I fəSİL. Müasir şəraitdə əmək potensialının formalaşmasının nəzəri metodoloji əsasları

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

60 
III Fəsil. Əmək potensialının artırılmasının səmərəliliyi 
3.1. İşin və əməyin keyfiyyətinin əmək potensialının artması ilə qarşılıqlı 
əlaqəsi. 
Əmək potensialı, yəni işçinin qabiliyyəti, bacarığı, biliyi, imkanı social – 
psixoloji və bioloji səciyyəsi, işçinin əmək fəaliyyəti prosesində özünü göstərir. 
İnsanın əmək qabiliyyəti isə hər bir şəxsin, kadrların əməyə münasibətində, 
intizamında peşəkarlığında təşəbbüskarlığında, işgüzarlığında öz əksini tapır. 
Eyni zamanda əmək qabiliyyəti işçinin həyat tərzində social dəyərlərində, əməyə 
vicdanla yanaşmasında özünü büruzə verir. Əmək potensialı təkcə əmək 
resurslarının kəmiyyəti, yəni iqtisadi fəal əhalinin sayı ilə məhdudlaşmır. Eyni 
zamanda hər bir şəxsin, işçinin zəruri əmək potensialının artırılması nəzərə 
alınmalıdır.Əmək potensialının müəyyənləşdirən, formalaşdıran amillərin özü 
yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdur. Bunlar da öz növbəsində işçinin peşə, peşə 
- ixtisas səviyyəsinin yüksəlməsi ilə şərtlənir. 
İşçinin yüksək əmək potensialına tələbat aşağıdakılarla bağlıdır; 
a) elmi – texniki və texnoloji amillərlə. Belə ki, yüksək səviyyəli texniki- 
texnoloji proseslər daha çox dəqiqlik, müstəqillik yüksək sürətli və ketfiyyətli 
fəaliyyət tələb edir; 
b) sürətli amartizasiya konsepsiyası, texnologiyanın yeniləşməsi ilə bağlı 
bilik və intellectual potensialında yüksəlməsi, işçinin mobilliyi, çevikliyi; 
c) bazar konyukturası şəraitində istehsal olunan məhsulun, göstərilən 
xidmətlərin çeşidinin qeyri – sabitliyi; 
d) bazarda rəqabətin güclənməsi; 
e) iqtisadiyyatın bazar modeli şəraitində iş yerlərinin məhdudluğu, işsizlik 
probleminin kəskinləşməsi, işçilərə qarşı tələbatların daha da sərtləşməsi və s. 
Müasir dövrdə dövıətin qarşısında davam sosial- iqtisadi vəzifələrin həll 
edilməsinin başlıca vəzifələrindən biri iqtisadiyyatın bütün sahələrində əməyin 
və məhsulun keyfiyyətinin hər vasitəsilə yaxşılaşdırılmasıdır. Məhsulun 
keyfiyyətinin idarə olunması, yaxşılaşdırılması məhsul istehsalında fəal və 

