Fяxrяddиn mustafayev

Amin 
turĢuları 
K o d o n 

---

151 
Cədvəl 12.
 
Müxtəlif amin turĢuları üçün m-RNT kodonlarında nukleotidlərin ardıcıllığı 
(R.Quliyev, K.Əliyeva, 2002) 
 
Cədvəl 13 
DNT-nin kodlaĢması zamanı amin turĢuları ardıcıllığının sabit saxlanması 
Fenilalanin 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
UUU 
UUS 
Leysin 
UUA 
UUQ 
SUU 
SUS 
SUA 
SUQ 
İzoleysin 
AUU 
AUS 
AUA 
Metionin 
AUQ 
Valin 
QUU 
QUS 
QUA 
QUQ 
Serin 
USU 
USS 
ASA 
USQ 
Prolin 
SSU 
SSS 
SSA 
SSQ 
Treonin 
ASU 
ASS 
ASA 
ASQ 
Alanin 
QSU 
QSS 
QSA 
QSQ 
Tirozin 
UAU 
UAS 
Histidin 
SAU 
SAS 
Asparagin 
AAU 
AAS 
Lizin 
AAA 
AAQ 
Qlutamin 
SAA 
SAQ 
Sistein 
UQU 
UQS 
Triptofan 
UQQ 
Arginin 
SQU 
SQS 
SQA 
SQQ 
SQA 
AQQ 
Qlisin 
QQU 
QQS 
QQA 
QQQ 
Oxra 
UAA 
Amber 
UAQ 
Opal 
UQA 
Sintezin 
inisiatoru 
AUQ 
Sintezin 
inisiatoru 
QUQ 

---

152 
 
 
 
Genetik kodun tənzimlənməsi
 
– prosesinin mexanizmi həmişə alimlərin 
diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu mexanizmiilk dəfə olaraq fransız alimləri 
F.Jakob və J.Mono tərəfindən 1961-ci ildə E.colinin ştammları üzərində ətraflı 
öyrənilmişdir. Həmin proses 
induksiya-repressiya
mexanizmi adlanmaqla, 
müəyyən edilmişdir ki, zülalların sintezi ferment üçün qidalandırıcı mühit-
substrat rolunu oynayan və hüceyrələrin normal funksiyalarının icra olunmasını 
təmin edən xüsusi maddə ilə induksiya olunur. Belə ki, E.coli bakteriyasının 
yetişdirildiyi xüsusi elektiv (Endo) qida mühitində laktoza (süd şəkəri) 
olmadıqda onun genləri qeyri-fəal-repressiya halında olur. Qida mühitinə laktoza 
əlavə olunduqda bakteriyanın genləri fəallaşır və fermentlərin sintezi bərpa 
edilir. 
İnduksiya –repressiya
mexanizmi vasitəsilə hüceyrənin genlərinin qeyri-
fəal mərhələsində onların normal fəaliyyəti və fəallaşması təmin edilir, lazımı 
genləri işə salır və fermentlər sintez olunur. Qida mühitində fermentlərlə deq-
radasiyaya məruz qalan qidalı maddə-substrat tükəndikdə genlər repressiya 
olunur, onlar öz funksiyasını artıq yerinə yetirə bilmir və fəaliyyəti dayanır. Ali 
orqanizmlərdə genlərin fəallığının tənzimlənməsi prosesi daha mürəkkəb 
xarakter daşımaqla, bitkilərdə xarici mühit amilləri, heyvanlarda isə başlıca 
olaraq müvafiq hormonlar və hüceyrə membranı vasitəsilə həyata keçirilir. 
Genetik kodun tənzimlənmə mexanizminin aşkarlanması DNT-də yerləşən 
genetik aparatın olduqca mürəkkəb quruluşlu olmasını bir daha sübut etdi. 
Fermentlərin, zülalların, n-RNT və r-RNT-nin biosintezini kodlaşdıran genlər, 
quruluş (struktur)
genləri adlanır və operonda qeyri-fəal repressiya halında 
olurlar. Onların operonun tərkibinə daxil olmasına baxmayaraq, operonun 
özünün işi isə yalnız xüsusi tənzimləyici genlər tərəfindən icra olunur. 
Tənzimləyici gen repressor-DNT molekulunun xüsusi sahəsində yerləşir və 
müvafiq zülalın biosintezini kodlaşdırır. Quruluş genlərin funksiyasını operonda 
DNT 
nukleotidləri 
AAA 
QQA 
ATA 
TTT 
SAA 
TTA 
TQA 
m-RNT 
kodonları 
UUU 
SSU 
UAU 
AAA 
QUU 
AAU 
ASU 
n-RNT 
antikodonları 
AAA 
QQA 
AUA 
UUU 
SAA 
UUA 
UQA 
Amin 
turşuları 
polipeptid 
zəncirlərində 
Feni
lal
ani
n
Prol
in
Tir
ozi
n
Liz
in
V
al
in
A
spa
ragi
n
Treoni
n

---

153 
yerləşən və kodlaşdırıcı fəaliyyəti göstərməyən genlər – 
akseptor genlər
icra 
edir. Onlar quruluş genlərinin işini tənzimləyən fərqli zülalların birləşdiyi sahə 
funksiyasını yerinə yetirir. Hüceyrəyə daxil olan laktoza induktor rolu oynayaraq 
tənzimləyici genlə kodlaşan zülalları blokadaya uğratdıqda, onlar operator 
geninə birləşmə xassəsindən tamamilə məhrum olur, nəticədə operator geni fəal 
forma alır və quruluş genlərini işə salır. Ümumiyyətlə, akseptor və quruluş 
genləri sistemi xüsusi bir operon təşkil edir.
Transkripsiya prosesində m-RNT bir operonda yerləşən hər 3 struktur 
genlərdən genetik informasiyanı qəbul edir və bu zaman ribosomda 3 polipeptid 
zəncirin sintezi baş verir, m-RNT-də mövcud olan kodonlarla nukleotidlərin 
ardıcıllıqlarına müvafiq olaraq polipeptid zincirin sintezi yaranır. Triptofanın 
hüceyrədə miqdarı normadan artıq olduqda tənzimləyici-gen tənzimləyici-zülalla 
birləşərək onun fəaliyyətini dəyişir və operon ilə qarşılıqlı əlaqəyə girib müvafiq 
m-RNT-nin sintezini repressiyaya uğradır. Bunlar E.coli üzərində aparılan 
təcrübə zamanı triptofan amin turşusunun sintezinə nəzarət edən neqativ 
repressiya (induksiya) formasında təzahür edir. Lakin