İfadəli oxudan praktikum ali məktəblərin filoloji istiqamətdə olan ixtisaslarının fənn proqramlarında əsas yer tutur

Dialoqların ifadəli oxusu haqqında isə demək lazımdır ki, dialoqlar sözün əsil mənasında fikirlərin toqquşmasıdır. Dialoq – yunanca danışıq, söhbət deməkdir. Dialoq dil ünsiyyətinin ilkin formasıdır. Genetik olaraq şifahi ifadə vasitələrinin qənaəti prinsipi ilə səciyyələnən şifahi danışıq sahəsinə aiddir. Bədii ədəbiyyatlarda dialoq şəklində nitqinifadəsi zamanı situasiya rolunu müəllif şərhləri (remarkalar) oynayır. Dialoqlar iki və daha çox şəxsin söhbətinə -nitqinə deyilir. Dialoji nitq gündəlik tələbatla sıx bağlıdır. İnsan cəmiyyətini dialoji nitqsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir.Gündəlik danışığımızda biz ən çox dialoqlardan istifadə edirik. Fəlsəfi dialoqun banisi Platondur. Roma ədəbiyyatında dialoq formasına Siseron (“Tuskulum söhbətləri”), həmçinin Tasit (“Natiqlər haqqında dialoq”), Seneka və başqalarında rast gəlinir. Orta əsrlərdə mənzum dialoqlar- canla bədənin, ağılla imanın “mübahisə”si geniş yayılmışdı. XVII-XVIII əsrlərdə dialoq formasından ədəbi-estetik polemikada istifadə edilmişdir (“Köhnəlik və yenilik arasında paralellər”, Ş.Perro). Dialoqun inkişafının zirvəsi maarifçilik və romantizm dövrləri ilə bağlıdır (Q.E.Lessinq, A.V. və F.Şlegel, J.Q.Herder və b.). XIX-XX əsrlərdə dialoq forması nadir hallarda, əsasən, esse tipli əsərlərdə istifadə olunmuşdur (A.Jid, P.Valeri, H. fon Hofmanstal və b.). Azərbaycan ədəbiyyatında M.Ə.Sabir, H.Cavid, C.Cabbarlı, S.Vurğun, Sabit Rəhman, İ.Əfəndiyev, Elçin və b. Dialoqun gözəl nümunələrini yaratmışlar.

Bədii əsərlərdə dialoqlar hadisələrin inkişafında, ideyanın açılmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Ən çox dialoqlardan dram əsərlərində istifadə olunur. Dialoqun dil və üslubi xüsusiyyətləri yazıçının fərdi üslubuna və janrın normalarına uyğun olur. Ədəbiyyatşünas M.Rəfili bu mənada yazırdı ki, “dramatizm daha çox iki şəxsin arasında gedən duel vuruşmasına bənzəyir. Vuruşanlardan biri o birinə həmlə edir. Bu zaman şpaqanın hər bir zərbəsi ya boşa çıxır, ya da müəyyən bir iz, yara yeri buraxır. Nəticədə isə vuruşanlar öz vəziyyətlərini dəyişməyə məcbur olurlar. Dramlardakı mükalimələr də belədir. Buradakı hər bir replika bir zərbədir. Hər bir danışıq bir vuruşmadır. Hər bir danışıqdan müəyyən bir nəticə doğur. Hadisə inkişaf edir, yeni vəziyyətlər əmələ gəlir, münasibətlər gərginləşir, hisslər, fikirlər oyanır. Beləliklə də dramatik vəziyyət yaranır”.

Hər bir dialoqun düzgün oxunması obrazın düzgün səciyyəsini verməyə kömək edir. Bunun üçün obrazlar əvvəlcə təhlil olunmalı, sonra isə onların dialoqu ifadəli oxunmalıdır. Məsələn: S.Vurğunun “Vaqif” dramında yüksək ehtiraslar, dramatizmin yaranmasına səbə olan mükalimələr, səmimi məişət məsələlərindən dərin fəlsəfi fikirlərə qədər yüksəlir. Bu məqsədlə Vaqiflə Qacarın, Vaqiflə İbrahim xanın, Vidadi ilə Tükəzban arasındakı dialoqların üzərində tələbələrin ifadəli oxusunu təşkil etmək lazımdır. Dialoqların ifadəli oxusunda tələbələrin müstəqil işi zamanı aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirilməlidir:

1. 
   Dialoqlardakı gözəl şeriyyətə;
   
2. 
   Məzmun dolğunluğuna;
   
3. 
   Sadəlik və səmimiyyətə;
   
4. 
   Obrazların mənəvi aləminin açılmasına;
   
5. 
   Yüksək və gərgin dramatizmə və s.
   

Bütün bunlar dram əsərlərindəki dialoqların ifadəli oxusu zamanı üzə çıxır. Poeziya dilində olan dialoqlarla nəsr dilində olan dialoqlar bir-birindən fərqlənir. Poeziyada söz nəsirdə və dramda olduğundan daha artıq yüksək ifadə qüvvəsi ilə səsləşir.. Məsələn, S.Vurğunun “Vaqif” dramından aşağıdakı dialoqa diqqət edək: