylaq yeri olmuşdur (3, 106).
Ağlağan dağ adı “ağla” (fel) sözündən  və  sifət düzəldən -ağan  
şəkilçisindən də yarana  bilər Ola bilsin ki, qış ayları başı qarlı olan 
Ağlağan dağının yaz-yay aylarında qarının əriyib tökülməsini xalq  
dağın ağlamasına bənzədib bu adı verib.
Güney Azərbaycanda Savalan dağı ətrafında axan çaylardan biri-
nin adı da Ağlağan çayıdır.
Dərəşam. “Dədə Qorqud kitabı”nda  rast gəlinən toponimlər içə-
risində Dərəşam coğrafi adı da var. Məsələn: “Üç gün  dünli-dünli 
yortdu. Dərəşam ucından keçdi, ol qardaşı tutılan qorıya gəldi” (6, 
149).
“Tavlanbaz  urub,  yundları  önlərinə  bıraqdılar.  Dərəşam  suyını 
dəlub keçdilər” (6, 153).
Dərəşam coğrafi adı dərə - “çuxur” və şam/çam – “sucaq yer, 
bataqlıq”  anlamındadır.  Dərəşam  Culfa  rayonu  ərazisində  mineral 
bulaqlardır.  Araz  çayının  sahilində  Dərəşam  dəmir  yol  stansiyası 
yaxınlığındadır. Üç böyük və bir neçə kiçik bulaqdan ibarət olub, 
suyu turş-şordur. Culfa rayonu ərazisində Dərəşam dağı – oronimi 
də  mövcuddur.  Adını  ərazidəki  eyniadlı  bulaqlardan  almışdır  (1, 
161). “Kitab”da da “Dərəşam suyu” ifadəsinin işlənməsi bu coğrafi 
adın Culfa rayonu ərazisindəki  mineral bulaq adı ilə bağlı olduğunu 
təsdiqləyir.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

216
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Əlincə qalası. “Dədə Qorqud kitabı”nda rast gəlinən toponim-
lərdən biri də Əlincə qalasıdır. Məsələn: 
“Yolu Əlincə qalasına uğramışdı. Qara Təkür orada bir qorı yap-
dırmışdı.  Uçardan  qaz,  tavuq;  yürürdən  keyik,  tavşan  bu  hovlaya 
doldurub, Oğuz  yigitlərinə bunı dam etmişdi”; “Yigitləri qırdılar, 
Əgrəgi tutdular. Əlincə qalasına zindana bıraqdılar (6, 145).
“Kitab”da adı çəkilən Əlincə qalası toponimi Naxçıvanın Culfa 
rayonunun Qazançı kəndinin cənubunda yerləşir. Belə ki, qeyd olu-
nan ərazidə Əlincə adlı dağ yerləşir ki, həmin dağ Əlincə çayının 
sağ sahilindədir və sıldırım qayalıqdan ibarətdir. Əlincə qalası da bu 
sıldırım qayalıqda yerləşir. Əlincə qalası öz adını üzərində salındığı 
dağın adından götürmüşdür. Qalanın Şahtaxtı adlanan sahəsində biş-
miş kərpicdən tikilmiş binaların xarabalıqları qalmaqdadır. VII əsrə 
aid mənbələrdə qalanın adı Erincak, XIII əsrə aid mənbələrdə isə 
Alınca variantlarında çəkilir (1, 181).İspan səyyahı və diplomançı 
Ryui Qonsales  Klavixo Azərbaycanda olarkən yol qeydlərində ya-
zır: “Əlincə qalası uca dağda idi. Divar və bürclərlə əhatə olunmuş-
dur... Qala dağın lap zirvəsində ucalırdı” (12, 144). Eldəgizlər döv-
ründə qala mühüm hərbi istehkam olmuş və bu şöhrətini Səfəvilərin 
hakimiyyət dövrünə qədər saxlamışdır. “Dədə Qorqud kitabı”nda da 
Əlincə  qalası  –istehkam  kimi  göstərilir.  Cəlairlərin,  Teymurilərin, 
Qaraqoyunluların, Ağqoyunluların, Səfəvilərin hakimiyyəti dövrün-
də baş verən hadisələrlə bağlı Əlincə qalasının adı tez-tez çəkilir. 
