Elşən Misir oğlu Nəsibov

 
Siyasi hadisələrin proqnozlaşdırılması əsasları  
 
Proqnozlaşdırılma  hadisələrin  kompleks  olaraq  sistem  daxilində  və 
sistemlər  arasında  meydana  gəlməsinin  tərzini  müəyyən  etmək    prosesidir. 
Hadisələrin  proqnozlaşdırılması  müəyyən  məkanlarda  təzahür  olunan 
elementlərin  xassələrinin  müəyyən  olunmasıdır.  Bu  müəyyənlik  də  zaman 
nisbətində  dəyərləndirilir.  Proqnozlaşdırılma  hadisələrin,  gerçəkdə  özünü 
gösətərən hadisələrin meydana gələcəyini  əvvəlcədən müəyyənləşdirmədir.  
Proqnozlaşdırma    hadisələr  arasında  və  hadisələr  xəttində  əlaqələr 
vəhdətini  zaman-zaman  müəyyən  etməkdən  ibarət  olan  idrak  prosesidir. 
Ə
laqələr zəncirində elementlər arasında olan məsafə müəyyən dəyişən ölçülər 
ala  bilir.  Bu  ölçülər,  məsafə  çox  olanda  qabarmalar  və  çökmələr  yaşanır.  Bu 
anda  sistemdə  qeyri-sabitlik  mövcud  olur.  Hadisələrin  rəvan  axarı  əsasən 
elementlər  arasındakı  məsafə  bərabərliyindən  və  cüzi  fərqlərdən  ortaya  çıxır. 
Hadisələrin rəvan axarı təbii ki, köklü dəyişməyən  vəziyyəti meydana gətirir. 
Bu  anda  sistem  lazımi  tələb  əsasında  fəaliyyət  göstərir.  Sistem  daxilində  və 
sistemin  əlaqəli  olduğu  digər  sistemlərdə  isə  dəyişiklik  kəskin  olanda  rəvan 
ə
laqələr  başqa  axarla  dəyişikliyə  məruz  qalır.  Bu  baxımdan  sistemdə  yüksək 
inkişaf,  sürəti  aşan  gedişat  həm  sistemin  özündə  (məsələn,  dövlətin  özündə), 
həm  də  qonşu  sistemlərdə  (məsələn,  ətraf  dövlətlərdə)  və  regionlarda 
dəyişmələrə  zərurət  yaradır.  Hər  bir  proses  isə  gələcəklə  müşahidə  edilir. 
Sistemdə  cəm  halda  baş  verən  dəyişikliklər  sistemin  zəruri  inkişafını  üzərə 
çıxarır.  
Proqnozlaşdırma  gələcək    hadisələri  müəyyən  etməkdən  ibarətdir.  Bu 
müəyyənetmə  sayəsində  planlar  tərtib  olunur,  strateji-konseptual  sənədlər 
qəbul  olunur.  Proqnozlaşdırma  preventiv  siyasətin  tətbiqi  zərurətini  də 
müəyyən  edir.  Proqnozlaşdırma  və  əvvəlcə  müəyyən  olunan  siyasət  elə 
dövlətin  özündə  əvvəlcədən  yeni  qanunvericiliyin  meydana  gəlməsini  zəruri 
edir.  Bu  baxımdan  hüquq  islahatları  elə  gələcək  inkişaf  zərurətini  meydana 
gətririr.  Bu  siyasət  özlüyündə  hadisələrin  idarə  olunmasını  və  nəzarəti  ortaya 
qoyur.  Proqnozlaşdırma  dövlətdaxili  siyasətin  zaman-zaman  nəticələrini 
müəyyən  etməkdən  ibarət  olur,  eləcə  də  beynəlxalq  siyasətin  axarını  cari  və 
strateji-gələcək planda müəyyən etməkdən ibarət olur.  
Siyasət  sistemdə  həyata  keçirilir.  Siyasət  elementlərin  qarşılıqlı  əlaqələr 
vəhdətindən  ibarətdir.    Sistem  elementlərdən  və  elementlərin  yaratdığı 
axınlardan  ibarətdir.  Bu  əlaqələrdə  iştirak  edən  elementlər  arasında  müəyyən 

