Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İkinci əsassızlıq: Hərçənd günahlar ilə savabların nəticələri arasında qarşıdurma olduğu müəyyən nisbətdə sabitdir; lakin bu vəziyyət Quran və sünnə qaynaqlı dini dəlillər yolu ilə ümumiyyətlə əsla isbat edilmiş deyil. Quran və sünnə qaynaqlı hansı dəlil, ümumi mənada günahların cəzaları ilə ibadətlərin savablarının bir-birlərini aparıb qarşılıqlı yox olmağa gətirib çıxaracaqlarını qəti olaraq sübut edir?

Qəzalinin nəfsin nurlu və uca halları ilə qaranlıq və alçaq halları haqqında etdiyi detallı araşdırmada da vəziyyət eynilə belədir. Bu hallarda da əgər əksəriyyətlə qarşıdurma və bir-birini aparıb qarşılıqlı yox olma varsa da bu hər vaxt və ümumiyyətlə belə deyil. Çünki bəzən fəzilət ilə alçaqlıq hər ikisi də öz yerlərində qalar və bu qalıcılıqda uzlaşmaları olar. O zaman insan nəfsi sanki bir hissəs(n)i fəzilətə aid və o biri hissəs(n)i alçaqlığa aid olmaq üzrə ikiyə ayrılar. Belə vəziyyətlərdə baxarsan ki, bir Müsəlman adam faiz yer/yeyər, başqalarının malını udmaqdan geri qalmaz, malını yediyi məzlumun kömək istəyinə qulaq asmaz; lakin fərz namazları etməkdə çalışqan olar, huşu mövzusunda vasvasılıq göstərər. Başqa bir Müsəlman da qan tökməkdən, onun-bunun təcavüz etməkdən çəkinməz, cəmiyyətin hüzur/dincliyini pozmaqdan geri dayanmaz; lakin ibadətlər və sədəqələr mövzusuna tam bir ixlasla sarılar.

Günümüzün psixoloqları bu vəziyyətə şəxsiyyətlərin uyğunlaşması (cütə şəxsiyyət) adını verirlər. Bu vəziyyət birdən çox şəxsiyyətin ortaya çıxıb bir-biri ilə qarşıdurmasından sonra görülər. Bu da belə olar: İnsandakı fərqli eqoist meyllər ilk başda daim bir-birləri ilə zidd düşərlər, ziddləşmə və çəkişmə yolu ilə bir-birlərinə qarşı baş qaldırarlar. İnsan buna görə davamlı iç çətinlik çəkər. Lakin sonunda [hər iki meylin təkrarlanmasıyla] bacarıq halına gəlirlər və beləcə insanın nəfsinə yerləşərlər. [Vəziyyət belə olunca artıq aralarında ziddləşmə və qarşıdurma söz mövzusu olmaz, nəticədə] bir-birləriylə uzlaşar, uyğunlaşar və uyğunlaşmaya keçərlər. O zaman insanda ibarət olan/yaranan bu iki şəxsiyyətdən biri ortaya çıxınca o biris(n)i saxlanar və ortaya çıxan meylin qiyam qaldıraraq ovunun üzərinə çullanmasına göz yumar. Az əvvəl verdiyimiz nümunələrdə görüldüyü kimi.