Teymurləngin hücumu zamanı yerli əhali bu qalaya sığınmış, Tey-
murləng qoşununa ciddi müqavimət göstərərək qalanı ona təslim et-
məmişlər. Lakin feodal çəkişmələri və müharibələri nəticəsində qala 
dağıdılmışdır.
N.Məmmədov Əlincə dağ adından bəhs edərkən yazır ki, Əlincə 
(Alancik) dağ adının qədim türk sözü “alan” sözündən yaranmasını 
qəbul edənlər də vardır. Bu mülahizəyə görə coğrafi adın mənası qə-
dim türk dillərində “düzənlik-meydan” deməkdir. Daha sonra qeyd 
olunur ki, Mahmud Qaşqarinin XI əsrə aid “Divanü lüğat-it-türk” 

217
kitabında  həmin söz “hamar düz”, “açıq yer” mənasındadır. “Cik” 
sözü  isə  türk  dilinə  məxsus  söz  olub,  kiçiltmə  şəkilçisidir.  Əlbət-
tə, Əlincə dağ adının yuxarıdakı izahı ilə razılaşmaq olmaz. Çünki 
Əlincə dağının hündürlüyü 2000 metrə çatır və ərazi sıldırım qaya-
lıqdan ibarətdir. Bizcə, dağ adı türk tayfalarından olan əlcihin (el-
cihin) tayfasının adını bir abidə kimi qoruyub saxlamışdır. Əlcihin 
tayfası monqolların Azərbaycana yürüşləri zamanı bu ərazidə məs-
kunlaşmışdır (12, 145). 
Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda) Əlincə adlı oykonim-
lər –  kənd adları da mövcuddur. Məsələn: Əlincə - 1728-ci ildə İrə-
van əyalətinin Aralıq nahiyəsində kənd adı. Əsli Eli-İncə, yəni “İncə 
eli,  tayfası”.  Qıpçaqların  Əncə  tayfasının  adını  əks  etdirir.  Əlincə 
- 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Şirakel nahiyəsində kənd adı. “Kən-
din başqa adı Qatarkənddir”. Əsli El-i Əncə, yəni “Əncə eli (tayfa-
sı)”. Əlincə - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Aralıq nahiyəsində kənd 
adı. Əsli El-i Əncə, yəni “Əncə eli (tayfası)”. B.Budaqov və Q.Qey-
bullayev qeyd edir ki, bu oykonimlərin Naxçıvan MR-dakı Əlincə 
(Culfa  rayonu)  qalasının  adı  ilə  heç  bir  əlaqəsi  yoxdur  (12,  251). 
Göründüyü kimi, bəzi tədqiqatçılar Əlincə coğrafi adının monqolla-
rın yürüşündə iştirak etmiş elcikin tayfasının adı ilə bağlı olduğunu, 
bəziləri isə toponimin türk dillərindəki alancik (meydança, düz) sö-
zündən  yarandığını qeyd edirlər. Əlincə dağ adını alan tayfa adı ilə 
də əlaqələndirirlər. Bizə görə, həm Əlincə dağının, həm də Əlincə 
qalasının etimoloji açımı monqolların yürüşündə iştirak etmiş türk 
tayfalarından olan elcikin adı ilə bağlıdır. Bu fikir daha inandırıcı 
görünür. Belə ki, Əlincə dağ adının yaranma tarixi ilə monqolların 
Azərbaycana yürüş tarixləri də təxminən üst-üstə düşür.
Pasinik. “Kitab”da rast gəlinən maraqlı toponimlərdən biri də 
Pasinikdir. Məs.: “Pasnik Qara Dərvənd ağzına düş vermiş idik” (6, 
53). Ərzurumun güney səmtində qədim tarixçilərin Fasiana adlan-
dırdığı yer Basian dərəsi adlanır. Lakin Qafqazda Qaraçay-Balkar 
Muxtar  Respublikasındakı  Balkar  dərəsi  də  gürcü  salnamələrində 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

218
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
“Basiani”  adlanırdı  (5,  263).  B.Budaqov  və  Q.Qeybullayev  indi-
ki Ermənistanın qərbində, Türkiyə ilə həmsərhəd bölgədə yaşamış 
türkdilli tayfanın yunan və erməni mənbələrində Pasian və Basion 
kimi qeyd olunduğunu yazır. Bu tayfanın adını orada ilk dəfə e.ə. 
