Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Üçüncü əsassızlıq: Bu görüşə görə kiçik günahların bağışlanılmasında, böyük günahlardan qaçınmanın rolunun heçə sayılması lazımdır. Çünki bir adam düşünək böyük günah işləməyir; lakin bu günah işləməmə, nəfsinin mövzunuluna və günahı işləməyə gücü çatmasına baxmayaraq onu etməkdən qaçındığı üçün deyil. Tərsinə o günahı etməyə gücü çatmadığı üçün onu edə bilmir. Bu kimsənin işlədiyi yaxşılıqların savabı, günahlarının cəzasından çox olması hasebiyle günahları istər istəməz yox olub gedər. Bu da günahların bağışlanılması deməkdir. Buna görə bu vəziyyətdə artıq böyük günahlardan qaçınmanın əhəmiyyətli bir rolu olmamış olar.

Qəzali, Əhya-ul Ulum adlı əsərində belə deyir: "Əgər adamın gücü və iradəsi varkən böyük günahlardan qaçınsa, ancaq o zaman bu qaçınması kiçik günahlarını bağışladar. Eynilə bunun kimi: Adam bir qadını əldə etmiş; istəsə ismətinə keçə bilər. Lakin nəfsini zinadan saxlayır və yalnız qadına baxmaqla və ya toxunmaqla kifayətlənir. Bu adamın göstərdiyi səylə özünü zinadan saxlamasının ürəyini nurlandırmadakı təsiri, o qadına baxmanın ürəyində meydana gətirəcəyi qaranlıqdan daha basqındır. İşdə kiçik günahları bağışlatmanın mənas(n)ı budur."

"Amma əgər adam iqtidarsızsa və ya zina etməməsi, zəruri bir acizlikdən irəli gəlirsə və ya zina etmə gücündə olmaqla birlikdə ahı-rədd qorxusu ilə bundan imtina etmiş isə, bu vəziyyət qətiliklə günahları bağışlatmağa əlverişli olmaz. Yenə birini düşünək ki, canı içki içmək istəmir. Mübah belə olsa içməyəcək. Belə biri əgər içki əvvəlində işlənməsi ədəd/adət olan mahnı və saz dinləmək kimi kiçik günahları işləmişsə, içki içməməsi üzündən bu kiçik günahları bağışlanılmaz. Bəli bir adam düşünək ki, içki içməyi və saz dinləməyi ürəyi istəyir; lakin səy göstərərək özünü içkidən uzaq tutur, buna qarşılıq nəfsinin saz dinləmə istəyinə mane olmur. Bu vəziyyətdə o kimsənin içki içməmək üçün göstərdiyi səy, nəfsiylə etdiyi cihad, saz dinləmə günahının ürəyində meydana gətirdiyi qaranlığı xərcə bilər. Bunların hamısı axirətlə əlaqədar hökmlərdir." Qəzalidən nəql etdiyimiz götürmə burada sona çatdı. (c. 11, s. 177)

Yenə Qəzali başqa bir yerdə belə deyir: "Ürəkdə meydana gələn hər qaranlıq, ancaq o pisliyin əleyhdarı və zidd idi olan bir yaxşılığın meydana gətirəcəyi nur sayəsində ortadan qalxa bilər. Bir-birlərinin əleyhdarı olan ziddlərdə isə heç şübhəsiz bir cür uyğunluq söz mövzusudur. Bundan ötəri hər pislik yalnız eyni cinsdən bir yaxşılıqla yox edilməlidir. Beləcə o yaxşılıq, edilən pisliyin əleyhdarı olar. Çünki ağ [ancaq onun öz cinsindən olan] qarala aradan qaldırılar; istilik və ya soyuqluqla deyil. Bu mərhələli şəkildə hərəkət edib nuru icad etmə üsulu, günahları silmə yolunda izlənililən ən incə və dəqiq üsuldur. Çünki bu yola ümid bağlamaq [və günahları bu şəkildə yox etmək], bir növ ibadətə davam etməkdən daha doğru və etibarlıdır. Hərçənd tək bir növ ibadətə davam etmək də günahları yox etmədə təsirlidir." Qəzalidən edilən götürmə burada sona çatdı. (c. 11, s. 200)

Görüldüyü kimi Qəzalidən etdiyimiz bu götürmələr, pislikləri (kiçik günahları) yox edən faktorun, böyük günahlardan uzaq dayanmaq, onlardan qaçınmaq olduğuna dəlalət edir. Halbuki yuxarıda köçürdüyümüz fikirinə görə bu, lazımlı deyil.

