Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
180 
NƏTĠCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKĠRƏSI 
Cədvəl  1-də  qeyd  olunduğu  kimi,  tədqiq  edilən  yabanı  buğda  nümunələri  quraqlığa 
davamlılığına görə 3 qrupa bölünmüşdür: I qrupda indeks 100-150, II qrupda 150-200, III qrupda isə 
200-300  təyin  edilmişdir.  İndeks  həm  şəkər  məhlulu,  həm  də  istilik  amilindən  sonra  cücərmə 
faizlərinə görə müəyyən edilmişdir. 
 
Cədvəl 1. Yabanı buğda toxumlarının quraqlıq, istilik, duz streslərindən sonra cücərmə 
qabiliyyətlərinə görə qiymətləndirilməsi 
 
2014-cü il 
üçün səpin 
nömrələri 
Nümunələrin 
adı və 
toplandığı yer 
Cücərmə %-lə 
Ümumi 
quraqlığa 
davamlı-
lıq 
indeksi 
Quraqlığa 
davamlı-
lıq 
indeksi 
Qrupda 
indeksin 
intensiv-
liyinin 
dəyişməsi 
Duz 
stresin-
dən 
sonra 
cücərmə
%-lə 
Suda
 
Ş
ək
ər
 m
əhl
u
lund
a 
İst
il
ik a
m
il
ind
ən son
ra
 
18 
T.beoeticum 
(Serbiya) 
100 
78 
24 
180 
II 
150-200 
96 
8 
T.monococcum  100 
74 
92 
240 
I 
200-300 
60 
6 
T.dicoccum 
(qırmızı 
sünbül) 
100 
70 
94 
234 
I 
200-300 
96 
5 
T.dicoccum  
(ağ sünbül) 
100 
90 
100 
280 
I 
200-300 
96 
1 
T.beoeticum 
(ağ) 
66 
51,5 
33 
130 
III 
100-150 
51,5 
12 
T beoeticum 
86 
41 
74 
156 
III 
100-150 
69 
7 
T.dicoccum 
(qara) 
100 
100 
100 
300 
I 
200-300 
96 
17 
T.beoeticum 
(Iran) 
88 
43 
29,5 
115,5 
III 
100-150 
38,6 
14 
T.urartu 
(Livan) 
100 
74 
34 
182 
II 
150-200 
44 
21 
T.urartu (İran) 
100 
70 
32 
172 
II 
150-200 
68 
19 
T.urartu 
(Livan) 
100 
66 
22 
154 
II 
150-200 
64 
20 
T.beoeticum 
(Türkiyə) 
100 
96 
52 
244 
I 
200-300 
88 
3 
T.araraticum 
(Ağsu) 
100 
62 
24 
148 
III 
100-150 
52 
9 
T.beoeticum 
İCARDA 
100 
53 
30 
136 
III 
100-150 
64 
2 
T.beoeticum 
(qara) 
100 
96 
32 
224 
I 
200-300 
60 
4 
T.dicoccoides  
100 
67 
56 
190 
II 
150-200 
56 
13 
T.urartu 
(İordaniya) 
100 
74 
20 
168 
II 
150-200 
58 

