Ijtimoiy iqtisodiy fanlar

II-bob. Bozor infratuzilmasi faoliyatining shart sharoitlari va bozor infratuzilmasi unsurlari
2.1. Bozor infratuzilmasi faoliyatining shart-sharoitlari, shakllari va usullari
Umuman iqtisodiyotda har bir nazariy va amaliy fanning rivojlanishi va fan sifatida shakllanishining zaruriy shart-sharoitlari mavjud bo‘lib, bozor infratuzilmasi nazariyasi fani ham iqtisodiy rivojlanish muhim bosqichlarining sharti hisoblanadi. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani hozirgi kunga kelib iqtisodiyotda tashkil topayotgan turli mulkchilik shakllari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning majudligi bilan bog'liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot ma’lum bir tomonlarining uzviy bog‘liqligi, ular o'rtasidagi munosabatlaming yuqori integratsiyalashganligi hamda ma’lum biznes birliklarining yangitdan vujudga kelishi bilan amal qiladigan faoliyat turlarini tartibga solish va faoliyat samaradorligini oshirish maqsadida tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, bozor infratuzilmasining real hayotda mavjud bo‘lishi ularning amaliyot bilan bog‘langanligini ko‘rsatib beradi.
Shu nuqtayi nazardan kelib chiqib aytish mumkinki, bozordagi har bir ishtirokchi o ‘zining infratuzimasiga ega bo`lishi va ularning faoliyatiga ehtiyoj sezishi, ular faoliyatining samaradorligini oshirish bilan bog`liq iqtisodiy qarashlar majmuasining shakllanishi o‘z navbatida yangi g ‘oyalami va yangi fanlarning obyektiga aylanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, har bir fanning amaliyotda asosi bo’lgani kabi, bozor infratuzilmasi nazariyasi fanining ham amaliyotda o‘ziga yarasha o ‘rganilshni talab etuvchi amaliy ko‘rinishlari mavjud. Shuning uchun hozirgi kunda bozor infratuzilmasi nazariyasi fani yangi fan sifatida shakllanib kelmoqda. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor uchun hamda iqtisodiyotning subyektlari uchun o ‘zaro iqtisodiy munosabatlaming qulayligini ta’minlash maqsadida rivojlantirishni talab etadi. Misol uchun, yangi vujudga kelgan har bir bozor infratuzilmasi uning takomillashtirilishini va yangi bosqichga o ‘tishini taqozo etadi. Bu esa o ‘z navbatida yangi nazariy bilimlami jamlanishini va amaliyotga qo`llanilishidagi savodxonlikni talab qiladi.
Iqtisodiyotning tahlil qilinuvchi asosiy bosqichlari mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish jarayoni, ayirboshlash jarayoni, taqsimlash jarayoni va iste’mol qilish jarayonlaridir. Bu jarayonlaming har biri ko‘plab fanlaming o‘rganish obyektiga aylangan. Iqtisodiyotning turlari, darajalari qanday bo‘lishidan qat’i nazar ulaming hammasi bir maqsadga bo‘ysingan: u ham bo‘lsa insoniyatning yaxshi yashashi, ko‘payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratish, turli xil hayotiy vositalami yaratib berish va pirovardida ulaming ehtiyojlarini maksimal qondirishdan iborat.
Shulardan biri ayriboshlashjarayoni biz o ‘rganayotgan faning asosiy qismiga to‘g‘ri keladi. Ayirboshlash jarayonining iqtisodiyotdagi o‘rni beqiyosdir. Bujarayongatarixdanjuda ko‘p misollar keltirish mumkin. Birgina Buyuk ipak yo‘li misolida ko‘rishimiz mumkin.
Buyuk ipak yo‘li nafaqat insonlaming ehtiyojlarini qondirish, ularga boshqa yurtlarda ishlab chiqarilgan noz-ne’matlami yetkazib berish, balki, jamiyat va taraqqiyotning rivojlanishi uchun muhim infratuzilma vazifasini o ‘tagan. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida subyektlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar va xizmatlarning iste’molchilarga yetkazib berishga xizmat qiluvchi qismi, infratuzilmasi o ‘zining bir necha usullari bilan amal qiladi.
1) to'g'ridan-to'g'ri;
2) axborot berish;
3) yetkazib berish;
4) aralash.
Bu usullami quyidagi jadval orqali qanday ko‘rinishlarda amal qilishini tahlil qilishimiz mumkin.
Bozor infratuzilmasi amal qilish shakllarining usullari bo‘yicha guruhlanishi

