D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

3.5-rasm. Qo’shbog’ tutgan polimerlar tsis-(l) va trans-(2) izomerlar 
shakli. 
3.3.
 
Xromotografiya va uning turlari. Yuqori effektiv yupqa qatlamli 
xromatografiya. 
Xromatografiya (xromo... va ...grafiya) — gaz, suyuqlik yoki erigan 
moddalar aralashmasini adsorbsion usulda ajratish va analiz qilish. Xromatografiya 
rus botanigi M.S.Svet tomonidan 1903-yilda kashf etilgan.
1931-yilda Kun va uning shogirdlari xromatografiya yordamida tuxum 
sarig’idagi ksantofil, lutein va zeaksantin moddalari hamda 
a
va 
r
karotinlarni 
ajratishdi.
1941-yilda A.Martin va R.Sing taqsimlash xromatografiyasiga asos soldi va 
oqsil, uglerod birikmalarini o’rganishda uning keng imkoniyatlarini ko’rsatib 
berdi. 
1940-45-yillarda S.Mur va U.Staynlar aminokislotalarni xromatografiya 
usulida ajratish va miqdoriy analiz qilishga katta xissa qo’shdi.
1950-yilda Martin va Jeyms gaz, suyuqlik xromatografiyasi usulini ishlab 
chiqdi.
Xromatografiya olib borilayotgan muhitga qarab: 

gaz
xromatografiya; 

gaz-suyuqlik xromatografiya; 

suyuqlik xromatografiyalariga. 

---

53 
moddalarni ajratish mexanizmiga qarab: 

molekulyar (adsorbsion);

ion almashtirgich; 

cho’ktirish; 

taqsimlash xromatografiyalariga 
olib borilayotgan jarayon shakliga qarab: 

kolonkali
xromatografiya; 

naychali (kapillyar)
xromatografiya;

qog’ozli xromatografiya; 

yupqa qatlamli xromatografiyalarga bo’linadi.
Adsorbsion xromatografiya — moddalarning adsorbentda turlicha 
sorbsiyalanishi (yutilishi) ga asoslangan;
Taqsimlash xromatografiyasi — aralashma tarkibiy qismi (komponentlari) 
ning qo’zg’almas faza (g’ovak sathli qattiq modda yuzasiga o’rnatilgan yuqori 
tarzda qaynaydigan suyuq modda) va elyuyentlarda turlicha erishiga;
Ion almashtirgich xromatografiya — harakatsiz faza (ionit) va ajraluvchi 
aralashma komponentlari orasidagi ion almashtirish muvozanati konstantalar 
farqiga;
Cho’ktirish
xromatografiyasi esa ajratiluvchi komponentlarning qattiq 
qo’zg’almas faza ustida turlicha cho’kmaga cho’kishiga asoslangan. 
Xromatografiya xromatograf deb ataladigan asbob yordamida amalga 
oshiriladi. Analiz vaqtida xromatograf kolonkasiga yuborilgan tekshiriluvchi 
moddalar elyuyent bilan birga turli vaqt oralig’ida alohida alohida bo’lib 
kolonkaning chiqish tomoniga keladi va maxsus sezgir asbob — detektor 
yordamida uning vaqt birligidagi miqdori qayd etiladi, yaʼni egri chiziq holida 
yozib olinadi. Bu xromatogramma deb ataladi.
Sifat analizi vaqtida moddaning kolonkaga yuborilgandan to chiqqungacha 
bo’lgan vaqti har bir komponent uchun doimiy tarzda bir xil elyuyentda belgilab 
olinadi.

---

54