Fяxrяddиn mustafayev

ĠRSĠYYƏT VƏ DƏYĠġKƏNLĠYĠN NÖVLƏRĠ VƏ
GENETĠK ASPEKTLƏRĠ 
 
 
 «Elmin bütün sahələri vacibdir. Lakin
biologiyanı biz birinci yerdə qoymalıyıq,
çünki, onun məqsədi həyatın mənasını 
bilmək və aydınlaşdırmaqdır.»
 
(Aristotel) 
 
4.1. Ġrsiyyətin növləri və genetik aspektləri. 
Materiyanın canlı aləminin bütün növlərində, o cümlədən kənd təsərrüfatı 
heyvanları və quşlarının cinsində, onların ontogenezində irsi dəyişkənliklərin 
olduqca böyük rolu vardır. Xarici mühit amillərinin, saxlanma, yemlənmə və 
yetişdirmənin heyvanların əlamətlərinin dəyişilməsinə müəyyən təsir 
göstərməsinə baxmayaraq, həmin dəyişkənliklərin əsasını 
gen təsiri-orqanizmin 
irsiyyəti
təşkil edir.
İrsilik
–konkret heyvan və bitki populyasiyalarında ümumi 
fenotipik dəyişkənlik daxilində genotipik dəyişkənliyin sayından ibarət olmaqla 
irsilik əmsalı (h
2
) ilə müəyyən olunur. Canlılarda nəzərə çarpan bütün müxtəlif 
xarakterli irsi xüsusiyyətlər nüvə (xromosom) və nüvədən kənar (sitoplazmatik) 
irsiyyət formasında təzahür edir. 
Nüvə irsiyyəti
– xromosomlardakı genlərlə 
müəyyən edilir və onlar orqanizmin bütün mövcud olan əlamətlərinə və 
xassələrinə həm təsir göstərir, həm də onların tənzimlənməsini həyata keçirir. 
Sitoplazmatik
(nüvədən kənar) irsiyyət isə hüceyrədə müəyyən orqanoidin 
(mitoxondrilər və s.) xüsusi DNT-si olmaqla ona uyğun genin mövcudluğu ilə 
səciyyələnir. 
Ġrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin
Ç.Morqan, 
gen anlayıĢının
Johansen, 
mutasiya hadisəsinin
isə Hüqo de-Friz tərəfindən genetika elminə 
yenilik kimi daxil olmasına baxmayaraq, genin molekulyar səviyyədə quruluşu 
və xırda hissəciklərə malik olması elektron mikroskopu, nişanlanmış atomların 
tətbiqi və 1944-cü ildə Everi və Ledeberqin irsiyyətin DNT vasitəsilə 
keçməsinin kəşfindən sonra mümkün olmuşdur. N.P.Dubininin bakteriya və 
viruslar üzərində apardığı təcrübələr də bu məsələnin həllində böyük rol oynadı. 
IV FƏSĠL

---

160 
Qeyd olunan kəşflər nəticəsində sübut edildi ki, gen quruluşca daha kiçik 
hissəciklərdən-