To'g'ridan to'g'ri	- birjalar (tovar, xomashyo, fond, valyuta), ularning tashkiliy rasmiylashtirilan vositachiligi; - auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy birjadan tashqari vositachilikning boshqa shakllari; - kredit tizimi va tijorat banklari; - emissiya tizimi va emissiya banklari; - oliy va o 'rta iqtisodiy ta’lim tizimi; - maxsus va hududiy bozorlar.
Axborot berish	- aholi bandligini tartibga solish tizimi hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan ko'maklashish markazlari (mehnat biijalari); - axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalari; - maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentliklari; - yollanib ishlovchilaming kasaba uyushmalari; - tijorat-ko'rgazm a komplekslari; - maslahat beruvchi (konsalting) kompaniyalari.
Yetkazib berish	- transport (havo yo'llari, daryo, avtotransport va temir yo 'l transporti); - pochta; - elektron ahborotlarni yetkazib berish; - moliyaviy tashkilotlar.
Aralash	- soliq idoralari tizimi va soliq inspeksiyasi; tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va sug'urta kompaniyalari; - savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning boshqa jamoat, ixtiyoriy va davlat birlashmalari (uyushmalari); -bojxona tizimi; -auditorlik kompaniyalari; -ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun mo'ljallangan ijtimoiy va davlat fondlari; -erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari.

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor infratuzilmasining amaliyotda qo`llanilishi usullari o‘zining xususiyatidan kelib chiqib bir qancha sohalarni qamrab oladi.

Bozor infratuzilmalari to‘g ‘ridan to‘g ‘ri usulda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlami ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga sotilishini ta’minlaydi. Bu yerda ular tayyor mahsulot va xizmatlar bilan operatsiyalami amalga oshiradilar. Shuningdek, ular ikkinchi vositachilar (ulgurji savdogar va vositachilar) xizmatlarini ham shakllantirishga erishadilar.
Axborot berish usuli orqali infratuzilma subyektlari ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarning iste’molchilarga yetkazib berilishida o'zining axborot berish ko'rinishidagi vazifalarini bajaradi va iste’molchilarga qulaylik yaratadi. Bu yerda ular axborot kommunikatsiya, maslahat beruvchi konsalting xizmatlari ko‘rsatilishi va ishchi kuchini bo'sh ish o'rinlari bilan to'ldirish imkoniyatlariga ega bo‘ ladilar. Ushbu usulda tovar va xizmatlarning tegishli turi va xususiyatlari haqida iste’molchilar ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Navbatdagi usul bu yetkazib berish usuli bo'lib, bu yerda bozor ishtirokchilari amalga oshirilgan savdolarini iste’molchiga yetkazish uchun qulaylik yaratadilar. Bundahozirgi kunda rivojlanib borayotgan yuqori texnologiyalar sharoitida yaratilgan yangi dasturiy va axborot ko'rinishidagi ma’lumotlami (mahsulotlarni) internet tarmog'i orqali olish va iste’mol qilinishini alohida e ’tirof etish kerak. Misol uchun “ 1-C buxgalteriya” dasturlari, antivirus dasturlari va boshqalar.
Bozor infratuzilmasining ayrim ishtirokchilari hozirgi kunda ishlab chiqarishni modemizatsiya va diversifikatsiyalash strategiyalaridan kelib chiqib ishlab chiqrilgan mahsulotlarni va ko'rsatiladigan xizmatlami iste’molchilarga yetkazib berishda aralash usuldan foydalanishmoqda. Bu yerda ta’kidlash lozimki, ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqargan mahsulotlarini va ko'rsatayotgan xizmatlarini iste’molchiga yetib borishida bevosita yetib borishini kompleks tashkil qilishga erishmoqdalar.
Shu bilan birga, bu usulning o ‘ziga xos xususiyati shundaki,bu infratuzilmalar faoliyati jarayonlarida davlat idoralariningishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni ushbu jarayonlarda o‘z navbatida davlatning ham o ‘z ulushi va rasmiylashtirish vazifalari,qisqa qilib aytganda davlat manfaatlarining ro‘yobga chiqarilishi nazarda tutiladi. Bunda davlat idoralari va qonunchiligi bilan ushbu jarayonlaming ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va davlat manfaatlarining uyg‘unligini ta’minlashga erishadilar.