Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Toshkent vohasida Burgulik madaniyati. Toshkent vohasining ilk temir davri moddiy madaniyati Burgulik madaniyati misolida yaxshi o'rganilgan. Bu madaniyatga oid dastlabki moddiy topilmalar 1940 yili A.I.Terenojkin tomonidan Ohangaron daryosining o'rta oqimida Burguliksoy yoqasidan topib o'rganilgan. Hozirgacha bu madaniyatga oid 20 dan ortiq manzilgohlar 50 ga yaqin uy-joylari ma'lum. Bu madaniyat xronologik davri A.I.Terenojkindan keyin dastlab H.Duke tomonidan o'z ilmiy tadqiqotlari natijalariga asosida mil.avv. IX-VII asrlar doirasida belgilangan.
Keyinchalik Yu.F.Buryakov va Dadaboevlar tomonidan Chirchiq vohasining o'rta oqimi hududlaridagi ayrim yodgorliklarda, xususan, Shoshtepaning quyi qismidagi erto'la uy-joylar asoslanib ushbu madaniyatning mil.avv. IV asrga qadar davom etganligi qayd etilib, ikki bosqichga ajratishgan:
Burgulik 1 mil.avv. IX-VII asrlar,
Burugulik 2 mil.avv. VI-IV asrlar.
M.I.Filanovich esa Shoshtepadagi Burgulik madaniyatiga oid erto'la uylarni mil.avv. IX-VIII asrlarga qadimiylashtirgan. S.R.Baratov mil.avv. XIII asrga qadimiylashtiradi.
Burgulik madaniyati sohiblarining manzilgohlari liman sugorish usuli uchun qulay bo'lgan kichik soylarning yuqorisidagi tekislik (terassa) larning soyga nishablagan qismida joylashgan. Bu madaniyatga oid manzilgohlaridan biri hozirgi Tuyaboqiz suv ambori hududida, Ohangaron daryosining ikkala soxilida joylashgan 30 ga erto'la uy-joylardan iborat. Keyinchilik Ohangaron va Chirchiq vohalaridagi ko'pgina manzilgohlarning quyi qatlamlaridan Burgulik madaniyatiga oid erto'la uylar aniqlandi. Shunday uylar Kanka, Shoshtepa, va boshqa yodgorliklarning quyi qatlamlarida uchrab, ushbu manzilgohlar ularning ustida shakllangan.
Burgulik madaniyatiga oid o'y-joylar hajmiga ko'ra yirik, o'rtacha va kichik uy-joylar o'lchamdagilari ajralib turadi. Yiriklari xom gishtdan ko'tarilgan loy devor orqali xonalarga ajratilgan. Ular aylana yoki cho'ziq shaklidagi erto'lalardan iborat. Uylarning eshigi daryo tomonga qaratib qurilgan.
Sun'iy sugorishning sodda usullari uchun qulay bo'lgan joylarida dehqonchilik bilan shugullangan. Sugorishda liman usuldan foydanishgan. Dehqonchilikda bugdoy, arpa ekishgan. Vohaning keng dashtlari va togoldi hududlari chorva uchun yaylov vazifasini o'tagan. Qaydab boqiladigan chorvochilik mavjud bo'lib, yirik va kichik tuyoqli chorva mollari boqilgan. Toshkent vohasining Chotqol-Qurama tog tizmalari turli ma'danlaga boyligi bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Xojalikning boshqa bir turi metallarga ishlov berish va ulardan mehnat qurollari, uy-ro'zgor buyumlari, qurol yaroglar yasash va zargarlik yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning boshqa bir turi toqimachilik bo'lgan. Sopol idishlarning bir qismi mato qolipda ishlangan bo'lib, ularning ichki tomonida matoning izlari saqlanib qolgan.
Bu erda bronzadan yasalgan mehnat qurollari va qurol-yaroglari, oroq, pichoq, igna, bigiz, qoshiq, sovut, kamon oqi uchlaridan iborat. Bunday buyumlar shaklida ko'ra O'rta Osiyoning shimol hududlarida bir paytda rivojlangan madaniyatlariniki bilan oxshash. Sopol buyumlari qolda yasalgan tasmasimon va mato qoliplarda yasalgan. Sopollarining tagi dumoloq, qisman, ya'ni bir foizi jigar rangdagi naqshlar bilan bezatiladi. Sopol buyumlari xumlar, qozonlar, garshoksimon idishlar, kosalar, piyolalardan iborat. Ayrim qozonlarida tarnovsimon jumraklar uchraydi. Sopol buyumlari orasida chogdonlar ham uchraydi.
