Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 82 -
)  təkdir,  göydədir,  əzəli  və  əbədidir,  hökmlü,  rəhmli  və  bağışlayandır.  Onun 
bənzəri yoxdur, insanlara yol göstərir, alqışlarını (dualarını) qəbul edir, bilik 
verir, hər şeyi görür və yolunu azanları cəzalandırır. Tanrıçılıqda Səma və Günəş 
Tenqri xanın təcəssümü kimi qavranılır, bəzən «Göy Tanrı», «Gün Tanrı» kimi 
də adlandırılırdı. Uyğur alimi Abdüşükür Məhəmməd Emin də bildirir ki, türk, 
hun və uyğur xaqanlıqlarında Göy Tanrı türklərin baş ilahisi olmuşdur. Hətta 
şamanizmə tapınan insanlar da göy üzünü tanrılar məkanı, Tenqri xanı isə onların 
rəhbəri olduğunu qəbul etmişlər. Hər hansı vacib bir işə qərar verməzdən əvvəl 
Tanrının icazəsini almaq türklərin əski adətlərindən biri idi. 
Qədim  türklərin  monoteist  olmalarını,  tək  ilahiyə  –  Tanrıya  sitayiş 
etmələrini  qədim  tarixçilər  də  vurğulamışlar.  Məsələn,  VII  əsrdə  yaşamış 
Bizans  tarixçisi  Feofilakt  Simokatte  göytürklərin  müqəddəs  saydıqları 
atəşə,  suya,  torpağa  təzim  etmələrinə  baxmayaraq,  yalnız Yerin  və  Göyün 
yaradıcısı olan Tanrıya tapındıqlarını bildirmişdir. Çin salnaməçisi Li Jin Xin 
isə qədim türklərin inandıqları Tanrının bütün kainatın sahibi olduğu barədə 
məlumat  vermişdir.
117
 Yeri  gəlmişkən,  məhz  tanrıçılığın  əsasını  təşkil  edən 
monoteizm prinsipi türklərin sonralar islam, xristianlıq və iudaizmi asanlıqla 
qəbul etmələrində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Tanrıçılığın Altaylarda paralel 
olaraq «An» kimi adlandırılması və bəzi türk xalqlarında indi də bu kəlmənin 
«tanrıçılıq» sözünə sinonim kimi işlədilməsi onun köklərinin totemizmdən, 
prototürk mifologiyasından qaynaqlanmasından xəbər verir. Görkəmli xristian 
ilahiyyatçısı Aleksandr  Men  yazır: 
«Şumerlərə  görə, An  bütün  ilahilərin 
atası, göyün hakimi, dərk olunmayan və ələçatmaz varlıqdır. Görünür, o, 
daha qədim vaxtlarda şumerlərin əcdadları olmuş insanların baş ilahisi 
idi».
118
 Etimoloji baxımdan «Tenqri» anlayışının kökündə «tan» (dan yeri, Göy, 
sübh Günəşinin nuru) və «ər» sözləri dayanır və «dan/tan əri», «Səma ilahisi» 
anlamını  verir.  Qədim  şumerlər  onun  prototipinə  «Dingir»  deyir,  qıpçaqlar  
«Tenqri», oğuzlar, o cümlədən azərbaycanlılar və Anadolu türkləri  «Tanrı» 
və  ya  «Tarı»,  altaylılar,  tatarlar  «Tenqri»  və  ya  «Tenqeri»,  saxa-yakutlar 
«Tanqara», kumıklar «Tengiri», qaraçay və balkarlar «Teyri», çuvaşlar  isə 
«Tura»    adlandırırdılar.  Tarixin  çeşidli  dövrlərində  ayrı-ayrı  türk  xalqları 
İslam, xristianlıq, iudaizm, tanrıçılıq, atəşpərəstlik, şamanizm,animizm kimi  
inancların sistemlərinə daxil olmuşdur. Lakin xüsusi olaraq vurğulanmalıdır 
117
 Bumairimu Abudukelimı.  «Uygur türklerinin dinî inanişlari», Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler 
Enstitüsü, Ankara – 2006.