---

61 
həlledici rol oynayan əməyin keyfiyyətində xeyli dərəcədə asılıdır. Deməli 
məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi istehsal prosesinin bütün mərhələlərində 
məşğul olan kadrların əməyinin keyfiyyətindən asılıdır. Buna görə də əməyin, 
keyfiyyətinin ictimai- iqtisadi mahiyyətinin izahı məhsulun keyfyyətinin 
yüksəltməyin formalarını tapmaq, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqə və nisbəti 
aydınlaşdırmaq üçün çox zəruridir. 
Əməyin keyfiyyətli əmək potensialının artması ilə bilavasitə əlaqəlidir. 
Əməyin keyfiyyəti və bu əməklə yaradılan məhsulun keyfiyyəti bir – birilə 
əlaqədar olsalarda, həm də fərqli kateqoriyalardır. Əməyin keyfiyyəti dedikdə 
onun ictimai istehlak dəyəri yaratmaq xassəsi başa düşülməlidir. Əməyin 
keyfiyyəti konkret olaraq işçinin ixtisası, peşəkarlığı, biliyi, bacarığı, qabiliyyəti, 
bir sözlə onda formalaşan əmək potensialının reallaşması nətiəsində yaranan 
məhsulun keyfiyyətli kimi də çıxış edə bilər. 
Peşə - ixtisas təhsilinin artması nəticəsində ixtisaslı əmək mücərrəd əmək 
olmaqla əlavə ictimai istehlak dəyəri yaradır. Əməyin keyfiyyəti artdıqca, 
habelə fərdi istehlak dəyəri ictimai istehlak dəyərinə yaxınlaşır və nəticədə 
ictimai əməyə qənaət olunur. Əməyin məhsuldarlığının artması da onun 
keyfiyyətinin yüksəlməsinin göstərir. Belə ki, konkret əməyin keyfiyyətinin 
göstəriciləri onun məhsuldarlığı, intensivliyi, ictimai əməyin keyfiyyətinə 
uyğunluq dərəcəsi, onun yaratdığı məhsulların dövlət standartlarına, texniki 
norma və şərtlərə və başqa normativlərə uyğunluğu ola bilər. Əməyin keyfiyyəti 
və məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi əməyə qənaet etməyin bir formasıdır. 
Əməyin keyfiyyətinə iki qrup amillər təsir göstərir. Birinci qrup amillərə 
əməyin səmərəli tətbiq olunmasının şərtləri, yəni əməyin texniki silahlanma 
səviyyəsi, maddi – texniki təchizat, istehsalın və əməyin idarəedilməsinin 
düzgün təşkili maddi və mənəvi həvəsləndirmə sistemi, istehsalın sanitary- 
gigiyenik və sanitary – məişət şəraiti və s. daxildir. Bu amillər bilavasitə 
müəssisələrin və cəmiyyətin qazandığı nailiyyətlərin təzahürüdür. İkinci qrup 
amillərə isə biavasitə işçilərin özlərindən asılı olan amillər aiddir: bura işçinin 
peşə - ixtisas hazırlığı, işgüzarlığı, mütəşərkilliyi, təşəbbüskarlığı, 

---

62 
məsuliiyətliliyi, öz üzərində daima işləmək bacarığı, işlətdiyi istehsal vasitələrini 
təkmilləşdirmək bacarığı və s. daxildir. Bütün bu amillər əməyin keyfiyyətini 
yüksəldir ki, buda öz əksini istehsal edilən məhsulun keyfiyyətində tapır. 
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, işçilər öz peşə və ixtisasına, bilik bacarıq 
və qabiliyyətlərinə uyğun işlə təmin edilmədikdə, onların işinin keyfiyyəti aşağı 
olur, məhsuldarlığı enir, kadr axıcılığı daha çox olur. Məlumdur ki, orta və ali 
təhsilli işçilər eyni şərait daxilində aşağı ixtisaslı və az təhsilli işçilərə nisbətən 
daha yüksək kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə nail olurlar. Ona görə də belə 
işçilərdən fəallıq, yaradıcılıq, səy yüksək peşə - ixtisas hazırlığı və uyğun bilik 
səviyyəsi tələb edən işlərdə istifadə etmək lazımdır. 
İşin keyfiyyəti əmək proseslərini, həmçinin əmək potensialının 
xüsusiyyətlərini və əlamətlərinin tezləşməsi səviyyəsidir. İşçinin peşə- ixtisas 
səviyyəsi, görülən işin mürəkkəbliyi və dəqiqliyi, yüksək məsuliyyət tələb 
etməsi işin və əməyin keyfiyyətinə öz təsirini göstərir. Əməyin keyfiyyəti öz 
əksini işdə, xidmətdə və məhsulda tapır. Əməyin və işin məzmunu müəyyən 
edən ünsürlər və daxili – xarici amillər tamamilə eyni olmurlar. Əksər 
iqtisadçılar belə hesab edirlər ki, əməyin keyfiyyəti işin keyfiyyətini müəyyən
edir. İşin və əməyin keyfiyyəti xarakteristikası kompleks, sistemli və çox 
meyarlıdır. Keyfiyyətli əmək fəaliyyəti, peşəkarlıq qabiliyyəti, işçinin özünün 
bacarığı görülən işlərin, məhsulun istehsalı zamanı istifadə ediləcək texnoloji 
proseslərin, aqroqatların, maşın və avadanlıqların texniki göstəricilərinə və 
tələblərinə uyğun olaraq lazımi səviyyədə icra etməyə şərait yaradır. 
Əməyin və işin keyfiyyətinin idarə edilməsi kompleks və sistemli xarakter 
daşıyır. Əməyin keyfiyyəti müvafiq amillər və şərtlərə bərabər, əmək 
ehtiyyatlarının keyfəyyitindən və əmək potensialının səviyyəsindən asılıdır. 
Elmi – texniki inkişaf nəticəsində əmək bölgüsündə, əməyin xarakteri və 
məzmununda işçilərin peşə - ixtisas quruluşunda dəyişikliklər baş verir. 
İnsanların ümumi peşə - ixtisas təhsili ilə bağlı xərcləri mütəmadi olaraq artır, 
peşəkar, ixtisaslı bazarın tələblərinə uyğun gələn kadrların hazırlanması forma 
və sistemlərinin təkmilləşdirilməsi zərurəti meydana gəlir. 