Bu mövzuda ayələrə söykən/dözülərək deyilə biləcək olan geniş əhatəli söz budur: Yaxşılıqlar ilə pisliklər ümumi mənada bir-birlərini yox edərlər. Lakin hər yaxşılığın hər pislik üzərində və ya hər pisliyin hər yaxşılıq üzərində, onu azaldaraq və yaxud hamısıyla yox edərək təsirli olduğu iddiası, hər hansı bir dəlilə söykən/dözmür. Savab və cəza ilə əlaqədar Quranı gerçəkləri anlama mövzusunda yaxşı bir köməkçi olan insanın əxlaqi və eqoist vəziyyətlərini göz qarşısında saxlamaq, bizim bu sözümüzə dəlildir.

Böyük və kiçik günahlara gəlincə, daha əvvəl söylədiyimiz kimi təfsirini etməkdə olduğumuz bu ayədən aydın olduğuna görə, bunların böyüklüyü və kiçikliyi bir-birləri ilə müqayisə edilərək ortaya çıxar. Xarici bir qadına baxmağa görə öldürülməsi haram olan birini öldürmək və ya nəfsin arzusuna uyğun gələrək içki içməyə görə içki içməyi halal sayaraq içki içmək kimi. İşdə bu müqayisə etməyə görə bəzi günahlar kiçik və digər bəziləri böyükdür. Ancaq bu ayrımın, günahlarla savabların bir-birlərini aparma və tamamilə yox etmə məsələsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Bunların yanında ayədən aydın olan bir başqa xüsus da budur: Uca Allah, böyük günahlardan qaçınanların əvvəlki və sonrakı bütün pisliklərini, kiçik günahlarını bağışlayacağını vəd edir. Ayənin mütləq ifadəsindən aydın olan budur. Digər tərəfdən bu da bilinən bir gerçəkdir ki, belə bir qaçınmadan aydın olan budur: Hər mömin əlindən gəldiyincə böyük günahlardan qaçınmalı və etmə imkanına sahib olduğu günahlardan uzaq dayanmalıdır. Çünki ancaq beləsinə bir uzaq dayanmağa "günahdan qaçınma" deyilir. Yoxsa dünyada mövcud olan böyük günahların bütünündən qaçınaraq uzaq dayanması söz mövzusu deyil. Çünki böyük günahların siyahısını üstün koru bir şəkildə nəzərdən keçirən bir kimsə, bu günahların bütününə meyl göstərən və onların hamısını etməyə gücü çatan bir insanın dünyada ol/tapılmayacağından və ya ol/tapılsa belə yox deyiləcək dərəcədə nadir olacağından şübhə etməz. Ayəs(n)i bu sadəliyə endirməyə sağlamfikir razı olmaz.

Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Kim ki, edə biləcəyi və canının çəkdiyi böyük günahlardan qaçınar və bu günahlar özündən qaçınma imkanına sahib olduğu günahlar növündən olsa, Allah onun kiçik günahlarını örtər, bağışlayar. Bu kiçik günahlar istər qaçındığı böyük günahlarla eyni növdən olsun, istər olmasın fərq etməz.

Görəsən bu kiçik günahların əfvi, birbaşa böyük günahlardan qaçınmanın bir nəticəs(n)idirmi? Yəni böyük günahlardan qaçınmaq, başlı başına kiçik günahları bağışladan bir ibadətdirmi? Necə ki tövbə etmək belədir. Yoxsa insan böyük günah işləməyincə, Allah onu kiçik günahlar və yaxşı əməllər ilə baş-başa mı buraxar? Yəni kiçik günahları aradan qaldıran gerçəkdə yaxşı əməllərdirmi? Necə ki uca Allah, "Yaxşılıqlar, pislikləri aradan qaldırar." (Hud, 144) buyurur. Görəsən bu ikisindən hansı deyilə bilər? "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi (kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq." ayəsindən aydın olduğuna görə qaçınmanın bağışlatmada rolu vardır. Əks halda Hud surəsində iştirak edən, "Yaxşılıqlar pislikləri aradan qaldırar." ayəs(n)i kimi bir şərt cümləsinə yer verməyə ehtiyac duyulmadan burada da "itaətlər kiçik günahları bağışladar" deyə ifadə edilməsi və ya "uca Allah, nə olsa olsunlar kiçik günahları bağışlayar" şəklində bildirməsi daha uyğun olardı.

Bir günahın böyük olduğu isə, o günahla əlaqədar qadağanın şiddəti və ya cəhənnəm ya da cəhənnəm atəşinə yaxın başqa bir cəza ilə cəzalandırılacağının elan edilməsi ilə bilinər. Bu təhdidlər istər Quranda iştirak etsin, istəsə sünnədə fərq etməz. Çünki bu mövzuda məhdudlaşdırma gətirmək [yəni Quranla məhdudlaşdırmaq] heç bir dəlilə söykən/dözməməkdədir.