118
  Мен А. «Магизм и единобожие», изд. «Слово», 1991.  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 83 -
ki, ən qədim dövrlərdən etibarən, türk xalqlarının monoteist dinlərə üstünlük 
verdikləri açıq bilinməkdədir. Zaman-zaman xarici müdaxilələr səbəbindən 
türklərin inanclarında fərqli təsirlər meydana çıxsa da, təktanrılıq onlar üçün 
həmişə  xarakterik  olmuş…  onların  islamlaşmasından  sonra    İslam  dini  ilə 
ahəngdarlıq təşkil etmişdir.
119
İnsanlar  Tenqri  xana  itaətlərini  həm  də  damğalar  ilə  ifadə  edir,  onun 
rəmzlərini yaşayış məskənlərinə, silah, məişət əşyalarına həkk edir, boya və 
ya döymənaxışla (tatu) alınlarına çəkirdilər. Dərbənd yaxınlığındakı Biləncər 
şəhəri xarabalıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tanrıçılıq məbədinin 
qalıqları və qədim Tenqri xan rəmzləri müəyyən edilmişdir. Belə rəmzlər    
           
        
     
 
,  o cümlədən bərabərtərəfli xaç 
işarələri     
 
  Baykal gölündən Dunay çayınadək uzanan nəhəng 
ərazidə  -  Dəşti-Qıpçaq  çölündəki  qədim  məbəd  xarabalıqlarında  və  məzar 
daşları üzərində də vardır.
120
 Odur ki, Cənubi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda 
xalçaçılıq,  memarlıq,  zərgərlik  və  daş  üzərində  oyma  sənətlərində  bu  gün 
də istifadə olunan və qədim məzar daşlarındakı müxtəlif tipli bərabərtərəfli 
«xaç» işarələrinin böyük hissəsinin xristian dini ilə əlaqələndirilməsi tarixi, 
etnomədəni baxımdan yolverilməzdir və təkcə bilməməzliyin deyil, həm də 
milli-mədəni irsə hörmətsizliyin əlamətidir. Qazax, başqırd və tatar alimlərinin 
qənaətinə  görə,  tanrıçılıq  dinini Avrasiyaya  əslən  Dərbənd  şəhərindən  olan 
tarixi  şəxsiyyət  -  Qorqud  Ata  eramızın  III  əsrində  gətirmişdir.  Uşaq  ikən 
valideynləri qam-şamanlığın sirlərini öyrənmək məqsədilə onu Altay dağlarına 
göndərmişdilər. Lakin eramızın 250-ci ilində Qorqud Tibetə gəlmiş, buradakı 
türk xalqlarının tanrıçılıq inancını qəbul etmiş, biliklərə yiyələndikdən sonra 
Tenqri  xan  təlimini  yaymağa  başlamışdır.
121
  Yeri  gəlmişkən,  «Kitabi-Dədə 
Qorqud» dastanlarında islam layının örtə bilmədiyi tanrıçılıq elementləri bu 
ehtimalları təsdiqləməkdədir.
XATIRLATMA.  Hunlar  Tanrı/Tenqrini  «Çen»,  «Çenli»  («Tan  Er»  – 
Dan/Göy hakimi ifadəsinin sinonim variantı) kimi tanıyır,
122
 Günəşdə onun 
təcəssümünü  görür,  müqəddəs  yerləri,  xüsusilə  uca  dağları  «Çiləntau», 
«Çilənşan» («şan» Çin dilində «dağ» deməkdir) adlandırırdılar. Salnamələrdə 
119
  E.Habibbeyli, «Uyarlıqların Kavşağında Türk Dünyası», İstanbul, 2013
120
  Про тенгрианство и крест животворящий. http://bulochnikov.livejournal.com/111404.html.
121
  З.Наурзбаева. «Семь ипостасей Коркуда», http://www.otuken.kz. 