---

75 
 
məsafə  mövcud  olur.Siyasət  bu  aspektdə  məkanları  əhatə  edir  və  məkan 
üzərində  özünün  sərhədlərini  cızır.  Hadisələr  sistemdə  ardıcıl  və  sahələr  üzrə 
həyata  keçirilir.  Siyasəti  ehtiva  edən  hər  bir  hadisənin  öz  konkret  məkanı 
mövcud  olur.  Proqnozlaşdırma  bu  mənada  hər  bir  hadisənin  gələcəkdə  öz 
yerini müəyyən etməsindən ibarət olan bir idrak prosesidir.  
Siyasi  hadisələrin  proqnozlaşdırılması  haradasa  siyasi  proseslərin  idarə 
olunmasının  tərkibini  təşkil  edir.  Hadisələrin  taktiki  və  strateji  məzmunu  və 
forması  proqnozlaşdırmanı  özündə  ehtiva  edir.  Taktiki  və  strateji  vəziyyət 
proqnozlaşdırmanın  zamanını  ortaya  çıxarır.      Proqnozlaşdırma  siyasi 
hadisələrin  axın  trayektoriyasında  yeni  obrazlanmanın  əvvəlcədən  müəyyən 
olunması  anlamını  verir.  Müəyyən  bir  məkanda  hadisələrin  daxili  məzmunu 
zaman  etibarilə  tədricən  açılır.  Proqnozlaşdırma  zamanı  sistemdə  şərtləndirici 
elementlər  müəyyən  olunur.  Ən  əsası  şərtləndirici  elementləri  baza  və  üst 
elementlərə  təsnif  etməkdən  ibarətdir.  Baza  elementlər  üst  elementlərdən 
qorunur və təmin olunur. Üst elementlər baza elementləri təmin edən vasitələr 
və enerji rolunda çıxış edir. Baza elementlər axını  üst elementlərin hərəkətini 
özündə əks etdirir.  
Proqnozlaşdırmada  nəticələr  çıxarmaq  üsulları  olan-empirizm  və 
rasionalizm vəhdətdə çıxış edir. Burada duyğu, hissiyat da  əsas rolu oynayır. 
Təcrübə  və  hadisələrin  təkrar  olaraq  idarə  olunması  özlüyündə    bir  qaydanı 
meydana gətirir. Hadisələr axarını duymaq və məqamda hadisələri dərk etmək, 
hadisələrin 
növbəti 
nəticələrini 
müəyyənləşdirmək 
özlüyündə 
proqnozlaşdırmanı  ehtiva  edir.  Proqnozlaşdırma  zamanı  bir  hadisənin  ardınca 
digər  hadisələrin  baş  verməsi  əvvəlcədən  duyulur.  Bu,  haradasa  əlavə  siqnal 
qəbulu məsələsində özünü göstərir. Bu baxımdan əqli və dərrakəsi yüksək olan 
şə
xslər  daha  aydın  proqnoz  vermək  qabiliyyətinə  malik  olurlar.  Hadisələr 
ardıcıllığını 
yaxın 
zaman 
üzrə 
müəyyənləşdirmək 
yaxın 
müddətli 
proqnozlaşdırmanı  meydana  gətirir.  Orta  və  uzaq  müddətli  proqnozlaşdırma 
isə özlüyündə hadisələr müstəvisinin çoxluğunu və geniş miqyaslı nəticələrini 
ehtiva edir. Uzaq hədəfi proqnozlaşdırma dah böyük duyğu və dərin dərrakəni, 
uzağı görmə qabiliyyətini tələb edir.  
Proqnozlaşdırma  zamanı  hadisələrin  digər  hadisələri  törətməsinin 
müəyyən  əlamətləri  əvvəlcə  dərk  olunur.  Müəyyən  başlanğıclar  dərhal 
obrazlnaır.    Sonra  isə  rasional  və  empirik  metodla  dərketmə  tətbiq  edilir. 
Burada ardıcıl müşahidələr təcrübəsi də ayırd etmək imkanlarını qazandırır.  
Proqnozlaşdırma  zamanı  mərkəz  və  ətraf  elementin  əlaqələrini 
xassələndirmək  məharəti  və  qabiliyyəti,  istedadı  mühüm  şərtidir.  Burada 
prosesləri  müşahidə  qabiliyyəti  də  önəmli  rol  oynayır.    Dövləti    mərkəzi  və 
ə
traf  elementlər  təşkil  edirlər.  Məsələn,  iqtisadiyyat  elementləri  mərkəzi 
elementlərdir. İqtisadiyyatın özü də mərkəzi və ətraf elementlərə ayrılır. 
Beynəlxalq  münasibətlər  müstəvisində  güclü  və  nisbətən  zəif  dövlətlərin 
gücləri  ilk  növbədə  nəzərə  alınır.  Hər  bir  halda  tərəflərin  yaxın,  orta  və  uzaq 