V əsr yunan müəllifi Ksenefont çəkmişdir. Pasianlar e.ə. VII əsrdə 
saklarla gəlmişlər. Bu fikri Ksenefontun pasianların skiflərlə (yəni 
saklarla) yanaşı yaşaması haqqında məlumat da təsdiqləyir.
Müəllif yazır ki, Arpasos (Qərbi Arpaçay) çayından 20 fərsəng 
aralıda düzəndə skiflərin ölkəsi yerləşir. Bir fikrə görə pasianlar indi 
Türkiyəyə məxsus olan Qars, Qarıqamış, Kaqızman və Sürməli əra-
zilərində yaşayırdılar. Məhz bu tayfanın adı ilə Araz çayının yuxarı 
axını antik müəlliflərin əsərlərində Pasis (yunanca Fasis) adlanırdı. 
V əsr müəllifi Favst Buzand “B asion mahalı “ ifadəsini işlətmişdir 
(12, 79).
“Kitab”da  adı  çəkilən  Pasinik  toponimi,  çox  güman  ki,  mən-
bələrdə  Pasion  və  Basian  kimi  qeyd  olunan  türkdilli  tayfa  adı  ilə 
bağlı yaranmışdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan  toponimləri. Ensiklopedik  lüğət. I c., Bakı, 2007.
2. B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlə-
rin izahlı lüğəti. Bakı, 1998.
3. B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Gürcüstanda türk mənşəli toponimlərin izahlı 
lüğəti. Bakı, 2002.
4. B.Xəlilov. Türkologiyaya giriş. Bakı, 2006.
5. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988.
6. “Kitabi-Dədə Qorqud”.  Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, 2004.
7. Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud və Qərb ləhcəsi. Bakı, 2002.
8. M.Adilov. “KDQ”da işlənmiş bəzi söz və ifadələrin təfsirinə dair” Türk 
dillərinin quruluşu və tarixi. Bakı, 1983.
9.  M.Çobanov,  M.Çobanlı.  Dədə  Qorqud  dünyasına  səyahətdən  parçalar. 
Bakı, 1998.
10. M.Ergin. Dede Korkut kitabı. İstanbul, 1964.

219
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
11. M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cıld, Bakı, 2006.
12. N.Məmmədov. Azərbaycanın yer adları. Bakı, 1993.
13. Səbahəddin Eloğlu. Zəngəzur hadisələri. Bakı, 1992.
Р е з ю м е
Айнура Алиева
Место  топонимов использованные в эпосе «Книга-маего Деда 
Коркуда» в современных тюркских языках
«Книга-мoего  Деда  Коркуда»  ценный  памятник  в  изучении  истории 
дрености Азербайджанского народа. «Книга» доказывает что Азербайджан 
является  главном  местом  проживания  Огузской  аристократии.  В  «Книге» 
большинство  имен  местностей  относятся  территории  Азербайджана  и 
Восточной Анаdоlии.
S u m m a r y
Aynura Aliyeva
The plase of toponyms which used in the  epos 
”Kitabi-Dede Korkud” in  the contemporary turkic languages
”Kitabi-Dede Korkud” is the valuable monument in studying of Azerbaijan 
nation`s history. “Kitab” proves that Azerbaijan is a main places of the Oghuz 
noblemen. İn “Kitab” there are  most of the places name concern Azerbaijan and 
Eastern Anadoly`s territory.

220
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Yaqut Əliyeva,
ADPU-nun Ümumi dilçilik ixtisası üzrə magistri
BİLƏSUVAR RAYONUNUN BƏZİ ETNONİM 
MƏNŞƏLİ OYKONİMLƏRİ HAQQINDA
Biləsuvar  rayonunun  oykonimləri  tam  şəkildə  tədqiqata  cəlb 
olunmamışdır. Rayon ərazisindəki oykonimlərin hərtərəfli tədqiqatı-
na ehtiyac vardır.  Tayfa, qəbilə adları əsasında yaranmış toponimlər 
onomastikada etnotoponim adlanır. Bu toponimlər xalqımızın qədim 
tarixi ilə bağlıdır. Tayfa və nəsil adları vasitəsilə formalaşan adlar 
tarixi baxımdan daha qədim hesab edilir. Toponimlərdə xalqın ta-
rixinə, keçmişinə, məişətinə, adətinə aid sirlər, həmçinin qədim dil 
quruluşunun, türk mənşəli tayfa birliklərinin izləri yaşayır.
