Fяxrяddиn mustafayev

Torpaq, su və hava
", 
"
Həvasi-xəmsə" (BeĢ hiss üzvü)
adlı əsərlər "Həyat" qəzetində 1905-ci ildə 
hissə-hissə çap olunsa da, mükəmməl gigiyena vəsaiti olan 
"Bədəni salamat 
saxlamaq düsturüləməli"
müəllifin sağlığında nə mətbuatda, nə də ayrıca kitab 
şəklində çap olunmamışdır. Həsən bəyin ölümündən sonra bu gərəkli işi 
Kiyevdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr
həyata keçirmişlər. Nəşriyyat 
qrupunun rəhbəri gənc Yusif Vəzir Çəmənzəminli ilk
 
nəşrin
 
girişində yazmısdır:
"Mərhum Həsən bəy Məlikzadə tərəfindən
 
qələmə bir çox elmi əsərlər alınıb, 
lakin indiyədək onlar camaatımızın himməşsizliyindən çap olunmayıb qalırdı.
"Kiyev islam tələbələrinin nəşriyyat heyəti" bu əsəri Həsən bəyin möhtərəm 
zövcəsinin (Hənifə xanım Abayeva-Zərdabi)
 
razılığı ilə nəşr etməyə şüru etdi. 
Əvvəl "Torpaq, su və hava" ünvanlı kitabça təb olunub, indi isə oxucularımıza 
"Bədəni salamat saxlamaq düstürüləməli"ni təqdim edirik. Bu kitaba "heyət" 
tərəfindən haşiyə olaraq bəzi şeylər artırılıb, bir də bir neçə sözün dərci 
namünasib görüldüyündən bilmərrə ötürülüb, yerləri nöqtələr ilə nişanə olunub, 
qalanı isə mərhum Həsən bəyin əlyazılarından yazılıb eynən dərc olunur.
Student: Yusif Vəzirov". Kitab Bakıda İ.Aşurbəyovun "Kaspi" mətbəəsində 
1912-ci ildə «N 2», 1914-cü ildə «N 3» işarəsi ilə təkrar çap olunmuş və böyük 
uğur qazanmışdir. Təəssüf ki, sonrakı illərdə bu qiymətli əsərin tirajının 
kütləviləşdirilməsi davam etdirilməmiş, Sovet hakimiyyətinin ilk 40 ilində isə 
kitab bir dəfə də nəşr olunmamışdır. İ Stalinin ölümündən və "şəxsiyyətə 
pərəstişin pislənməsı" prosesindən sonra millətçı damğası vurulmuş Həsən bəy 
Zərdabinin irsi də bəraət almış, onun fəalıyyəti geniş tədqiq olunmağa 
başlanmış, əsərləri çapa hazırlanmışdır. Bu işdə professorlar Ziyəddin 
Göyüşovun, Mirəli Axundovun, Abbas Zamanovun, İzzət Rüstəmovun 
gördükləri işlər zərdabşünaslıq üçün möhkəm özül olmuşdur. «Bədəni salamat 
saxlamaq düstürüləməli» əsərinin indiki nəşri mərhum Ziyəddin Göyüşovun 
tərtib və qeydləri ilə 1960-cı ildə "Azərnəşr"də işıq üzü görmüş "Həsən bəy 
Zərdabı, seçilmiş əsərləri" kitabından götürülmüşdür və ötən 46 ildə ilk
belə 
təşəbbüsdür. Alimin «Natural gigiyena» adlı biliklər sistemi insanların təbiət 
qanunları ilə yaşamasını əsas götürərək aşağıdakı 9 şərti əhatə edir: 
1-təmiz hava, 2-saf su, 3-Günəşlə təmas, 4-təbii qidalar, 5-fəal hərəkət, 6-az 
yemək və aclıq, 7-istirahət və yuxu, 8-düz qamət, 9-ağıl və sağlam ruh. Şərtlər 
müxtəlif kitablarda fərqli sıralansa da sağlam yaşamaq qaydalarına verilən 
tələblər dəyişməz olaraq qalır, təbiətdən güc almaq, təbiət qanunlarına 
uyğunlaşmaq kimi əsas məsələləri əhatə edir. 1980-ci ildə Hənifə xanım öz 
mənzilində məktəb açaraq yetim və kasıb uşaqların təhsil alması ilə məşğul 
olmuşdur. 1901-ci ildə H.Zərdabi və Hənifə xanımın səyi və H.Z. Tağıyevin 
maliyyə dəstəyi ilə Bakıda ilk rus-müsəlman məktəbi açılır, Hənifə xanım isə 
onun direktoru təyin olunur. H.Zərdabi çar məmurları tərəfəindən dəfələrlə həbs 
olunmuş, onların təqibləri nəticəsində Bakını tərk edərək 16 il doğma Zərdabda 
yaşamış, hətta bəzən təndirdə gizlənməli olmuşdur. Onun oğlanları Sifət, Mitəd 
və qızı Qəribsoltan xanım da repressiyaya məruz qalmışlar. H.Zərdabi dahi rus 
yazıçısı Lev Tolstoyla yaxın dostluq və əməkdaşlıq etmişdir. H.Zərdabinin 

---

38 
böyük qızı Tiflisdə rus qızlar gimnaziyasında təhsil alan ilk azərbaycanlı qadın 
Pəri xanımın həyat yoldaşı, parlamentin birinci sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov 
(1865-1934) olmuşdur.