---

63 
Odur ki, mürəkkəb, ixtisaslı əməyin səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi, 
əmək potensialının yüksəlməsi, nəticədə bunların milli gəlirin artmasına və 
iqtisadi göstəricilərin yüksəlməsinə təsirinin öyrənilməsi çox əhəmiyyətli 
problemlərdən biridir. İxtisaslı əməyin ölçülməsinin iki tərəfi vardır: kəmiyyət 
və keyfiyyət. Əmək məhsuldarlığı ixtisaslı əməyin kəmiyyətini müəyyən edən 
əsas göstəricisidir. Əməyin keyfiyyət tərəfi kifayyət qədər öyrənilməmişdir. 
İctimai əməyin müxtəlif növlərinin mürəkkəbliyinin ölçülməsi, onun reduksiya 
olunması, yəni mürəkkəb əməyin sadə əməklə qarşılıqlı müqayisə olunması 
zəruridir. Burada ən mühüm problemlərdən biri sadə əməyə nisbətən mürəkkəb 
əməyin əlavə dəyər yaratması funksiyasının müəyyən edilməsindən ibarətdir. 
Mürəkkəb əməyin reduksiyasında əsas məqsəd az miqdar mürəkkəb 
əməyin, çox miqdar sadə əməyə bərabər əməyə bərabər olmasını 
müəyyənləşdirmədən, daha sonra isə reduksiya əmsallarını hesablamaqdan 
ibarətdir. Mürəkkəb əməyin reduksiyası real iqtisadi prosesdir. Bəllidir ki, əmək 
sosioloji, ictimai və fizioloji, momentlərin məcmusundan ibarətdir. İctimai 
istehsalda əməyin həmin tərəfləri konkret və mücərrəd əmək kimi özünü 
göstərir. Bütün bunlar mürəkkəb əməyin iş vaxtının sadə əməyin iş vaxtın 
cevrilməsi yolu ilə baş verir. Mürəkkəb əməyin reduksiyasının mühüm 
problemlərindən biri reduksiya əmsallarının tarif konkret əmək haqqı üzrə 
hesablanmasından ibarətdir. Mürəkkəb əməyin reduksiyası əmək haqqındakı 
fərqləri səciyyələndirən əmsallarla yox, əksinə işin və işçilərin dərəcələr və 
əmək 
haqqının 
səviyyəsinə 
görə 
fərqlənməsinə, 
bölüşdürülməsinə 
əsaslanmalıdır. 
Mürəkkəb əmək ixtisaslı işçi qüvvəsinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olur. 
Əməyin mürəkkəbliyi isə konkret işin, əmək və istehsal proseslərinin 
mürəkkəbliyindən irəli gəlir. Əməyin reduksiyası əmsallarının hesablanmasının 
mühüm istiqamətlərindən biri ixtisaslı işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı üçün tələb 
olunan xərclərin müəyyən edilməsidir. Mürəkkəb əməyin reduksiyasının əsas 
şərtlərindən biri də əməyin indensivlik səviyyəsinin nəzərə olunmasındır. 
Mürəkkəb əməyin reduksiyasıın əmək haqqı üzrə hesablanmasının bilavasitə 

