Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Kişilərə öz qazandıqlarından bir pay var; qadınlara da öz qazandıqlarından bir pay var." Ragıp əl-İsfahani deyir ki: "[Ayədə keçən "iktesebu" hərəkətinin kökü olan] 'iktisab' yalnız insanın özü üçün əldə etdiyi şeylər haqqında istifadə edilər. [Sözün digər bir kökü olan] 'kəsb' isə insanın həm özü, həm də başqaları üçün əldə etdiyi şeylər mənasındadır."

Əvvəlki şərhlərdən çıxan nəticəyə görə ayənin bu cümləsi, daha əvvəlki cümlədə iştirak edən xahiş qadağanını şərh ilə əlaqəlidir və onun səbəbi xüsusiyyətindədir. Yəni sizə verilməyən elə bir imtiyazı arzu etməyin. Bu imtiyaz, ancaq özünə məxsus olan kimsədə ol/tapılar. Çünki o kimsə o imtiyaza ictimai mövqes(n)i və ya öz əl əməyi nəticəs(n)i sahib olmuşdur. Məsələn, yalnız kişilər dörd qadınla evlənə bilərlərkən bu iş qadınlara qadağan edilmişdir. Çünki kişilərin cəmiyyətdəki mövqes(n)i buna imkan tanıyarkən qadınların ictimai mövqes(n)i buna imkan verməməkdədir. Kişilərin qadınların iki misli qədər miras payı al/götürmələrinin səbəbi də budur. Buna qarşılıq qadınlara kişilərin yarısı qədər miras payı verilməsi, dolanışıq xərclərinin kişilərə yüklənməsi və özlərinə mehir al/götürmə imtiyazının tanınması da cəmiyyətdəki mövqelərinin belə tələb etməsindən ötəridir. Bunun yanında kişilərin və qadınların ticarət və ya başqa yollarla qazandıqları malların da özlərinə aid olması lazımdır. Allah qullarına zülm etmək istəməz.

Buradan aydın olur ki, bu ayədə keçən "iktesebu" sözünün kökü olan "iktisab=kazanma"dan məqsəd, bir növ toplama və özünə xüsusi etmədiyər. İstər bu məna, iradəyə bağlı bir iş yolu ilə reallaşsın -hər hansı bir sənət və ya peşə yolu ilə bir şey qazanmaq kimi- istəsə də belə olmayıb imtiyaza sahib olan adamın daşıdığı bir xüsusiyyət nəticəs(n)i meydana gəlsin; insanın, müəyyən bir paya və haqqa sahib olmasını tələb edən kişilik və ya qadınlıq xüsusiyyəti ilə bəzənmiş olması kimi.

Dil alimləri hər nə qədər "kesb=toplamak, qazanmaq" və "iktisab =kazanmak" sözlərinin "talep=bir şey arxasında qaçmaq" və bənzəri sözlər kimi, insanın iradəyə söykənən iş nəticəsində sahib olduğu şeyləri ifadə etdiklərini söyləsələr də "kəsb" sözünün əsl mənasının bir şey yığmaq olduğunu da sözlərində ifadə etmişdirlər. "Filan, gözəlliyi sayəsində şöhrət iktisap etdi (qazandı)." demək və ya bunun kimi bir söz söyləmək də caiz görülmüşdür. Bəzi təfsirçilər bu ayədəki "iktisab" sözünü belə təfsir etmişlər. Biz tərəfindən də ayədəki "iktisab" sözünün, bənzətmə və istiare yolu ilə deyilən mənada istifadə edilmiş olması uzaq bir ehtimal deyil.

Ayədəki "iktisab"ın mənasını, insanın əməyi ilə qazandığı, əldə etdiyi şey olaraq qəbul edənlər də vardır. O zaman ayənin mənas(n)ı belə olar: "Kişilərə əməkləri ilə özləri üçün əldə etdikləri maldan pay vardır; qadınlara da elə." O zaman ayədəki xahiş qadağanı, insanların bir sənət və ya peşə vasitəçiliyi ilə qazanıb əllərində saxladıqları mala qarşı həsrət duy/eşitmələrini qadağan etməkdən ibarət olar. Ancaq bu məna, öz başına doğru olmaqla birlikdə ayənin mənasının çərçivəsini daraltmağı və daha əvvəlki miras və evlənmə ayələri ilə maraq/əlaqəsinin kəsilməsini tələb edir.

Hər nədirsə; bu şərhlərin işığında ayənin mənas(n)ı budur: Uca Allahın qadınlara və kişilərə təsis etdiyi və bir-birinizə qarşı üstünlük təmin etmənizə səbəb olan maliyyə və gayrimali imtiyazlara həsrət duy/eşitməyin. Çünki bu imtiyazlar ya sahiblərinin cəmiyyətdəki mövqeləri etibarı ilə və ya ticarət kimi öz əl əməkləri ilə əldə etdikləri nəticələndirər olduqları üçün sahiblərinə təsis edilmişlər. Onların bu qazanclarında payları vardır. Hər kəs qazancından payını əldə edər.

"Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin." Əlindəki neməti başqasına bağışlayanın bağışladığı şey, ümumiyyətlə onun möhtac olmadığı bir çoxluq olduğu üçün bu hədiyyəyə "fazl=fazlalık" adı verilmişdir. Həyati imtiyazları sevmək hətta onlara tək başına sahiblənməyi, bu sahədə hər kəsin qarşısında ol/tapılmağı və başqalarına üstün olmağı arzu etmək, insan fitrətində olmasına və heç bir zaman ondan ayrılmamasına baxmayaraq uca Allah bu ayədə insanların üzlərini, üstünlük sahiblərinə bağışlanan imtiyazlardan və bunlara həsrət duy/eşitməkdən çevirdikdən sonra onları özünə yönəltdi; üzlərini öz kərəminə çevirdi. Onlara insanların əlindəki nemətləri göz ardı edərək uca qapısına yönəlməyi əmr etdi. İstədiklərini onun kərəmindən istəmələrini buyurdu. Çünki kərəm və hədiyyə uca Allahın əlindədir. Hər imtiyazlı adama imtiyazını bağışlayan Odur. Diləsə sizə də bəzi imtiyazlar bağışlayar/hədiyyələr və beləcə siz bu imtiyazlarla, əllərindəki nemətlərə özləm duy/eşitdiyiniz və sahib olduqları məlumatları xahiş etdiyiniz başqa kəslərə çoxluq və üstünlük qurarsınız. İşdə bunların hamısı ONun səlahiyyətindədir.

Uca Allahdan istənməsi lazım olan bu hədiyyə və imtiyaz, ifadənin orijinalındakı "min" ədatı vasitəçiliyi ilə mübhəmləşdirilmişdir. Bunun isə təmin etdiyi bəzi faydalar vardır. Birinci fayda; uca Allaha dua etmənin, ONdan bir şey istəmənin ədəbini öyrətməkdir. Çünki gerçək mənada faydasını və zərərini bilməkdən aciz olan insana, varlıqlarının gerçək mənada faydalarını və zərərlərini bilən və hər şeyə gücü çatan Allahdan bir şey istəyərkən ancaq canının çəkdiklərindən yalnız xeyirli olanını istəməsi, istədiyi xeyiri konkret olaraq söyləmək üçün sözü uzatmaması və o şeyə çatacaq yolu təyin etməməsi yaraşar. Çünki əksəriyyətlə bunu görmüşük ki; insan mal, övlad, mövqe, etibar, sağlamlıq və nuş kimi müəyyən bir ehtiyacının qarşılanması üçün həddindən artıq bir arzu göstərər və bu arzusuna qovuşmaq üçün israrlı dualar edər, dayanmadan bu istəyinin reallaşmasını istər; ondan başqa bir şey istəməz. Lakin daha sonra duası qəbul edilib də istədiyi özünə verilincə, bu istədiyi şey onun həlak olmasına və həyata bağlı ümidlərinin qırılmasına gətirib çıxarar.

Ayədəki mübhəm (naməlum) üslubun bir başqa faydası da budur: Allahdan istənən şey, Allahın teşri (=yasama) və ya yaratma (=var ediş) yolu ilə bu imtiyazda təyin etdiyi ilahi hikmətlə ziddiyyət təşkil etməməli, onu ortadan qaldırmamalıdır. İşdə ayədəki mübhəmlikdə buna istiqamətli bir işarə vardır. Buna görə uca Allahın sırf başqalarına təsis etdiyi bir hədiyyənin və imtiyazın ONdan istənməməsi lazımdır. Çünki əgər kişilər qadınlara məxsus imtiyazları və qadınlar da sırf kişilərə verilən imtiyazları istəsələr və Allah da bu istəkləri qarşılasa, bu imtiyazlardakı hikmət ortadan qalxar və ortaya qoyulan hökmlər və qanunlar etibarlılıqlarını itirər. Bu mövzu üzərində yaxşıca düşünün.

Buna görə insan bir şeyə sahib olmadığı üçün çətinliyə düşüb də Allaha dua edincə, insanların əllərində ol/tapılıb ehtiyacını aradan qaldırıcı şeyi deyil, Allahın qatındakı nemətlərdən istəməlidir. Allahın qatındakı nemətlərdən istəyərkən də halından xəbərdar olan Rəbbinə, ehtiyacının necə aradan qaldırılacağının yolunu öyrətməyə cəhd etməməli; bunun yerinə Allahdan öz qatında xeyirli olduğunu bildiyi yoldan ehtiyacını aradan qaldırmasını istəməlidir.

Ayənin sonundakı, "Allah şübhəsiz hər şeyi bilməkdədir." cümləsi isə, ayənin başındakı qadağan etmənin səbəbidir. Yəni Allahın başqalarına bağışladığı imtiyazlara göz tikib onların sizə verilməsini xahiş etməyin. Çünki Allah hər şeyi bilər, faydalı olan heç bir şeyin yolundan xəbərsiz qalmaz və hökmündə də yanılmaya düşməz.