122
  «Казахская мифология и демонология», http://naturkaz.info.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 84 -
hunların öz çadırlarını bərabərtərəfli Tanrı açası (xaçı)      ilə yanaşı, Günəşi 
simvolizə edən «altun top», «qızıl alma», «döngələk» və s. adlandırılan qızılı 
dairə təsviri ilə   bəzədikləri, sübh tezdən əllərini Günəşə doğru açaraq alqış 
(dua) etdikləri qeyd olunur.  Erməni tarixçisi M.Xorenatsi yazırdı: 
«Sasanın 
oğlu  Ərdəşirin  ölümü  ilə  şahlıq  oğlu  Şapuxa  qaldı.  Onun  zamanında 
Ermənistana  şimal-şərq  ölkəsindən,  şimal  xalqları  içində  birinci  olan 
şanlı  və  böyük  torpaqdan,  mən  ÇENLƏRİN  torpağını  deyirəm… 
Mamikonlar nəslinin əcdadı gəlir… Ərdəşirin ölümü ilində adı «Arbok 
Çenbakur», yəni onların dilində «dövlətin şərəfi» mənasını verən bir kəs 
(gəldi). 
Onun Bxodox və Mamqun adlı iki süd qardaşı vardı, (hər ikisi) 
böyük satrap (vali, eltəbər) idi»
123
. VII əsrdə yaşamış erməni yepiskopu və 
tarixçisi Sebeosa aid edilən, əslində isə Q.Abqaryanın qənaətinə görə, həqiqi 
müəllifi bəlli olmayan və ən yaxşı halda XI ərin salnamələri əsasında XVIII-
XIX  yüzilliklərdə  tərtib  edilən  əsərdən  isə  M.Xorenatsinin  yazdıqlarından 
fərqli olaraq, Çen ölkəsindən «Ermənistana» satrap Mamqun deyil, Mamik və 
Konak adlı iki qardaşın gəldiyi bildirilir.
124
Elə  isə  salnamələrdə  adları  çəkilən  «çenlər»  və  ya  «tçenlər»  kimlərdir? 
Ksenofobiyadan əziyyət çəkən erməni tarixçiləri, o cümlədən M.Xorenatsinin 
əsərinə  şərhlər  yazan  L.X.Ter-Mkrtıçyan  bu  toplumun  etnik  kimliyinin 
izahı  zamanı  iki  «elmi  qənaət»  üzərində  dayanır: 
«Çen»  sözünü  «Çin» 
kimi  oxuyaraq,  onları  ya  etnik  «çinli»,  ya  da  «bəzi  mülahizələrə  görə, 
Çinlə  həmsərhəd  bölgədə  -  Orta  (Mərkəzi)  Asiyada  yaşayan  və  bu 
imperiya ilə hərbi münaqişə nəticəsində miqrasiya edən köçəri tayfalar» 
kimi  təqdim  edirlər».
125
  Təəssüf  ki,  «Çen»  sözünün  «Çin»  kəlməsinə 
süni  transformasiyasının  etnosiyasi  səbəbləri  Azərbaycanda  da  diqqətdən 
kənarda qalmışdır. Nəticədə, bu toplumun guya  eramızın III əsrində Şərqi 
Türküstandan  (müasir  Çin  Xalq  Respublikasının  ərazisindən)  köç  etdiyinə 
görə  «çinli»  adlandırılmasına,  tarixi  Azərbaycan  ərazilərində,  o  cümlədən 
Qərbi  Azərbaycanda 
«bu  tayfa  adının  «çinli»  etnoniminin  toponimə 
transformasiyası kimi əks edilməsinə», Mamqunun guya «sinli tayfasının 
başçısı»  (?)  olmasına  dair  yanlış  fikirlər  elmi  dövriyyəyə  buraxılmışdır.
126
 
123  
Мовсес Хоренаци. «История Армении», перевод с древнеармянского языка, введение и 
примечания Гагика Саркисяна.  Издательство:  Ер., «Айастан», 1990
124
  
Г.Абгарян. «История Себеоса» и проблема Анонима. Ереван, 1965
125
  Л.Тер-Мкртичян. «Армянские источники о Средней Азии, V-VII вв.», Москва, 1979.