---

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
181 
T.dicoccum (qirmızı  sünbül),  T.dicoccum  (ağ sünbül),  T.dicoccum  (qara sünbül),  T.beoeticum 
(Türkiyə)  həm  quraqlığa,  həm  də  duzluluğa  yüksək  tolerantlıq  göstərmişlər.  T.monococcum  və 
T.beoeticum (qara) quraqlığa qarşı davamlı, duzluluğa qarşı isə orta davamlı olmuşlar. 
II qrupa daxil olan nümunələrdən T.beoeticum (Serbiya) quraqlığa orta davamlılıq, duzluluğa 
isə davamlılıq göstərmişdir. T.urartu (İran və Livan) həm quraqlığa, həm də duzluluğa orta davamlılıq 
göstərmişlər. Digər nümunələr: T.urartu (Livan), T.urartu (İordaniya) və T.dicoccoides  quraqlığa orta 
davamlılıq, duzluluğa həssaslıq göstərmişlər. 
III  qrupa  aid  olan  nümunələrdən  T.beoeticum  və  T.beoeticum  (İCARDA)  quraqlığa  həssas, 
duzluluğa  orta  davamlı,  T.beoeticum  (ağ),  T.beoeticum  (İran),  T.araraticum  (Ağsu)  həm  quraqlığa, 
həm duzluluğa qarşı həssas olmuşlar. 
Məlumdur  ki,  respublikamızın  əksər  əkin  sahələrinin  torpaqlarında  duzluluq  səviyyəsi 
normadan  xeyli  yüksəkdir.  Bu  amil  eyni  zamanda  quru  və  isti  iqlim  şəraiti  ilə müşayiət  olunur.  Bu 
səbəbdən  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  vegetesiya  dövründə  həm  quraqlığın,  həm  də  duzluluğun  təsirinə 
məruz  qalırlar.  Belə  bitkilərdə  ilk  növbədə  su  balansı  dəyişikliyə  uğrayır  və  bitkilər  susuzluqdan 
əziyyət  çəkirlər  [5].  İsti  iqlimdə  su  itkisinə  yol  verməmək  üçün  bitki  orqanizmində  mühafizə 
mexanizmləri  fəaliyyətə  başlayır  ki,  bunlardan  birincisi  transpirasiyanın  qarşısını  almaq  məqsədilə 
ağızcıqların bağlanmasıdır. Lakin məlumdur ki, ağızcıqlar vasitəsilə təkcə suyun tənzimlənməsi yox, 
həm  də  qaz  mübadiləsi  baş  verir.  Uzun  müddət  ağızcıqların  bağlı  qalması  bitkilərə  CO
2
-nin  daxil 
olmasına  mane  olur,  nəticədə  fotosintezin  intensivliyinin  azalmasına,  xloroplastlarda  sintez  olunan 
üzvi  maddələrin  miqdarının  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  Bu  isə  bitkilərin  böyümə  və  inkişafını 
ləngidir [4]. Bu səbəbdən tədqiq edilən bitki obyektlərində xl a və xl b-nin miqdarının stres şəraitində 
dəyişməsinin öyrənilməsi önəmlidir. 
Buğda  genotiplərinin  duzluluq  və  quraqlıq  streslərinə  davamlılığı  ilə  xlorofilin  miqdarı 
arasındakı  əlaqəni  öyrənmək  məqsədilə  tarla  təcrübə  variantlarından  ikinci  yarpaq  nümunələri 
götürülmüş  və  laboratoriya  şəraitində  onlara  duz  və  quraqlıq  (saxaroza  vasitəsilə)  stresi  verilmişdir. 
Duz və quraqlıq variantındakı piqment qatılığının su (nəzarət) variantına nisbəti müəyyən edilmiş və 
bu nisbət duza, quraqlığa davamlı formaların seçilməsi üçün bir ölçü vahidi kimi qəbul olunmuşdur. 
Alınmış nəticələr nə qədər yüksək olarsa, nümunə bir o qədər davamlı forma hesab edilmişdir. 
Yabanı  buğda  növlərinin  nümunələrində  quraqlıq  və  duzluluq  şəraitində  xl  a  və  xl  b-nin 
miqdarı,  Xl  (a+b),  Xl  a/b  göstəriciləri  və  bunların  nəzarətə  görə  nisbətləri  (faizlə)  öyrənilmişdir 
(Cədvəl 2). 
T.beoeticum  (ağ)  nümunələrində  quraqlıq  şəraitində  Xl  (a+b)-nin  miqdarı  nəzarət  variantına 
nəzərən 99,9%, duzluluqda isə 117% təşkil etmişdir. T.beoeticum (ağ) hər iki stres amilə qarşı davamlı 
hesab  edilə  bilər.  T.beoeticum  (qara)  nümunələrində  quraqlığın  təsirindən  Xl  (a+b)-nin  miqdarı 
nəzarətə  görə  78,6%,  duzluluq  amilinin  təsirindən  isə  78,2%  təşkil  etmişdir.  T.beoeticum  (qara)  orta 
davamlı  kimi  qəbul  olunur.  T.beoeticum-un  digər  nümunələrində  Xl  (a+b)-nin  miqdarının  kontola  
görə  dəyişməsi  aşağıdakı  kimi  baş  vermişdir:  T.beoeticum  (İCARDA)  quraqlıq  zamanı  104,5%, 
duzluluqda  111,7%;  T.beoeticumda  uyğun  olaraq  114,6%  və  109,8%;  T.beoeticum  (İran)-da  87,3  və 
92,4%; T.beoeticum (Serbiya)-da 96,8 və 111,8%; T.beoeticum (Türkiyə)-də isə uyğun olaraq, 105,5% 
və 120,6% olmuşdur.  
Yuxarıdakı göstəricilərə əsasən, T.beoeticum (İCARDA), T.beoeticum, T.beoeticum (Serbiya), 
T.beoeticum (Türkiyə) ekotipləri hər iki stres amilə qarşı davamlı, T.beoeticum (İran) isə quraqlığa və 
duzluluğa qarşı orta davamlı olmuşlar.  
T.beoeticum  növündə  ekotiplər  üzrə  quraqlığın  təsirindən  Xl  (a+b)-nin  miqdarı  78,6-114,6; 
duzluluğun təsirindən isə 78,2-120,6% arasında dəyişir. Bu səbəbdən növ stresə qarşı orta davamlı və 
davamlı hesab edilir. 

---