---

76 
 
müddətli  hədəfləri,  niyyətləri  müşahidələrlə  və  hisslərlə,  duymalarla  nəzərə 
alınır.  Onu  da  nəzərdən  qaçırmaq  lazım  deyil  ki,  təcrübələr  və  onlardan 
nəticələr çıxarmaq  və bu istiqamətdə müşahidələrlə əqli nəticələrə gəlmək və 
dərk etmək müəyyən qədər düzgün proqnozlaşdırmanın əsasını təşkil edir.   
Dövlət  siyasətinin  (beynəlxalq  əlaqələrdə)    proqnozlaşdırılması    və 
gələcəyi müəyyən etmək düşüncələrdə həm də belə aparıla bilər: 
-Əvvəlcə  hər  hansısa  bir  mərhələdə  böyük  dövlətin  iqtisadiyyatının 
güclənməsi  amilləri  nəzərə  alınır.  Bundan  irəli  gələrək  güclənməkdə  olan 
dövlətin gələcək strateji planları nəzərdən keçirilir və həm də praktik addımları 
nəzərdən  keçirilir.  Dövlətdə  zaman-zaman  resurslar  hesabına  iqtisadiyyat 
güclənir.  Bütün  sistemlər  də  müvafiq  olaraq  güclənir,  inkişaf  edir. 
İ
qtisadiyyatın  güclənməsi  müqayisədə  digər  böyük  dövlətlərə-iqtisadiyyatı 
güclü olan dövlətlərə- nəzərən də müşahidə edilir. Böyük dövlətin iqtisadiyyatı 
gücləndikcə  onun  hərbi  və  digər  potensialı  güclənir.  Dövlət  kompleks 
elementlərini gücləndirir.  Hərbi potensial həm də iqtisadiyyatı qorumaq üçün 
təşkil  olunur.  İqtisadiyyatın  güclü  olması  ümumilikdə  dövlətin  gücünü  artırır. 
Dövlətin  gücü  artanda  əhalisinin  sosial-rifah  halı  güclənir.  Bu  anda  dövlətə 
qarşı  münasibət  də  müsbət  yöndə  dəyişir.  Dövlət  sabitləşir  və  daxilən 
möhkəmlənir.  Əhali öz dövlətlərinin güclü olmasında  maraq nümayiş etdirir, 
dəyərləri  artırmaq  və  qorumaqda  maraqlı  olur.  Dövlət  gücləndikcə  daha  da 
dəyərli  bir  subyektə  çevrilir.      Böyük  dövlət  (dünya  siyasətində  mərkəzi 
dövlət)    iqtisadiyyatını  həm  daxili,  həm  də  ətraf  və  kənar  dövlətlər  hesabına 
gücləndirməyə  can  atır.      İqtisadiyyatın  güclənməsini  müşahidə  edərkən  belə 
qəbul  etmək  lazımdır  ki,  təbii  olaraq  dövlət  ardınca  ətraf  dövlətlərin 
resurslarına  əla  ətmağa  və  bundan  da  yararlanmağa  çalışır.  Müşahidələr 
sayəsində  belə  qənaətə  gəlmək  olur  ki,  mərkəz  güclənir,  ətrafı  da  özünə  cəlb 
etməyə  çalışır.  Həm  də  sanki,  böyük  dövlət  öz  ətrafında  iqtisadi  kordonlar 
yaratmaq  siyasətini  tətbiq  edir.  Böyük  dövlətin  kiçik  dövlətə  təsirləri  iqtisadi 
mühafizə  siyasətindən  də  meydana  gəlir.  Ətraf  dövlətə  həm  öz  bazarı  kimi 
baxır, həm də bu əraziyə iqtisadi çəpər kimi nəzər salır.  
-Ətraf  dövlətin  iqtisadiyyatına  nüfuz  təbii  olaraq  həmin  dövlətin  siyasi 
həyatına  nüfuza  gətirib  çıxarır.  Ətraf  dövlət  də  böyük  dövlətin  cəlb  etmək  və 
nüfuz  etmək  siyasətindən  faydalanmağa  çalışır.  Böyük  dövlətin  ərazisi  və 
resursları  hesabına  öz  iqtisadiyyatını  gücləndirməyə  can  atır.  Nəticədə 
qarşılıqlı  asılılıq  meydana  gəlir.  Bu  asılılıqdan  böyük  dövlət  istifadə  etməyə 
çalışır. 
-Böyük  dövlət  ətraf  dövləti  cəlb  etmək  üçün  ona  təzyiq  metodlarından 
tutmuş  (məsələn,  hərbi  təzyiq,  hədələr,  ərazisində  münaqişələr  yaratmaq, 
inqilabi  çevrilişlər  etmək,  sanksiyalar  və  embarqolar  tətbiq  etmək    və  s.  kimi 
aktlar),  liberal  metodlara  qədər  bir  çox  variantlardan  istifadə  edir.  Liberal 
metodlar-miqrasiya  siyasətinin  asanlaşdırılması,  ətraf  dövlətin  vətəndaşlarına 
ə
lavə  güzəştlər,  güzəştli  gömrük  və  ticarət,  tranzit  siyasəti,  maliyyə  yardımı 