126
  B.Budaqov, Q.Qeybullayev. “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponomlərin izahlı lüğəti». Bakı, 1998.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 85 -
Halbuki, Şərqi Türküstandan Şərqi Avropayadək uzanan ərazidə nə «çenli», nə 
də «çinli» adları altında tanınan türk tayfası mövcud olmuşdur. Digər tərəfdən, 
məğlub tayfanın onu öz torpaqlarından çıxaran əzəli düşməninin adını götürüb 
şərəflə  daşıması,  açığı,  inandırıcı  deyildir.  Bununla  belə,  erməni  xristian 
mənbələrindəki «Çen» etnoniminin izahının «Çin» toponimi ilə deyil, məhz 
«kafir» dinin baş ilahisi Tanrı/Tenqrinin adlarından olan «Çen» və ya «Çenli» 
sözü  ilə  əlaqəli  olması  qənaətinin  təsdiqinə  yenə  də  Movses  Xorenatsinin 
salnaməsində  rast  gəlirik.  O,  Mamikonun  əcdadı  olan  Çen  Bakurun  adına 
«Dövlətin şərəfi» kimi izah verir. Akademik Yusif Yusifov «Bakur» sözünün 
əski türkcədə «böyük», «möhtəşəm» anlamında olduğunu bildirir.
127
 Alman 
türkoloqu Yozef Makvart (1864-1930) «bakur» sözünün İran dilləri vasitəsilə 
yozumunu qətiyyətlə istisna edərək, onun etimologiyasını yenə də əski türk 
dilindəki «bakur», yəni «şərəf» kəlməsi ilə bağlayır.
128
 Lakin hər iki sözün 
birləşməsinin «Çinlilərin şərəfi» kimi oxunması da qüsurludur. 
«Çen»  sözünün  «Tanrı»  kəlməsinin  sinonimi  olduğunu  əsas  götürərək, 
«Çen Bakur» adının «Tanrının şərəfi» kimi yozumunu daha düzgün və məntiqli 
hesab edir, Xorenatsi və Sebiosun xristian salnaməçiləri olaraq Mamiqunun 
mənsub olduğu tayfanın etnik mənşəyini deyil, məhz dini mənsubiyyətlərini, 
onların tanrıçılıq (çenli) inancına tapınmalarını vurğulamaları qənaətinə gəlirik. 
Bu  baxımdan,  Azərbaycanda  və  Türkiyədə  yayılan  yarımifik  «Çənlibel» 
toponiminin etimoloji izahını da «Dumanlı dağ beli» kimi deyil, «Tanrı/Çen/
Çenlinin  yaşadığı  yüksəklik»  anlamında  axtarmaq  daha  məntiqəuyğundur. 
Ehtimalın təsdiqi üçün Mirəli Seyidovun əsərlərinə müraciət edək. O yazırdı: 
«Türk dillərində «bel» sözü ilkin olaraq dağ «dağ», «çevrə ruhu» sonra 
«tanrı» anlamını daşımışdır».
129
 Təsadüfi deyildir ki, «Koroğlu» dastanında 
Alı kişi obrazına, xüsusilə onun və oğlu Rövşənin adlarının etimologiyasına 
(al  –  qədim  türk  dillərində  «uca»,  «müqəddəs»;  Rövşən  –  farsca  «işıq») 
toxunan alim Koroğlunu «Dağ tanrısının oğlu» kimi təqdim edir.
130
 
Qədim  türk  dillərinin  leksikasına  söykənsək  «Mamaqun»,  «Mamuxan», 
«Memuxan»,  «Mamikon»,  «Mamay»,  «Mamuk»  kəlmələri  və  «Məmlük» 
sözü  arasında  təkcə  fonetik  yaxınlığı  deyil,  etimoloji  eyniliyi  də  müşahidə 
127
  Ю.Юсифов. «Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана», http://myazerbai-
jan.org/index.php?p=history/46
128
  J.Marquart. «Untersnchungen zur Geschichie von Iran», heft II, Leipzig, 1905.
