İnformatika və onun əsas anlayışları

İnformasiyanın 
növləri 
İnformasiyanın 
xassələri 
İnformasiyanın 
formaları 
İnformasiyanın 
verilmə üsulları 
İnformasiya 
prosesləri 
məntiqi 
obyektivlik 
analoq (kəsilməz) 
mətn 
toplanması 
(axtarışı) 
ədədi 
tamlıq 
rəqəmli (diskret) 
ədədi 
saxlanması 
mətn 
dəqiqlik 
 
qrafiki 
emalı 
audio 
adekvatlıq 
 
səs 
ötürülməsi 
qrafiki 
mövcudluq 
 
kombinasiyalı 
 
video 
əlçatanlıq,əlyetərlik 
 
 
 
multimedia 
etibarlılıq 
 
 
 
 
faydalılıq 
 
 
 
 
aydınlıq 
 
 
 
 
qiymətlilik 
 
 
 
 
aktuallıq 
 
 
 
§1.3. İnformasiya prosesləri
 
İnformasiya prosesləri dedikdə, informasiyanın axtarılması (toplanılması), saxlanılması, 
emalı, ötürülməsi nəzərdə tutulur. 
İnformasiyanın toplanılması – öyrəniləcək obyekt haqqında insana lazım olan 
məlumatların alınmasıdır. Məsələn, kitabxanada hər hansı kitab haqqındakı məlumatı ənənəvi 
kataloqlardan, kitabxana işçilərindən soruşmaqla və ya elektron kataloqlara müraciət etməklə almaq 
olar. Hal-hazırda daha çox avtomatlaşdırılmış (qurğuların köməyilə) axtarış üsulları geniş 
yayılmışdır. 
İnformasiyanın saxlanılması – toplanmış informasiyanın yaddaş daşıyıcılarında 
saxlanılması nəzərdə tutulur. Qədim dövrdə informasiya daş-qaya üzərində, heyvan dərilərində, 
papiruslarda və s. saxlanılırdı. Hal-hazırda isə kağızda, kompakt disk, fləş yaddaş və s. kimi 
elektron yaddaş qurğularında, həmçinin bulud texnologiyası (Cloud technology) vasitəsilə 
saxlanılır. 
İnformasiyanın emalı – informasiya üzərində müəyyən dəyişikliklərin aparılmasıdır. 
Məsələn, musiqilərə əlavə səs tonlarının artırılması, şəkillərin formasının, rənginin dəyişdirilməsi, 
mətnlərin redaktəsi və formatlaşdırılması və s. 
İnformasiyanın ötürülməsi – toplanmış informasiyanın emal olunması üçün və ya emal 
olunmuş informasiyanın istifadəçilərə çatdırılmasıdır. Qısa məsafəli ötürmələrdə kabellər və digər 
simsiz ötürmə vasitələrindən, uzaq məsafəli ötürmələrdə isə rabitə kanallarından istifadə olunur. 
İnformasiyanın rabitə kanalı (telefon, teleqraf və s.) vasitəsilə ötürülməsini qısa olaraq belə təsvir 
etmək olar:

