Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Sopol buyumlar: rangli va rangsiz, ogzi keng, tag tomoni esa pastga qarab dumaloq. Kichik Tuzkon topilmalari: qirgich, teshgich, oroq qadamalari, nukleuslar, parrakchalar. Sopol buyumlari qolda rangli va rangsiz qilib yasalgan. Quyi Zarafshonda yashagan aholi ovchilik va baliqcilik bilan kun kechirganlar.
Sazagon madaniyati (mil.avv. VII-IV ming yillik.) O'rta Zarafshon vohasida Zarafshon tog tizmasining garbiy qismida Qoratepa togi shimoliy yonbagirlari hududlarida mezolit-neolit davri ibtidoiy qabilalar madaniyati. Bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik Samarqand shahridan 27 km. janubda Sazogonsoyning yuqorisida Qoratepa massivining shimoliy yonbagrida 1966 yili arxeolog olim O.Ibragimov tomonidan aniqlanib, shu yili D.N.Lev boshchiligida arxeologik tekshirish ishlar boshlab yuboriladi. Keyinchalik M.J.Joraqulov tadqiqot ishlarini davom ettirib, hozirga qadar uning rahbarligidagi Samarqand Davlat universiteti arxeologlari ilmiy jamoasi tomonida Sazagonsoy va Egrikulchasoylarning tog oldi qismlaridan kech mezolit-neolit davrlariga tegishli 20 dan ortiq yodgorliklarni aniqlangan. Ulardan Sazogon 1-9, Jangal 1,2 va Tepaqul 1-5, Ko'ktepa kabi madaniy qatlamli yodgorliklar muhim o'rin egallaydi. Sazagon 1,2, Jangal 1 va Tepaqul 3,4,5 yodgorliklarida arxeologik qazishma ishlari amalga oshirilgan bo'lsa, qolganlaridan terma moddiy ashyolar aniqlangan.
Sazagon 1 yodgorligi madaniy qatlamidan olingan hayvon suyaklari-echki, qoy, tur, jayron, ot, eshaklarga tegishli bo'lib, ularda xonakilashtirish belgilari kuzatilmagan. Aksincha, Sazagon 2 yodgorligi madaniy qatlamlaridan aniqlangan suyaklarning aksariyatini esa xonakilishtirilgan hayvonlarga tegishli bo'lib, etakchi o'rinni kichik tuyoqli (echki va qoy) va yirik tuyoqli (qora mol, ot, eshak), tuya va it kabi hayvonlar tegishli.
Agar mezolit davrining oxirgi bosqichlarida shakllangan mazkur madaniyat sohiblari dastlabki bosqichlarda xojalikning ovchilik va terib termachilik shakllari bilan kun kechirishgan bo'lsalar, madaniyatning keyingi bosqichida ovchilik asosida ilk chorvachilik qaror topadi. Ovchilik esa kundalik tirikchilikning yordamchi tarmogi sifatida o'z ahamiyatini saqlab qoladi. Asosiy ov vositasi jayron, qisman qulon va buxoro bugilaridan iborat bo'lgan. Shuningdek, aniqlangan bo'ri va tulki kabi yirtqich hayvonlarning ham suyaklari uchraydiki, ularni ibtidoiy kishilar muynasidan foydalanish maqsadida ov qilishgan bo'lsalar kerak.
Ma'lumki, Sazagon madaniyati faoliyat yuritgan davr mazkur hududda tabiiy sharoit nihoyatda qulay, fauna va florasi nisbatan boy bo'lgan “Lavlakon namgarchiligi” davrida togri kelib, ibtidoiy ajdodlarimiz kun kechirishlari uchun ancha qulay bo'lgan.
Amalga oshirilgan qazishmalar natijalari aniqlangan ma'lumotlarni o'rgangan tadqiqotchining ilmiy xulosalariga ko'ra bu erda mezolit davrining oxirlaridayoq yovvoyi hayvonlarni qolga o'rgata boshlagan qadimgi jamoa a'zolari neolit davrida chorvachilikga asos solishgan. Ovchilik va termachilik ahamiyatini saqlab qolgan. Tosh qurollarining asosiy qismini mikrolitlar tashkil etadi. Sazogonliklar qolda qopol ishlangan sopol buyumlarining sirtiga sodda naqshlar berishgan.
Umuman, olganda neolit davri aholisi mahalliy tabiiy-geografik sharoitdan kelib chiqib xojalik shakllarini yuritishgan. Bu esa o'z navbatida mahalliy sharoittga xos moddiy madaniyaning shakllanishida asos bo'lishini ta'minlaganligi tabiiy.