129
  M.Seyidov. «Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən». Bakı: “Yazıçı”, 1989.
130
  Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 86 -
edə bilərik. Bəzi yozumlara əsasən, «mülk» kəlməsindən törənən «məmlük» 
sözü ərəblərdə «qul» mənasında işlədilirdi. Tanınmış qaraçay-balkar tarixçisi 
Nazir Budayev bu fikri haqlı olaraq rədd edir və məntiqini belə əsaslandırır: 
«Məmlük»  sözündə  «-lük»,  «-luk»  türk  dili  şəkilçiləri  aydın  şəkildə 
görünür. Qaraçay-balkar dilində «mamu» sözü sakral anlamda «canavar» 
bildirir.  Türk  döyüşçülərini  «qurdlar»  (canavarlar)  adlandırmaq 
ənənəsinin  isə  qədim  kökləri  vardır.  Çinlilərin  zirehli  türk  süvarilərini 
«fuli» (canavarlar) adlandırmalarını da yada salaq. Qədim türklərin, eləcə 
də Atillanın bayrağını qızılı qurd başı təsviri bəzəyirdi». N.Budayev əlavə 
olaraq qeyd edir ki, mifoloji canavar anlayışı qədim türklərin qurddan torənməsi 
haqqında  əfsanə  ilə  əlaqəlidir.  Bu  əlaqə  «bürüj»,  «börü»,  «aşina»,  Rusiyada 
«boriçeviçlər» kimi tayfaların adlarında da özünü birüzə verir. Orta əsrlərdə əsir 
götürülmüş türk yeniyetmələr Misirdə qapalı kazarmalarda yerləşdirilir, onlara 
gücləndirilmiş  hərbi  təlim  keçirilir  və  hazırlıqlar  bitənədək  müəllimlərdən  – 
veteran  döyüşçülərdən  savayı  heç  kəslə  ünsiyyət  saxlamırdılar.  Bu  gənclərə 
hərb  sənətini  öyrədən  türk  qvardiyaçıları  gələcək  döyüşçüləri  «mamuluk»  - 
«canavar balası» və ya «buzjigit» - «boz igid» adlandırırdılar: 
«Diqqət yetirsək, 
atabəylər  (gələcək  hökmdar-döyüşçülərin  hamiləri,  müəllimləri)  içərisində 
«Bozaba»  (Boz  canavar),  «Börüxanəddin  Musa»,  «İbrahim  Börütekin» 
adlarına rast gələrik».
131
 Qazax araşdırmaçısı, «Məmlüklər» kitabının müəllifi 
Qayrat  Beqalin  də  «məmlük»  sözünün  etimologiyasının  «qul»  kəlməsi  ilə 
bağlanması yozumunu qətiyyətlə rədd edir və bildirir ki, heç kəs qurduğu dövləti 
«Qullar səltənəti», sultan taxtında əyləşdiyi halda isə özünü «abd» (ərəb dilində 
– «Allahın qulu») əvəzinə, sadəcə olaraq «qul» adlandırmazdı. Q.Beqalin yazır: 
«Sultan  Baybars  qul  olmamışdır.  İslam  dinində  müsəlmanın  qul  olması 
mümkünsüz idi. Onların bir çoxu hətta vilayətlərin əmiri olsalar da, ərəb 
dilini  bilmir,  türk  dilində  danışır  və  qvardiyaçılarını  «mamuluk»  və  ya 
«mamuçuk» deyə çağırırdılar. Bu fikri dolayı yolla təsdiqləyən linqvistik 
amil  isə  qaraçaylarda  və  balkarlarda  bugünədək  «mamu»  sözünün 
qurdun, canavarın  totem adı kimi saxlanılmasıdır. Yeri gəlmişkən, Qızıl 
Orda  sərkərdəsi  Mamay  xanın  adı  da    «qurd  balası»  (ənik/anak  – A.Q.) 
anlamını verirdi. Sibir xanlarından birinin – Mamçuk xanın adı da belə 
yozulurdu».