Ustrushona. O'rta Osiyoning yana bir muhim tarixiy madaniy viloyati bo'lgan Ustrushona o'lkasi Fargonadan janubi garb Sugd va Choch oraligida joylashgan bo'lib, ilk o'rta asrlar davri yozma manba ma'lumotlarida Ustrushona nomi bilan yuritilgan. U Turkiston tog tizimidan shimolda Ho'janddan Jizzaxgacha bo'lgan hududlardagi erlarni ishgol etadi. O'lkada mil.avv. VII-VI asrlarda dastlabki otroq dehqonchilik manzilgohlari shakllanadi. Manzilgohlardan qadimgisi va nisbatan yirigi Nurtepa hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 18 ga. dan iborat bo'lib, ark va shahriston qismlaridan tashkil topgan. Ularning har ikkalasi mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan. Muhofaza devorining ikkita qurilish davri mavjud. Birinchi devor 4,25 m. Qalinlikdagi zichlangan tuproq (val) shaklida. Ikkinchi qurilish davrida ichki tomondan 2,5 m. Qalinlikda paxsa devor barpo etiladi. Ular orasida 1,4 m. yo'lakcha qoldirilgan. Ark qismi ham paxsadan 5,5 m. Qalinlikdagi muhofaza devorlari bilan o'rab olingan. Manzilgohning muhofaza devorlari mil.avv. VI-V asrlar barpo etilgan. mil.avv. IV asrda muhofaza devorlarida ta'mirlash ishlari olib borilib, paxsa devori ustidan xom gishtlardan (33x33x11 sm., 40x28x10, 43x33x11 sm.) yangi devor quriladi. Manzilgoh ichkarisida qurilish imoratlari tarqoq joylashgan. Dastlabki bosqichdagi uylari erto'la shakda. Amalga oshirilgan arxeologik qazishma ishlari natijasida ilk bosqichga oid 17,5 kv. m. Hajmdagi erto'la shaklli uy-joy imorati o'rganilgan. Keyingi bosqichga oid uy-joy imoratlari paxsa va xom gishtlardan barpo etilgan.
Ustrushonaning ikkinchi yirik shahar markazi hozirgi Ho'jand shahri o'rnida bo'lgan. Kohna shahar ikki qismdan iborat. Umumiy maydoni 20 ga., shundan ark 1 ga. dan iborat. Manzilgoh va ark qismi dastlab zichlangan tuproq (val) va keyin xom gishtlarda barpo etilgan muhofaza devorlariga ega bo'lib, atrofida xandaklarning o'rni saqlangan.
O'lkaning bu davrdagi yirik manzilgohlaridan biri hisoblangan O'ratepa shahri yaqinidagi Mugtepa yodgorligi muhim o'rin tutadi. Bu yodgorlikning maydoni 6 ga.ni tashkil etib, O'ratepa o'rnida mavjud bo'lgan qoshni shaharning ark qismini tashkil etgan bo'lishi mumkin. Ayrim tadqiqotchi olimlar bu yodgorlikni Kiropol shahri bilan qiyoslashga harakat qilishadi.
Ustrushonada mil.avv. VII asrlarda otroq dehqonchilik manzilgohlari shakllanib, ular o'rnida mil.avv. VI asrda shaharlar paydo bo'ladi. O'lkaning bu davrdagi qurilish-me'moriy an'analari O'rta Osiyoning janubiy hududlarinikidan keskin farq qiladi. Manzilgohlar muhofaza devorlarida burjlar va shinaklar uchramaydi.
Bu o'lkaning moddiy madaniyatida qo'shni Chust, Choch va Sugd vohalarining madaniy an'analari ta'sirida vujudga kelgan o'ziga xos madaniyatdan darak beradi. Sopol buyumlari dastlab qolda, keyiningi bosqichdan boshlab kulolchilik charxida yasaladi. Sopol buyumlari orasida naqshlilari ham uchraydi. Metallarga ishlov berish hunarmandchilik an'anasi ham tarqaldi. Aholining asosiy xojaligi sugorma dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo'lgan.
Xorazm. I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklari Amirobod madaniyati misolida o'rganadi. Bu davrda alohida kanal bo'ylarida dehqonchilik rivojlanadi. Yodgorliklarda erto'la, yarim erto'la, er usti engil qurilishlari tadqiq qilingan. Mil.avv. VI-V asrlarda vohada atrofi mudofaa devorlari bilan o'ralgan manzilgohlar tarqala boshlaydi. Ulardan Qalaliqir va Kozaliqirlardan qazish ishlari olib borilgan. Manzilgohlar mudofaa devorlari bilan o'ralib, burjlar bilan kuchaytirilgan. Kozaliqirdan yirik imorat hamda uchta minora simon inshoot aniqlangan. Ko'rinishidan bu diniy xarakterga ega bo'lgan. Qalamgirda katta hajmdagi saroy o'rni aniqlangan. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra bu inshoot ahamoniylarning Xorazmdagi vakiliga tegishli bo'lgan.
Xorazmliklarning asosiy xojaligi dehqonchilik bo'lgan. Dehqonchilik Amudaryo va Aqchadaryo chiqarilgan anhor suvlari bilan sugorilgan. Arpa bugdoy, tariq ekilgan. Sopol buyumlari O'rta Osiyoning janubiy hududlariga oxshash, so'nggi davrga oid sopol buyumlari tayyorlanishi va shakliga ko'ra farq qiladi.