Bildiyimiz  kimi,  tarixən  Azərbaycan  ərazisinə  müxtəlif  dövr-
lərdə bir sıra türk xalqları köç etmiş və burada məskən salmışlar. 
Müxtəlif dövrlərdə buraya oğuz, qıpçaq, səlcuq, bulqar və s. mənşəli 
türk tayfaları gəlmişlər. Türk köklü əhalinin bir qismi də Azərbayca-
nın qədim diyarlarından olan Biləsuvar rayonu ərazisində məskun-
laşmışlar. Bunu Biləsuvar adında yaşayan bulqarların və suvarların 
tarixindən də görmək mümkündür. Biləsuvar rayonu ərazisində məs-
kunlaşan etnoslara bəydili, cürəli, xırmandalı və s. kimi tayfaları mi-
sal göstərmək olar.
Xırmandalı oykonimi. “Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklope-
dik lüğəti”ndə Xırmandalı oykonimi haqqında belə yazılıb: “Bilə-
suvar rayonunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd. Muğan düzündədir. Yaşa-
yış məntəqəsinin adı türkdilli xırmandalı tayfasının adı ilə bağlıdır. 
Mənbələrdə harmandalu/xarmandalu/xərbəndəlu/xudabəndəlu kimi 
qeydə  alınan  xırmandalıların  adı  bayat  tayfasının  tərkibində  çəki-
lir və Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynadıqları 
göstərilir.  Bu  tayfanın  adına  İran  və  İraq  toponimiyasında  da  rast 

221
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
gəlmək mümkündür. Qubalı Fətəli xan dövründə (1758-1789) xır-
mandalıların bir hissəsi Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil əyalətindən 
köçüb  Quba  xanlığının  Müşkür  və  Şabran  mahallarına  gəlmişlər. 
Füzuli rayonundakı Mandılı oykonimi də Xırmandalı adının təhrif 
olunmuş formasıdır” (2. 247 ). Qeyd etdiyimiz kimi, Xırmandalı to-
ponimin arealları İran və İraq ərazisində olduğu kimi, respublikamı-
zın bəzi başqa rayonlarında da vardır. Məsələn, Masallı rayonunda 
eyniadlı kənd və Füzuli rayonunda, Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq 
qurtaracağında zirvə. Bu oronim də eyniadlı tayfanın adını daşıyır.
 Bir mənbədə də qeyd olunur ki, vaxtilə Kür çayının bir qolu olan 
Aquşa çayı bir neçə qola parçalanmışdır. Yerli əhali bu hidroqrafik 
proseslərin əmələ gətirdiyi obyektlərə ad vermişlər. Aquşa çayının 
bir qolu da Xırmandalı adlanır. Bu çay Kür-Araz ovalığından-Salyan 
rayonu ərazisindən axır. Görünür, etnos kimi bəhs etdiyimiz xırman-
dalı tayfasının bu ərazilərdə də izləri vardır (6. 187). Mirzəyev M., 
Ağayev Ş. “Masallı toponimləri” kitabında yazırlar ki, “Xırmandalı 
toponiminin “xırman” və “dalı” sözlərindən yaranması ehtimalı var-
dır. Xırman fars sözüdür. Dəni sünbüldən ayırmaq əməliyyatına və 
taxılı döymək, təmizləmək, qurutmaq üçün qabaqcadan hazırlanmış 
dairəvi  düz  yerə  xırman  deyilir.  Fikrimizcə,  Xırmandalı  toponimi 
Harmandalu,  Xarmandalu,  Xərbəndelu  və  bəzən  Xurbəndəli  şək-
lində qaynaqlarda adı çəkilən türkdilli tayfanın bu ərazidə məskun-
laşması  ilə  əlaqədar  yaranmışdır.  Bu  tayfanın  adı  sonralar  fonetik 
dəyişikliyə məruz qalaraq Xırmandalı şəklinə düşmüşdür. Kənd sa-
kinlərinin fikrincə, Xırmandalı keçən əsrdə yaranmış və bu söz “xar” 
(yaxud “xər”) – tikan, “dalı”-dalayan, dələn mənasındadır” (8. 48). 