---

64 
böyük əhəmiyyəti vardır və bu əmsalların hesablanmasının aşağıdakı variantları 
vardır: 
1. tarif əmsallarında, dərəcələr üzrə tarif maaşlarında olan nisbətə əsasən 
müəyyən edilən əmsallar, əslində bu variantda tarif əmsalları əməyin reduksiyası 
əmsalları ilə eyniləşdirilir; 
2. müəyyən ixtisaslar üzrə işçilərin şərti sayını, yaxud onlar tərəfindən 
yaradılmış dəyərin kəmiyyətinin müəyyən edilməsi. 
3. tarif sistemi vasitəsilə hər bir peşə - ixtisas qrupu üzrə əmək tutumluğunu 
və dəyəri müəyyən etməklə müvafiq reduksiya əmsallarının hesablanması da 
mümkündür. 
Mürəkkəb əməyin reduksiya əmsalları bilavasitə əmək haqqına təsir edən 
bütün amillər, həmçinin əməyin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olan amillər nəzərə 
alınaraq müəyyən olunmalıdır. Başqa sözlə, tarif maaşı, 1-cı dərəcə, sadə əmək 
sərfinin ölçü vahidi, etalonu olmaqla işçinin ixtisas səviyyəsi; ona təsir edən 
amillər nəzərə alınmaqla müəyyən olunmalıdır. Bu cür yanaşma prosesi zamanı 
əməyin keyfiyyətindəki fərqlər əməyin özünün ixtisas səviyyəsilə müəyyən 
etmək mümkündür. 
İşçi qüvvəsinin formalaşması və təkrar istehsalı prosesi həm konkret- tarixi, 
həm də dinamik proses və problemdir. İqtisadi qanunlar sırasına aid edilən əmək 
fəaliyyətinin dəyişilməsi qanunu, onun fəaliyyət mexanizmləri iqtisad elmi ilə 
yanaşı, fəlsəfə, sosialogiya, psixologiya elmlər tərəfindən də öyrənilir. Bu 
qanunun əsas fəaliyyət sahələri işçilərin əmək fəaliyyətləri, kadrların 
yerdəyişməsi, iş yerinin dəyişməsi, kadr axıcılığı kimi məsələlər daxildir. Əmək 
fəaliyyətinin dəyişməsi qanunu universal xarakter daşıyan müxtəlif təzahür 
formaları vardır. Prof. T.Ə.Quliyev bunu aşağıdakı kimi qruplaşdırır: 
a) köhnə peşə və ixtisasların yenilərilə əvəz olunması ilə əlaqədar əmək 
fəaliyyətinin dəyişilməsi; 
b) tələbatın dəyişilməsi, işçi qüvvəsinin hərəkəti və yerləşməsi ilə əlaqədar 
əmək fəaliyyətinin dəyişilməsi; 

---

65 
c) əl əməyinin mexanikləşdirilməsi, peşələrin qovuşması inteqrasiyası ilə 
əlaqədar olan dəyişikliklər; 
d) əmək vərdişləri və xüsusi bilik sahələrinin daima təkmilləşməsi ilə 
əlaqədar olan dəyişiklikləri (13.səh.36). 
Müasir istehsalın texniki- texnoloji səviyyəsinin dəyişilməsi əmək 
funksiyalarının dəyişilməsinə səbəb ola bilər. Odur ki, əmək fəaliyyətinin 
dəyişilməsi qanunu insanla texnikanın vəhdətliyi çərçivəsində baş verən proses 
kimi qəbul etmək lazımdır. Belə bir vəhdətlik əsasında işçinin əmək fəaliyyəti 
daima öz miqyasını və məzmununu dərinləşdirir, genişləndirir və inteqrasiya 
olunur. Əmək fəaliyyətinin dəyişilməsi qanunu bir – biri ilə vəhdətlik təşkil edən 
maddi – texniki və sosial- iqtisadi proseslərlə əlaqədardır. 
Eyni zamanda işçi qüvvəsinin mobilliyi, hərəkəti axıcılığı, onun sosial 
çevikliyi ümumi – sosioloji problemdir. Belə ki, işçi öz əmək fəaliyyətini 
dəyişərkən təkcə peşəsini, ixtisasını və vəzifəsini deyil, işlədiyi əmək 
kollektivlərində və cəmiyyətdə malik olduğu möqeyini, sosial statusunu da 
dəyir. 
Cəmiyyətin əmək potensialının yüksəlməsi, nəticədə bütün səviyyələrdə 
əmək məhsuldarlığının artmasına təsir göstərir. Əmək məhsuldarlığının 
artırılması qanunu ümumi formada məhsul istehsalına, xidmətə daha az ictimai – 
zəruri vaxt sərf edilməsini xarakterizə edir. Əmək məhsuldarlığının artırılması 
qanuna canlı və əşyalaşmış əmək arasında əlaqə qarşılıqlı təsiri xarakterizə 
etməklə mövcud istehsal münasibətlərinin mahiyyəti ilə bağlıdır. Əmək 
məhsuldarlığının artımı canlı əməyin xüsusi çəkisinin azalması və keçmiş 
əməyin xüsusi çəkisinin artması vasitəsilə təmin edilir. Bu qanun belə bir 
məsələnin həllini təmin etməlidir: əmək məhsuldarlığının səviyyəsi və artım 
sürəti yüksəldikcə işçilərin, bütövlükdə bütün əhalinin maddi və mənəvi 
tələbatları bir o qədər tam ödənilməlidir. 
Əmək məhsuldarlığı ilə əməyin məhsuldar qüvvəsini və əməyin 
intensivliyini bir – birində fərqləndirmək lazımdır. Əməyin məhsuldar qüvvəsi 
onun məhsuldarlığının mahiyyətinin açılmasında mühüm yer tutur. Əməyin 