132
131    
Н.Будаев.  «Западные тюрки в странах Востока», Нальчик, 2002.
132  
К.Бегалин.   «Мамлюки», http://historylib.org/historybooks/Kayrat--Begalin_Mamlyuki/9

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 87 -
«Mamikon»  və  ya  M.Xorenatsinin  təbirincə  «Mamqun»,  daha  dəqiq 
desək,  «Mamaqun»  adı  iki  hissədən  ibarətdir.  Sözün  birinci  hissəsi  olan 
«Mamaq» kəlməsinə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu personajlarından birinin - 
Dəmirdonlu Mamaqın, XV əsrdə şeybanilər sülaləsindən olan Kazan hökmdarı 
Mamaq xanın adında rast gəlirik. Bundan başqa, Türkiyədə, Ankara şəhərinin 
Mamak  bölgəsi  vardır.  Krımda  –  1948-ci  il  toponimika  islahatlarınadək 
Simferopol  rayonunun  indiki  «Stroqonovka»  kəndi  əvvəllər  «Mamak»  adı 
altında tanınırdı. Bu sözün etimologiyası qədim türk dillərində «tərifə layiq», 
«şanlı-şöhrətli» kimi yozulur. Yeri gəlmişkən, «Mamay» sözü də (məsələn, 
Mamay xanın – XIV əsrdə Qızıl Orda dövlətində bəyələrbəyi, sərkərdəsinin 
adı) bu anlamı verir. Adın ikinci hissəsi olan «qun» kəlməsi isə bir sıra elmi 
qənaətlərə  görə,  yüksək  titul  (xan)  bildirir.  Midiya  sərkərdəsi  Mamaqunun 
(Memuxanın)  adı  Tövratın  «Esfir»  kitabında  da  çəkilir: 
«Onun  (hökmdar 
Ərdəşirin/Artakserksin) 
yaxınları  bunlar  idilər:  hökmdarın  üzünü  görə 
və şahlıqda birincilər sırasında əyləşə bilən - Kraşena, Şefar, Admarfa, 
Fareis, Meres, Marsena, MEMUXAN – parfların və midiyalıların yeddi 
hakimi».
133
 Erməni tarixçiləri isə bu iddialar azmış kimi, Səlcuq dövlətinin 
rəmzi  olan  ikibaşlı  qartal  təsvirini  eyni  ilə  köçürərək,  onun  guya  «erməni 
sülaləsi Mamikonların» gerbi kimi təqdim etməyə başlamışdır. Mamikonların 
türk  mənşəli  olduqlarını  diqqətə  alsaq,  onların  bu  qənaətlərində  müəyyən 
həqiqət payı vardır…
Bir sıra türk xalqlarının dillərində Orxon və Yenisey abidələrindəki qədim 
əlifba işarələri də «damğa» adlandırılır. Bu amil də damğaların daha qədim 
tarixə malik olduğunu, türk run hərflərinin nəsil, tayfa nişanları, kosmoqonik 
rəmzlər  əsasında  yaranması  ideyasını  təsdiqləməkdədir. Türkoloqlara  yaxşı 
məlumdur ki,   əlifba işarəsinin «yay» və «Ay» kimi oxunması onun qrafik 
təsvir  baxımından  «yay»  (atıcı  silah)  və  «Ay»  (səma  cismi)  bənzərində 
olmasıdır. Zahirən çadırı və ya Şərqi Sibir türklərinin ağac dirəklər üzərində 
qurulan taxta evlərini xatırladan   damğası run əlifbalarında da «b», «eb» 
(ev)  kimi  səslənir.  Orxon  əlifbasında  «ok»  kimi  tələffüz  olunan,  eyni 
zamanda  damğa  kimi  geniş  yayılan    və  ya    işarələrinin  oxa  bənzərliyi 
göz  qabağındadır.  Run  əlifbasında  «iç»  şəklində  səsləndirilən    qrafemi 
ideoqrafiyada əllərini qaldırıb Tanrıya dua edən bəndə və ya aman diləyən 
əsir anlamını verməkdədir. «At» mənasını verən 
 işarəsi S.Klyaştornıya 
133  
Тора, (Ефсир, 1-14),
 
Иерусалим, изд. «Шамир», 1992

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 88 -
görə, yəhəri və minicinin ayaqlarını, «s» səsini bildirən   nişanı damğalarda 
