Gidravlikaning o’rganish sohasi va tarixi suyuqliklarning modellari haqida

15.2. Klapanlar. Ishlash printsipi, tuzilishi va xarakteristikalari

Klapan — gidrouzatmaning eng ko’p tarqalgan elementidir. Ular yordamida gidrouzatma qismlarining galmagal ishlashi, ularni ehtiyot qilish, oqim yo’nalishini o’zgartirish, kerakli bosim hosil qilish, oqimni qismlarga bo’lish va boshqa ishlar bajariladi.

Klapanlar uch gruppaga ajraladi: tirgak, saqlagich va reduktsion klapanlar.
Tirgak klapanlar suyuqlikni faqat bir yo’nalishda o’tkazish uchun mo’l-jallangan. Suyuqlikning yo’nalishi o’zgarishi bilan tirgak klapan yopi-lib, suyuqlik o’tkazilishi to’xtaydi. Ochiq holda bu klapanlar eng kam qar-shilikka ega bo’lishi, yopiq holda esa zarur germetiklikni ta’minlashi kerak. Shuning uchun tirgak klapan prujinasining zo’riqishi eng kam bo’lib, klapanning egarga ishonchli o’rnashuvi uchungina yetarli bo’lishi kerak, chunki klapan suyuqlikning bosim kuchi yordamida ochilib yopiladi.
17.4-rasmda G-51 turdagi plunjerli tirgak klapan tasvirlangan bo’lib. u korpus 1, qopqoq 2. plunjer 3, prujina 4, va egar 5 dan iborat. Plunjer 3 o’zining konus uchi bilan egar 5 ga taqalgan bo’lib, uning tsidindrik yon sirti korpusning yo’naltiruvchi teshi-giga kirib turadi. Klapan ishlaganida teshik 6 ga keltirilgan suyuqlik plun-jerni egardan ko’taradi va teshik 7 ga yo’l ochadi. Oqimning yo’nalishi o’zga-rishi bilan suyuqlik bosimi ta’sirida plunjer 3 egar 5 ga zichlanadi. Moy plunjer 3 ning teshigi 8 orkali klapan ustidagi bo’shliqqa o’tgani sababli, bu bosim klapanning kesimi bo’yicha tarqaladi.

15.4– rasm. G-51 turdagi tirgak klapan

Bosim ortishi bilan plunjerni egarga siquvchi kuch ortib, suyuqlikning teskari yo’nalishida oqishi to’xtaydi. Prujina 4 plunjerning korpusga ish-qalanish kuchini yengish uchungina xiz-mat qiladi. Saqlagich klapanlarning tirgak klapandan farqi, undagi prujinaning qattiqroq siqish kuchiga egaligidir. Bunday klapanlarning ishlashi suyuqlik bosim kuchini prujina kuchi yoki suyuklikning teskari bosimi bilan muvozanatlashga asoslangan. Gidrouzatmani juda yuqori bosimlardan ehtiyot qilish uchun bosim belgilangan chegara qiymatidan oshib ketganda ochiladigan saqlagich klapanlar ishlatiladi. To’g’ri harakatli saqlagich klapanlar sharikli, konusli va plunjerli bo’ladi. Eng sodda saqlagich klapanlar sharikli bo’ladi. Bu klanpanning qo’llanish sohasi cheklangan bo’lib, gidrosistemada bosim kichik va sarf kam bo’lganida qo’llaniladi. SHarik va egarni o’zaro qattiq zichlash mumkin bo’lmagani sababli yopiq holda ham sharikli klapandan suyuqlik oqib o’tadi. Bundan tashqari, sharik suyuqlikni qo’yib yuborganda tebranma harakat qilib, davriy ravishda egarga uriladi. SHarikni konus bilan almashtirib, konusli saqlagich klapan olinadi. Bunday klapanning germetikligini ta’minlashning asosiy sharti —klapan konus va silindr qismining hamda konusning yo’naltiruvchi silindri va konus egarinnng bir o’qliligi qat’iy bajarilgan bo’lishi kerak. Aks holda konusli klapanning germetikligi tezda buziladi.

Gidrouzatmalarda plunjerli klapanlar ko’p tarqalganlir.

15.5– rasm. G-54 turdagi plunjerli klapan.

15.3. Plunjerli klapanlarning tuzilishi va ishlash printsipi.

Plunjerli klapanlar gidrouzatmalarni ortiqcha zo’riqishdan ehtiyotlash, Shuningdek, ma’lum bir o’zgarmas bosimni saqlash uchun qo’llaniladi, ya’ni sistemaga ulash va moslashga bog’liq ravishda bir klapanning o’zi saqla-gich, quyuvchi yoki bosimni ta’minla-gich sifatida ishlatilishi mumkin.

17.5- rasmda G-54 plunjerli klapanning kesmasi ko’rsatilgan. U korpus 2, ostki qopqoq 1, ustki qop-qoq 4, plunjer 3, boshqaruvchi vint 5 va prujina 7 dan iborat. Prujina 7 plunjer 3 ni chekka holatiga surib, nasos bilan tutashgan a bo’lma bilan, quyish liniyasi bilan tutashgan v bo’lmani ajratadi. Shu bilan birga kalibrlangan teshik 8 orqali bosim plunjerning pastki chekkasiga beri-ladi.
Sistemada bosim ortib, prujina 7 ning kuchini yengadigan darajaga yetganida plunjer 3 yuqoriga suri-ladi. Natijada a va v bo’lmalar tutashib, suyuqlik quyishga o’tkazib yuboriladi.
Klapanning ishini barqarorlashtirish uchun, ya’ni prujina tebranishini dempferlash uchun kalibrlangan teshik 8 mo’ljallangan. Klapanni kerakli bosimga moslash vinti 5 yordamida, prujina 7 dagi zo’riqishni o’zgartirish yo’li bilan bajariladi.
Suyuqlikning katta bosimlarida prujinaning zo’riqish kuchi oshi-rilishi zarur. Katta kuchli prujinalar erkin tebranish chastotasini kamaytirishdan qutulish uchun differentsial klapanlarda qo’llaniladi.