---

66 
məhsuldar qüvvəsi onun məhsuldarlığının mahiyyətinin açılmasında mühüm yer 
tutur. Əməyin məhsuldar qüvvəsi onun məhsuldarlığının istifadə olunmamış 
imkandır və əmək potensialı ilə bağlıdır. Bu istifadə olunmamış imkanda, 
potensialdır. əmək potensialının səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa əməyin 
məhsuldar qüvvəsi də artmış olar. 
Əməyin məhsuldar qüvvəsi istehsalın obyektiv şəraiti daxilində və istehsal 
vasitələrinin mövcud səviyyəsində əmək məhsuldarlığının artırılmasının 
potensial imkanıdır. Bu da obyektiv amillərlə müəyyən edilir. Bu isə dəyişilməz 
əmək intensivliyi daxilində əməyin məhsuldarlığı imkanlarını xarakterizə edir. 
Əmək məhsuldarlığı isə əməyin məhsuldar qüvvəsi ilə yanaşı əmək 
intensivliyindən də bilavasitə asılıdır. 
Əmək intensivliyi vahid vaxt ərzində sərf olunan əməklə xarakterizə 
olunur. əməyin intensivliyinin getdikcə artması üçün eyni müddət ərzində 
əvvəlkindən artıq əməyin sərf olunması zəruridir. Odur ki, əməyin intensivliyi 
əməyin məhsuldarlığının mühüm bir amili kimi, özünü göstərir. Əməyin 
məhsuldar qüvvəsinin artması əmək məhsuldarlığının artmasına, iş gününün 
davamının qısalmasına və əməyin intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olur. Bu o 
deməkdir ki, əməyin məhsuldar qüvvəsi nə qədər çox artırsa, iş günü bir o qədər 
qısaldıla bilər, iş günü nə qədər çox qısaldılarsa, əməyin intensivliyi bir o qədər 
yüksələ bilər. Bu isə hər bir işçinin əmək potensialının təcəssümü olan əmək 
qabiliyyətinin tam açılması üçün mühüm şərtidir. 
Əməyin intensivliyi vaxt vahidi ərzində sərf edilən zehni, fiziki və əsəbi 
enerjisinin kəmiyyəti ilə ölçülür. Əməyin intensivliyi çoxaldıqca istehlak dəyəri 
və onda cəmləşmiş dəyərin kəmiyyəti artır. əksinə əmək məhsuldarlığı 
yüksəldikcə istehsal olunan hər bir məhsulun dəyəri azalır, əmək sərfi isə azalır. 
Bu o deməkdir ki, əməyin intensivliyi ilə məhsulun maya dəyəri arasında düz 
mütənasiblik, əmək məhsuldarlığı ilə məhsulun maya dəyəri arasında tərs 
mütənasiblik əlaqəsi vardır. əməyin məhsuldar qüvvəsi ilə əmək 
məhsuldarlığının səviyyəsi arasındakı fərq, əmək məhsuldarlığının artırılması 
ehtiyatlarını təşkil edir: 

---

67 
E=Ə
mq
-Ə
m
, Burada 
e- əmək məhsuldarlığının ehtiyyatları; 
Ə
mq
- əməyin məhsuldar qüvvəsi; 
Ə
m
- əmək məhsuldarlığıdır.