süngünü  (nizəni), 
  təsviri  (art,  arta)  iki  dağ  arasındakı  dərəni,  «ot» 
anlamını verən   işarəsi torpaqdan baş qaldıran otu ifadə edir. «Bitik» (əski 
türkcə: yazı), «tumar» Azərbaycanın bəzi bölgələrində «pitik» (metal, dəri və 
ya parçadan hazırlanmış üçkünc dua qabı) adlanan   işarəsi isə körpələri, 
ailəni,  xəstələri,  şəhid  döyüşçülərin  ruhlarını  himayə  edən  Humay Ananın 
rəmzi sayılırdı. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan türkcəsində 
«sığallamaq»,  «nəvaziş  göstərmək»  anlamında  işlədilən  «başa  tumar 
çəkmək»,  «tumarlamaq»  ideomatik  ifadələrinin  etimoloji  yozumu  da  məhz 
Humay Ananın qoruyucu funksiyasına söykənir. İki bitik damğasından ibarət 
işarə   və onun çoxsaylı variantları Mərkəzi Asiyada «uyğur», «kos tumarşa» 
(qoşa tumar) kimi tanınır. Azərbaycanda və Anadoluda isə həm damğa, həm 
də nəzərlik xassəli xalça ornamenti kimi «saçbağı», müasir anlamda desək, 
«qız-gəlinlərin  hörüklərinin  ucuna  vurulan    bant»  adlanır.  Köçəri  yaşam 
tərzi sürənlər bir sıra totem canlılara mistik keyfiyyətlər verirdilər. Məsələn, 
canavarın  aşıq  sümüyü  (diz  qapaqlarından  çıxan  oynaq  sümüyü)  sürünü 
canavar basqınlarından və oğrulardan qoruduğu üçün çobanlar onları yəhərdən 
asırdılar. Canavarın diz qapağı sümük xəstəliklərindən və nəzərdən, bayquşun 
caynaqları isə uşaqları bəd ruhlardan qoruyurdu.
134
 Azərbaycanda «qarmaq», 
Anadoluda «qurd izi», noqaylarda «çapxanaçı» (qılıncla döyüşən)
135
 adlanan 
damğa işarəsi də   bir rəmz olaraq, xalçaçılıq ornamentləri sırasında nəzərlik 
xarakteri daşayırdı. «Qurd izinin» digər variantı isə 
sakral rəmz olaraq 
evi, təsərrüfatı yırtıcılardan hifz edirdi. 
Bundan başqa,   - oğuzların qayı,   - dögər boylarını,   - hunların aşina, 
   - dulo tayfalarını,   - suvarları,   (ama, ana, abak) – Krımda türkmən, 
Qazaxıstanda abak tayfalarının,   (and) - Əmir Teymurun damğasını,   və 
 rəmzləri Cənubi Qafqazda, Türkmənistanda, Qazaxıstanda, Özbəkistanda 
yaşamış alpan/alban tayfasının işarəsini və Çingiz xanın nəsil damğasını, burma 
qoç  buynuzlarını  xatırladan 
  qrafik  işarəsi  kumukların  qoçxar  (koçkar, 
qoçkar, qoşqar, koçkarok) nəslini,   - Krım tatarlarının və qazaxların jalayır 
(cəlayir)  tayfalarını,    -  noqaylarda  saraylar  tayfasını  və  s.  bildirir.  Krım 
tarixçisi Həsən Ortəkinin qələmə aldığı qədim rəvayətə görə, əski türklərin 
134
 И.Богословская, «Зооморфные мотивы каракалпакского орнаментального искусства», http://
www.sanat.orexca.com/rus/archive/2-09/irina_bogoslovskaya.shtml
135 Р.Керейтов, С.Червонная. «Эпиграфика Ногайской степи», Татарская археология. 2002-
2003, №1-2(10-11) - http://tataroved.ru

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 89 -
Ulduz  xan  adlı  hökmdarlarının  nəvəsi  Alanku  xanın  üç  oğlu  vardı.  Krım 
türklərinin taraq/daraq damğasının    hər dişi bu övladlardan birini təcəssüm 
etdirir. Daraq başdakı düzəni sahmanladığı kimi, bu damğa da türk tayfalarını 
birləşdirib araya gətirmişdir.
136
 Tayfa damğalarının semantikasına gəldikdə isə 
Mahmud Kaşğarinin təsnifatına əsasən, oğuz tayfalarının çavuqlur boyunun 
fərqləndirmə  nişanı  «atlı» 
  işarəsindən,  qaraevli  boyunun  damğası, 
adından bəlli olduğu kimi, «ev» anlamı verən «qapı» və «atlı» rəmzlərinin 
birləşməsindən 
, salur boyunun damğası   ox dəmrəsi və tayfanın 
onqonu olan qartal caynağının qrafik təsvirindən yaranmışdır.
Uzaq Şərqdən, Mərkəzi və Ön Asiyadan tutmuş Yaxın Şərqə, Avropanın 
içərilərinə  doğru  uzanan  böyük  bir  coğrafi  məkanda
  aparılan  arxeoloji 
və  etnoqrafik  tədqiqatlar  nəticəsində  aşkar  edilən  qədim  damğa  işarələri
 
prototürk  və  türk  hüquq  sisteminin  genezisi  barədə  unikal  informasiya 
mənbəyi  olmaqla  yanaşı,  hərb  sənətinə  də  nüfuz  etmiş,  tanınma  və 
fərqləndirmə nişanları, mistik qoruyucu rəmzlər funksiyasını da daşımışdır. 
Türk  xalqlarının  məskunlaşdıqlara  ərazilərdə,  o  cümlədən  Ön  və  Mərkəzi 
Asiyada,  Şimali  Qafqazda,  Çində  bir  sıra  toponimlər,  məsələn,  «Tamqalı», 
«Tanbalı», «Damğalı», «Tamqalıtaş», «Nişanlı», «Nişantaş», «Yazılıdaş» və 
s.  buradakı  qayaüstü  qədim  damğa  təsvirlərinə  görə  belə  adlandırılmışdır. 
Müasir etnoqrafların və damğa tədqiqatçılarının ümumi qənaətinə görə, ilk 
dövrlərdə  sakral  əhəmiyyət  daşıyan  bu  işarələr  sonradan  etnonimlərə  (sak, 
oğuz, qıpçaq, saxa, tirkeş və s.), eləcə də tayfa və nəsil adlarına çevrilmişdir. 
Məsələn, Azərbaycan, Türkiyə, Şimali Qafqaz, Krım, Şərqi Avropa, Tatarıstan, 
Mərkəzi Asiya və Sibirdə yaşayan türk xalqlarında   - «üç ox»,   - «on ox», 
 - «baltalı»,   - «çemişli (çömçəli),   - «abaklı», «yaylı», 
 - «taraqlı» 
(daraqlı), 
 - «koşqar», «koskar», «tumarlı»,   - «nayzalı» (nizəli), 
 - 
«cəlayır» (jalayır/yabalı),   - «bosaqalı» (qapı çərçivəsi),  - «oxçulu», 
 
 
 - «dəvəli» və s. nəsil və tayfaların adları məhz damğa təsvirlərindən 
götürülmüşdür.
  Tayfa  və  nəsil  adları  ilə  bağlı  belə  toponimikaya  tarixi  Azərbaycan 
ərazilərində  də  geniş  rast  gəlinir.  Onların  bəzilərinin  adlarını  və  ənənəvi 
damğa işarələrini təqdim edirik.