Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

Yusuf Xos Hojib
ham o’zining 
mashhur “Qutadg’u bilig” asarida bola tarbiyasi masalasiga alohida to’xtalib 
o’tgan. Xususan, ushbu asarda quyidagi g’oyalar o’z aksini topgan: “Farzand 
qanchalik bilimli, aqlli-hushli bo’lsa ota-onasining yuzi shunchalik yorug’ 
bo’ladi”.
Yusuf Xos Hojib ham bola tarbiyasida otaning ma’suliyati yuqori ekanligini 
ta’kidlaydi: “Kimning o’g’il-qizi erka bo’lsa u ung’a shu kishining o’zi mungli 
43
Ибн Сино, Абу Али. Тиб қонунлари. 1-китоб. – Тошкент: “Фан” нашриёти, 1959. – 293-бет. 

---

47 
bo’lib yig’laydi. Ota bolani kichikligida bebosh qilib qo’ysa, bolada gunoh yo’q, 
barcha jafo otaning o’zida; o’g’il-qizning xulq-atvori yaramas bo’lsa, bu yaramas 
ishni ota qilgan bo’ladi. Ota bolalarini nazorat qilib, turli hunarlarni o’rgatsa, ular 
ulg’aygach, o’g’il-qizim bor, deb sevinadi; o’g’il-qizga hunar va bilim o’rgatish 
kerak, toki bu hunar bilan ularning fe’l-atvorlari go’zal bo’lsin”.
Mutafakkir bolalar tarbiyasini o’ta murakkab jarayon deb tushunadi. Bu 
jarayon beldan madorni, tanadan quvvatni, ko’zdan nurni, dildan oromni talab 
qiladi. Agar insonning o’zida go’zal fazilatlar bo’lsa, ularni boshqalarga o’rgatishi 
lozim. Lekin odob-axloq, odat va irodani hosil qilish uchun katta kuch va harakat 
talab etiladi. Bu jarayonda ta’lim va tarbiyaning samarali tashkil etilishi muhim 
ahamiyatga ega. Zero, shaxsni tarbiyalashdan maqsad uning ongiga atrofdagilarga 
yaxshilik qilish, borliqqa mehr-muhabbat bilan yondashish zarurligi to’g’risidagi 
tushunchalarni singdirishdan iboratdir. Ana shu maqsadga yo’naltirilgan 
mas’uliyatli vazifani bajarishda esa ota-ona asosiy o’rinni egallaydi.
Sharq mutafakkirlaridan yana biri 
Unsurul Maoliy Kaykovus
o’zining 
“Qobusnoma” asarida oila, oilaviy munosabatlar hamda oilada farzandlarni 
tarbiyalash masalalariga katta e’tibor qaratadi. Asarning alohida bobi “Farzand 
parvarish qilmoq zikrida” deb nomlangan. Alloma ushbu bobda ota-onaning 
zimmasiga yuklatiladigan vazifalarni yoritadi. Bu vazifalar quyidagilardir: 
1) bolaga yaxshi ism qo’yish; 
2) bolani oqil va mehribon enagaga topshirish; 
3) to’y-tomosha qilib, sunnat to’y o’tkazish; 
4) o’qish-yozishni o’rgatib, kasb-hunarli va ilmli qilish; 
5) harbiylar ahlidan bo’lsa, sipohiylikni o’rgatish. 
Kaykovusning yondashuviga ko’ra, bola tarbiyasida talabchanlik bilan 
mehribonlik birga qo’shib olib borilishi lozim. Ammo bunda ota-onaning bolaga 
nisbatan qahrli bo’lishi, uni bevosita o’zlari jazolashlari to’g’ri emas, chunki bu 
bolada ularga nisbatan nafratni yuzaga keltiradi. Eng to’g’ri yo’l bu o’rinda 
muallimlarning yordamiga tayanish, ular orqali bilvosita bolani jazolashdir: “Yosh 
bola ilm bilan odobni tayoq bilan o’rganur, o’z ixtiyori bilan o’rganmas. Ammo 
farzand beadab bo’lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o’z qo’ling bilan 
urmagil, muallimlarning tayog’i bilan qo’rqitgil! Bolalarga muallimlar adab 
bersinlar, toki sendan o’g’lingni ko’nglidagina qolmasin”. 
Buyuk mutafakkir