N.Məmmədov isə qeyd edir ki, “Xırman” sözü türk dillərindəki kar-
man sözünün “xarman” və daha sonra “xırman” formasına düşmüş 
yazılışıdır. Türk dillərindəki karman – “qala” sözü Ağdam rayonu 
ərazisindəki Qarmandağ oronimində də “Qarman” formasında sax-
lanmışdır. Məlum olduğu kimi, Xırmandalı oykonimində də xırman 
məhz karman – “qala” sözünün təhrif formasıdır” ( 7. 66).

222
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Bəydili oykonimi. Azərbaycan ərazisindəki etnik toponimlərin 
bir qismi də qədim oğuzların qəbilə və tayfa adları ilə səsləşir. Ə.Hü-
seynzadəyə görə, Azərbaycan toponimiyasında 24 oğuz qəbiləsindən 
11-nin adı qalmışdır. Bunlardan biri də Begdilidir. Q.Qeybullayev 
isə Azərbaycan toponimiyasında əks olunan qədim oğuz qəbilələrin-
dən 17-sinin adını çəkir. Həmin adlar sırasında Begdili adı da var-
dır (4. 116 ). 24 əsas türk tayfasından biri hesab edilən Bəydililər 
Biləsuvarda qədimdən yaşayırlar. X – XII əsrlərdə yaşamış səlcuq 
oğuzlarının Bəydili tayfasının adını əks etdirir. “Azərbaycan Sovet 
Ensiklopediyası”nın II cildində yazılmışdır: “Bəydililər – türkdilli 
tayfa Oğuz tayfalarından olmuşlar. Orta əsrlərdə digər türkdilli tay-
falarla birlikdə Orta Asiyadan Azərbaycana və Yaxın Şərq ölkələrinə 
də gəlmişlər.
Azərbaycanda  qalan  bəydililər  öz  adlarını  olduğu  kimi  saxla-
mışlar.  Digər  türkdilli  tayfalarla  yanaşı,  Səfəvilər  dövlətinin  icti-
mai-siyasi həyatında bəydililər də fəal iştirak etmişlər. I Şah Abbas 
dövründə Bəydililərin bir hissəsi Girmana və Şiraza köçürülmüşdü. 
Hazırda bəydililər əsasən İran Azərbaycanında, həmçinin Şiraz ətra-
fında, qismən də Girmanda yaşayırlar. Azərbaycan SSR-nin Yevlax 
və Salyan rayonlarındakı Bəydili kəndlərinin adı ehtimal ki, Bəydi-
lilərlə əlaqədardır” (1. 165 ). Y.Türkelin yazdıqlarına görə, “Ə.Yazı-
çıoğlu Bəydilini “Bəylərin sözü əzizdir”, İ.N.Berezin “Böyüklərtək 
hörmətli”,  Əbül  Qazi  “Onun  dili  hörmətlidir”  kimi  izah  etmişlər. 
“Salnamələr toplusu”nda “Böyük insanların dili kimi ehtiram edil-
məli” şəklində verilmişdir.
Oruc bəy Bayat İran dövlətini 32 nəcib tayfanın idarə etdiyini 
yazır. Onları Ustaclı tayfasından başlayaraq sayan müəllif II hörmət-
li tayfanın Şamlı adlandığını bildirir. Digər mənbələrdən şamlıların 
bəydililər adlandığı məlumdur. Şamlı Şam şəhəri Dəməşq mənasın-
dadır. Oruc bəy Bayat şamlıları (Bəydili) xarakterizə edərək yazır: 
“Şamlılar İspaniyadakı mojordomların – böyük saray nazirlərinin – 
eyni. Bu soyun nümayəndəsi İranda daima bu yüksək vəzifəni tutur” 

223
(9. 12 ).