---

77 
 
göstərilməsi,  ali  məktəblərdə  güzəştli  təhsil  hüquqları,  beynəlxalq  aləmdə 
dəstək  və s. kimi metodlar nəzərdə tutulur. 
Beynəlxalq  aləmdə  mərkəzi  dövlət  güclənəndə  onun  mərkəz  hissəsi 
artmağa  başlayır.  Bu  anda  geosiyasət  və  geostrategiya  öz  məkanını  böyüdür. 
Proqnozlaşdırmada tarixi hadisələr də, tarixi təcrübələr də nəzərdən keçirilir.  
Proqnozlaşdırma  elementlərin  artımını,  təsir  imkanlarını,  siyasətin 
böyüyən və kiçilən əhatəsini özündə ehtiva edir.  
Dövlətdaxili 
siyasətin 
güclənməsi 
də 
elementlərın 
artması 
və 
hərəkətlərinin  genişlənməsi    hesabına  baş  verir.  Dövlətdaxili  siyasətin 
güclənməsi  dövlətin  iqtisadi  imkanlarının  artmasını  özündə  ehtiva  edir. 
Dövlətin güclənməsi daxili istehsal və ixrac-idxal hesabına baş verir. Xaricdən 
gələn valyuta ölkə bazarının və milli valyutasının güclənməsini özündə ehtiva 
edir.  Proqnozlaşdırmada  sistemin  ümumi  möhkəmlənməsi  özünü  təsdiq 
etdirmiş olur.  
Proqnozlaşdırmada  dövlətlərin  qarşılıqlı  niyyətləri,  səmimiyyətləri  və 
gizli  maraqları  nəzərə  alınır.  Siyasət  oyunlarını,  hiylələri  dərk  etmək  ,  siyasi 
fəndləri  əvvəlcədən  dərk  etmək  başlıca  prinsipə  çevrilir.  Proqnozlaşdırma 
analitikanın tərkibi kimi nəzərdən keçirilir. Proqnozlaşdırma nəticələrə gəlmək 
qabiliyyətidir və proqnozlar müddətlə müəyyən olunan nəticələrdir. 
Bütün  hadisələr  ümumən  makro  məkanda  qərarlaşır.  Hər  bir  hadisə 
məntiqi  nəticədən  ortaya  çıxır.  Hadisələrin  baş  verməsi  onun  nəticələrinin 
xassələrini özündə ehtiva edir. Bu aspektdə başlanğıcdan qismən də olsa sonu 
demək  mümkün  olur.  Son  öz  əlamətini  başlanğıcdan  götürür.  Bu  aspektdə 
müəyyən  başlanğıc  özündə  sonun  əlamətini  göstərir.  Buna  görə  də 
proqnozlaşdırma sistemlilik prinsiplərinə söykənir.  
Hər  dəfə  məntiqdən  irəli  gələn  nəticə,  təkrar  olunan  obrazlanma  özündə 
proqnozlar  üçün  ilkin  və  müəyyən  digər  əlamətləri  əks  etdirir.  Təkrarlıq  və 
təcrübə onu deməyə əsas verir ki, hadisələr hansı axarda davam edə biləcəkdir. 
Təbii ki, ortaya çıxan əlavə şərait hadisələr axarını dəyişmək zərurətində qala 
biləcəkdir.  Bu  baxımdan  da  proqnozlaşdırmada  ehtimallar  da  mümkündür.    
Çünki  dəyişən  şərait  elementlər  axarının  dəyişməsi  zərurətini  meydana 
gətirmək iqtidarında olur.