---

İnformatika və onun əsas anlayışları
 
9 
§1.4. İnformasiya miqdarının ölçü vahidləri 
Əşyanın ağırlığını, yolun uzunluğunu, havanın temperaturunu ölçdüyümüz kimi 
informasiyanın tutumunu da ölçmək olar. Bu zərurət əsasən informasiya proseslərinin 
avtomatlaşdırılması zamanı meydana gəlmişdir. Kompüterdə emal olunan, saxlanılan informasiya 0 
və 1 ikilik (binary) rəqəmlərinin köməyilə kodlaşdırılır. Bu rəqəmlərin seçilməsi heç də təsadüfi 
deyildir. Kompüter bildiyimiz kimi elektrik cərəyanı ilə işləyən bir qurğudur. Elektrik siqnallarının 
da iki vəziyyəti ola bilər: siqnal var – 1, siqnal yox – 0. Kompüterə daxil olunan, orda saxlanan, 
emal edilən, bir sözlə, kompüterdəki bütün informasiya bu iki rəqəm vasitəsilə təsvir olunmalıdır, 
kompüter başqa simvolları “tanımır”. Məsələn, klaviaturadan daxil olunmuş hər hansı bir “A” 
simvolunu kompüter “01000001” kimi “anlayır”. İnformasiyanın tutumunun ölçülməsi zamanı bu 
ikilik rəqəmlər (Binary Digit) etalon kimi qəbul edilmiş və nəticədə informasiyanın ən kiçik ölçü 
vahidi Bit (Binary Digit) meydana gəlmişdir. Deməli, minimal ölçü vahidi olan “bit” dedikdə 
kompüterin yaddaşında təsvir olunmuş hər hansı “0” və ya “1” nəzərdə tutulur. 
Kodlaşdırılmış informasiya kompüterin yaddaş qurğusunun oyuq (yuva) adlanan yaddaş 
hissələrində saxlanır. Yaddaş oyuqlarının hamısının quruluşu eynidir və oyuqlar hər birində yalnız 
bir dənə ikilik rəqəm 0 və ya 1 yerləşə bilən mərtəbələrdən ibarətdir. Bütün oyuqlardakı 
mərtəbələrin sayı eynidir. Bu mərtəbələrə ikilik mərtəbələr də deyirlər. Oyuqdakı mərtəbələrin 
sayına maşın sözü və ya oyuğun uzunluğu deyilir. Oyuğun ən yüksək mərtəbəsi işarə mərtəbəsi 
olur və ədədin işarəsi mənfi olduqda həmin mərtəbəyə 1 (bir) və müsbət olduqda isə 0 (sıfır) yazılır. 
Bir mərtəbədə yerləşə bilən informasiyanın miqdarına bit deyilir. Yaddaş qurğusunda yazıla bilən 
informasiyadakı bitlər sayına informasiyanın həcmi deyilir. Maşın sözünün uzunluğu EHM-in 
konstruksiyasından asılıdır. Kompüterin mühüm komponenti olan prosessor da yaddaş qurğusu 
kimi oyuqlardan ibarətdir. Ancaq bu oyuqlarda verilənlər saxlanılmır, emal olunur. Prosessorun 
oyuqlarını registrlər adlandırırlar. Registrlər müxtəlif mərtəbəli olurlar. Məsələn, 8 mərtəbəli 
registrlərdə 8 bit yəni bir bayt informasiya, 16 mərtəbəli registrlərdə isə iki bayt həcmində 
informasiya yerləşir. İki bayt birlikdə bir maşın sözü adlanır. 32 mərtəbəli registrlərdə 4 bayt (iki 
maşın sözü) yerləşir.
Bit çox kiçik, məntiqi cəhətdən bölünməz vahid olduğundan əsas ölçü vahidi kimi baytdan 
istifadə olunmuşdur İnformasiyanın həcmi artdıqca bayt da kifayət etməmiş, daha böyük ölçü 
vahidləri formalaşdırılmışdır. Bu ölçü vahidləri və onlar arasındakı əlaqələri aşağıdakı kimi təsvir 
etmək olar: 
Ebayt 
Pbayt 
Tbayt 
Gbayt 
Mbayt 
Kbayt 
bayt 
bit 
1 bayt 
2
3
1 Kilobayt 
2
10
2
13
1 Meqabayt 
2
10
2
20
2
23
1 Gigabayt 
2
10
2
20
2
30
2
33
1 Terabayt 
2
10
2
20
2
30
2
40
2
43
1 Petabayt 
2
10
2
20
2
30
2
40
2
50
2
53
1 Eksabayt 
2
10
2
20
2
30
2
40
2
50
2
60
2
63
1 Zetabayt 
2
10
2
20
2
30
2
40
2
50
2
60
2
70
2
73